Giá trị văn học và giá trị sử học của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

TRỊNH BÍCH THÙY

GIÁ TRỊ VĂN HỌC VÀ GIÁ TRỊ SỬ HỌC
CỦA TÁC PHẨM HOÀNG VIỆT XUÂN THU

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

TRỊNH BÍCH THÙY

GIÁ TRỊ VĂN HỌC VÀ GIÁ TRỊ SỬ HỌC
CỦA TÁC PHẨM HOÀNG VIỆT XUÂN THU
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã ngành: 8 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Thời Tân

Thái Nguyên - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu
trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn
đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018
Tác giả luận văn

Trịnh Bích Thùy


ii

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn Giá trị văn học và
giá trị sử học của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu, cùng với sự nỗ lực của bản
thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ và chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới thầy giáo,
PGS. TS. Lê Thời Tân, người đã hết lòng giúp đỡ và hướng dẫn tận tình, chỉ
bảo tôi trong suốt quá trình chuẩn bị, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới tập thể thầy cô giáo
Khoa Sau Đại học trường Đại học Thái Nguyên đã dày công giảng dạy,
truyền đạt nhiều kiến thức quý báu để việc nghiên cứu luận văn của tôi được
thuận lợi và đạt kết quả tốt hơn.
Tuy đã cố gắng rất nhiều trong quá trình nghiên cứu nhưng chắc chắn
không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự thông cảm, đóng
góp ý kiến từ phía những nhà khoa học, quý thầy cô và các bạn đồng nghiệp.
Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018
Học viên

Trịnh Bích Thùy


iii

MỤC LỤC
Trang
TRANG BÌA PHỤ
LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii
MỤC LỤC ....................................................................................................... iii
A. MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 1
3. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 5
4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 6
6. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 7
7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 7
B. NỘI DUNG .................................................................................................. 8
Chương 1: HOÀNG VIỆT XUÂN THU – LỊCH SỬ RA ĐỜI VÀ TIẾP
NHẬN TÁC PHẨM ........................................................................................ 8
1.1 Sự ra đời của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu .............................................. 8
1.2 Hoàng Việt xuân thu – vấn đề văn bản và tác giả ..................................... 10
1.2.1 Một số vấn đề về văn bản tác phẩm Hoàng Việt xuân thu ................... 10
1.2.2. Một số vấn đề về tác giả tác phẩm Hoàng Việt xuân thu ..................... 12
1.3 Lịch sử tiếp nhận Hoàng Việt xuân thu.................................................... 17
Tiểu kết ........................................................................................................... 22

Chương 2: GIÁ TRỊ VĂN HỌC CỦA HOÀNG VIỆT XUÂN THU......... 23
2.1. Nhận diện thể loại của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu ............................ 23
2.1.1 Đi từ thuật ngữ “tiểu thuyết chương hồi” .............................................. 23
2.1.2 Đến khái niệm “tiểu thuyết lịch sử” ...................................................... 24
2.2 Kết cấu tác phẩm Hoàng Việt xuân thu..................................................... 25
2.2.1 Kết cấu bề mặt văn bản trần thuật của tác phẩm.................................... 26


iv

2.2.2. Kết cấu nội tại tác phẩm ....................................................................... 30
2.3 Nghệ thuật tự sự trong Hoàng Việt xuân thu ............................................ 32
2.3.1 Khái lược về nghệ thuật tự sự ................................................................ 32
2.3.2 Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ............................................................. 33
2.3.3 Nghệ thuật miêu tả các sự kiện lịch sử .................................................. 36
2.3.4 Ngôn ngữ tự sự ....................................................................................... 38
2.4 Bút pháp khắc họa chân dung nhân vật..................................................... 41
2.4.1 Khái niệm nhân vật và vai trò của nhân vật trong tiểu thuyết chương hồi... 41
2.4.2 Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chương hồi ................... 42
2.4.3 Bút pháp khắc họa chân dung nhân vật trong Hoàng Việt xuân thu ..... 44
Tiểu kết ........................................................................................................... 57
CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ SỬ HỌC CỦA HOÀNG VIỆT XUÂN THU........ 59
3.1 Giá trị sử liệu (sự kiện – nhân vật)............................................................ 59
3.1.1 Nhân vật lịch sử...................................................................................... 59
3.1.2 Sự kiện lịch sử ........................................................................................ 70
3.2 Khái quát hóa diễn trình thời đại Trần - Hồ - Lê ...................................... 79
3.3 Quan điểm lịch sử của tác giả Hoàng Việt xuân thu ................................. 85
Tiểu kết ........................................................................................................... 91
KẾT LUẬN .................................................................................................... 92
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 94

1

A. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tác phẩm Hoàng Việt xuân thu (còn gọi là Việt Lam xuân thu hay Việt
Lam tiểu sử) là cuốn tiểu thuyết chữ Hán được viết theo kiểu chương hồi, là
tác phẩm viết tay, và chưa rõ tác giả. Tác phẩm phản ánh những biến cố lịch
sử quan trọng trong những thời điểm lịch sử đặc biệt ở thế kỉ XV. Tác giả đã
khởi chép từ đời hậu Trần, Hồ Quý Ly thoái vị, rồi Hồ mạt, quân nhà Minh
sang xâm lược, Lê Thái tổ khởi nghĩa, lãnh đạo nhân dân đấu tranh và chiến
thắng quân Minh. Tiểu thuyết Hoàng Việt xuân thu đã thể hiện được khát
vọng độc lập dân tộc, ca ngợi lòng yêu nước và đề cao chính nghĩa. Tác phẩm
đã khiến người đọc như được sống trong những năm tháng hào hùng của lịch
sử nước nhà, từ đó biết trân trọng những thành quả mà cha ông đã giành được
và nâng cao lòng tự hào dân tộc của các thế hệ người Việt.
Hoàng Việt xuân thu ra đời vào buổi xế chiều của văn học trung đại Việt
Nam nhưng những đóng góp về giá trị nội dung và nghệ thuật đã góp phần tạo
nên thành công của văn xuôi trung đại, khẳng định văn xuôi trung đại Việt
Nam đủ sức phản ánh những vấn đề lớn lao của lịch sử dân tộc. Bằng sự sáng
tạo của một tác phẩm văn học, những nhân vật trong lịch sử đã trở thành
những hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm, hiện lên chân thực và sinh động.
Tác phẩm không chỉ có giá trị về mặt văn học, mà còn có giá trị về mặt sử
học. Hoàng Việt xuân thu đã khái quát hóa diễn trình thời đại Trần - Hồ - Lê,
cung cấp những sự kiện và nhân vật có thật trong lịch sử, giúp người đọc hiểu
được phần nào giai đoạn lịch sử đầy biến động của nước nhà. Đó chính là lí
do thôi thúc tác giả luận văn nghiên cứu đề tài Giá trị văn học và giá trị sử
học tác phẩm Hoàng Việt xuân thu.
2. Lịch sử vấn đề

Người đầu tiên đề cập đến tác phẩm Hoàng Việt xuân thu có lẽ là Ngô
Giáp Đậu. Trong lời tựa của tác phẩm Long hưng chí viết năm 1804, Ngô


2

Giáp Đậu đã xếp Hoàng Việt xuân thu trước Việt Nam quốc chí và Hoàng Lê
nhất thống chí. Tuy nhiên vấn đề ai là tác giả tác phẩm này vẫn được bỏ ngỏ.
Năm 1914, Nguyễn Đông Châu khi dịch Việt Lam xuân thu đã viết trong
“Nhời của người dịch sách” rằng “Việt Lam xuân thu đã có lâu lắm, không
biết đích xác là ai làm, nhưng có người truyền là của ông Nguyễn Trãi” [3, tr.
1]. Đến năm 1964, nhà sử học Phan Huy Lê có bài viết “Tác phẩm Việt Lam
xuân thu có gía trị về mặt sử học hay không?” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu
lịch sử số 58 năm 1964 đã bác bỏ ý kiến của Nguyễn Đông Châu khi cho rằng
tác phẩm không phải do Nguyễn Trãi viết.
Năm 1971, Phương phủ Nguyễn Hữu Quỳ được Ủy ban dịch thuật cổ
văn thuộc Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn hóa Việt Nam Cộng hòa giao
nhiệm vụ dịch thuật tác phẩm Hoàng Việt xuân thu và được xuất bản vào năm
1971. Nguyễn Hữu Quỳ đã đề là “Vô danh thị” và cho rằng Hoàng Việt xuân
thu ngoài giá trị lịch sử còn “có thêm một giá trị văn chương nữa nhất là
trong đó tác giả còn trích dẫn thêm những áng văn kiệt tác của tiền nhân” (Ý
kiến của người dịch sách Hoàng Việt xuân thu).
Trong Tạp chí Hán Nôm số 3 - 1997, nhà nghiên cứu Trần Nghĩa nghiên
cứu tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, ông đã lập danh mục và phân loại tiểu
thuyết chữ Hán và xác định Hoàng Việt Xuân Thu là tiểu thuyết chương hồi
do Vũ Xuân Mai biên soạn vào khoảng thời gian cuối TK XIX – 1908. Nhà
nghiên cứu Trần Nghĩa đã tiến hành sưu tầm và dịch Hoàng Việt Xuân Thu
giúp người đọc có thể tiếp cận, thưởng thức tác phẩm ở dạng đầy đủ nhất.
Trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm (Tập 2), Trần Văn Giáp cho rằng
“sách Việt Lam xuân thu mới soạn khoảng cuối thế kỉ XIX” [6, tr. 179] và

tương truyền là của Vũ Xuân Mai. Tuy nhiên ông cũng nhấn mạnh “Lời
truyền này chưa tìm thấy ghi trong sách nào cả” [7, tr. 179].
Trên Tạp chí văn học số 8 – 1999, nhà nghiên cứu Chương Thâu có bài
viết “Đọc Việt Lam Xuân Thu bản duy tân nghĩ về người khắc in, công bố và


3

một vài nhân vật thời đại”. Trong bài viết, nhà nghiên cứu đã không đánh giá
tác phẩm như một tác phẩm sử học mà chỉ xem nó đơn thuần là một cuốn tiểu
thuyết lịch sử. Theo tác giả, bút pháp chủ yếu của Hoàng Việt Xuân Thu là
“theo kiểu chương hồi, cách diễn thuật miêu tả không hợp với nghệ thuật tiểu
thuyết hiện đại, nhưng chủ đề, chủ ý của tác giả thì rõ ràng là rất được chân
trọng. Tác giả muốn tô đậm cho những cử chỉ nghĩa khí, những sự tích anh
hùng. Tư tưởng dân tộc, lòng tự hào, chí bất khuất, niềm tha thiết với vận
mệnh tổ quốc là điều rõ ràng không thể phủ nhận được” [41, tr. 64]. Quan
điểm này của Chương Thâu góp phần khẳng định Hoàng Việt Xuân Thu là
một tác phẩm văn chương thực sự góp phần khẳng định giá trị của văn học
trung đại Việt Nam. Nhà nghiên cứu Chương Thâu thông qua bài viết cũng
bày tỏ những suy nghĩ của mình về những người hoạt động quốc sự ở nước ta
vào cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Hoàn cảnh đất nước thời kì đó đã khiến
cho các tầng lớp sĩ phu có sự phân hóa sâu sắc, một bộ phận đông đảo đứng
lên chống lại kẻ thù nhưng cũng có người vì hoàn cảnh phải hợp tác với kẻ
địch. Một trong số những người gây nhiều điều tiếng khi phải hợp tác với kẻ
địch là Lê Hoan, ông cũng là người “nhuận sắc” cho Hoàng Việt Xuân Thu.
Nhà nghiên cứu Chương Thâu cho rằng khi nghiên cứu Hoàng Việt Xuân Thu,
chúng ta nên chú ý đến lời tựa của Lê Hoan khi cho khắc in và công bố tác
phẩm này: “… Mở ra xem, thấy tường tận bản sắc anh hùng của Lê Thái Tổ.
Khi thời cơ chưa đến thì thuận theo đạo trời, an tâm với mệnh, thương kẻ sĩ,
yêu dân dân lành, giả cách nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều

ngụy… Nếu không phải ông vua độ lượng có thể như thế được chăng? Cuốn
sách qua 60 hồi đã khái quát được quá trình Lê Thái Tổ giành lại đất nước.
Tôi say sưa đọc đi đọc lại mấy lần, tưởng chừng như thấy hình bóng ngài
hiện ra trên từng trang sách. Bất giác tôi cảm thấy phục lăn phục lóc…” (Lời
tựa của Lê Hoan). Thông qua lời tựa của Lê Hoan, tác giả bài viết còn bày tỏ


4

sự ngạc nhiên về trình độ của Lê Hoan và khẳng định Lê Hoan phải là người
có tâm huyết thì mới có thể nói lời kính phục như vậy đối với Lê Thái Tổ.
Trên Tạp chí nghiên cứu lịch sử số 58-1964, nhà sử học Phan Huy Lê có
bài viết “Tác phẩm Việt Lam Xuân Thu có giá trị về mặt sử liệu hay không?”.
Tác giả bài viết đã khẳng định Việt Lam Xuân Thu “là một bộ tiểu thuyết lịch
sử về căn bản xây dựng theo hư cấu, theo trí tưởng tượng của tác giả, trong đó
những tình tiết lịch sử chỉ được tôn trọng về mặt chi tiết mà thôi” [16,tr. 34] .
Với nhận định trên GS. Phan Huy Lê đã nhận định Hoàng Việt Xuân Thu là
một cuốn tiểu thuyết lịch sử có giá trị về mặt văn học nhưng không thể dùng
làm căn cứ cho những công trình nghiên cứu lịch sử.
PGS Nguyễn Đăng Na có bài viết “Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời
trung đại – quá trình hình thành, phát triển và đặc trưng nghệ thuật” in trong
Con đường giả mã văn học trung đại Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội –
2006, đã phân tích từ con đường hình thành, nội dung, nghệ thuật đến những
mặt tích cực và hạn chế của tiểu thuyết Hoàng Việt xuân thu. Ông nhận định
“Việt Lam tiểu sử lấy bối cảnh nước ta ba chục năm đầu thế kỉ XV làm nền.
Vào thời điểm ấy hàng loạt biến cố trọng đại của dân tộc diễn ra: Nhà Trần
mất vai trò lãnh đạo và bị nhà Hồ thay thế; cuộc xâm lược của người Trung
Hoa vào quốc gia Đại Việt với quy mô lớn chưa từng có và mang tính chất
khốc liệt. Cuộc chiến tranh toàn gian khổ hy sinh dưới sự lãnh đạo của người
anh hùng Lê Lợi, đã giành thắng lợi vẻ vang, giải phóng nước nhà, lập triều

Lê một triều đại đánh dấu bước ngoặt lịch sử vĩ đại của dân tộc. Ba chục năm
ấy chứa đầy chất sử thi, cuộc đời của mỗi nhân vật lịch sử của thời đại là một
bản hùng ca” [20, tr. 543] .
Bài viết “Cái chết của tác giả (tiểu thuyết lịch sử)? Những vấn đề nhân
đọc Hoàng Việt xuân thu” của tác giả Nguyễn Nam đã tiến hành khảo sát văn
bản và các cứ liệu liên quan, có thể giả định quá trình và thời gian biên soạn –
nhuận sắc, cùng với những diễn biến của tựa sách. Tác giả đã nhận định tác


5

phẩm được biên soạn khá lâu trước năm 1883 và sau khi Pháp xâm lược
(1858), trong khoảng 1858 - 1883, bộ sách có thể đã có nguyên tựa là Hoàng
Việt xuân thu đồng thời sách cũng có tên là Việt Lam xuân thu, tựa đề lấy sự
kiện khởi nghĩa Lam Sơn làm trọng điểm. Sau, sách được Vũ Xuân Mai (hoặc
một người nào khác) viết “Truyện tự” và phê hiệu. Vào năm 1908, Lê Hoan
nhuận sắc Việt Lam xuân thu (bản đã có “Truyện tự” và phê hiệu), viết bài
tựa, đổi tựa sách thành Việt Lam tiểu sử. Đây chỉ là một giả thuyết về quá
trình biên soạn, lưu hành, cải biến và nhuận sắc của tác phẩm. Tác giả khẳng
định: “… tác giả đến nay vẫn là khuyết danh; sách đã được lưu hành hạn chế
trước năm 1883; trước khi Lê Hoan nhuận sắc và đề tựa, sách đã được một
người nào đó (Vũ Xuân Mai?) viết “Truyện tự” và phê hiệu. Với một tác giả
không rõ, tác phẩm này càng mở ra thêm nhiều cách đọc, mời gọi thêm những
diễn giải khác nhau cho nội dung của nó”.
Luận văn Thạc sĩ Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Việt
Lam tiểu sử của Lê Hoan của Phạm Thị Hồng Xiêm, Trường ĐH Sư phạm
Thái Nguyên đã tập trung nghiên cứu nhân vật từ nguyên mẫu đến hình tượng
văn học và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Việt Lam tiểu sử nói riêng và
trong tiểu thuyết chương hồi nói chung. Tác giả luận văn nghiên cứu Việt Lam
tiểu sử là một tác phẩm văn học của tác giả Lê Hoan.

Qua quá trình nghiên cứu, khảo sát những tài liệu, bài viết về tác phẩm
Hoàng Việt Xuân Thu, chúng tôi thấy những nhà nghiên cứu đã có những bài
viết đánh giá, nhận định riêng về tác phẩm trên. Tuy nhiên chưa có công trình
nghiên cứu nào khẳng định giá trị sử học của tác phẩm Hoàng việt xuân thu
chính vì vậy đã thôi thúc tác giả luận văn nghiên cứu đề tài Giá trị văn học và
giá trị sử học tác phẩm Hoàng Việt xuân thu.
3. Phạm vi nghiên cứu
Luận văn tập trung nghiên cứu hai bản dịch là Hoàng Việt xuân thu của
Phương phủ Nguyễn Hữu Quỳ và bản dịch Việt Lam xuân thu của Trần Nghĩa


6

đăng trên Tổng tập Văn học Việt Nam, quyển 8B, xuất bản năm 1996. Luận
văn tiến hành so sánh đối chiếu tác phẩm với Đại Việt sử kí toàn thư, Lam
Sơn thực lục, Việt sử tiêu án, Đại Việt thông sử… để từ đó thấy được giá trị
văn học và giá trị sử học của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu, tìm hiểu để góp phần làm sáng tỏ những vấn đề
liên quan đến tác giả, tác phẩm Hoàng Việt xuân thu.
Luận văn nghiên cứu chỉ rõ được giá trị văn học và giá trị sử học của tác
phẩm Hoàng Việt xuân thu. Nhiên cứu để thấy được những đóng góp về mặt văn
chương đối với văn học trung đại nói riêng và văn học Việt Nam nói chung.
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp tiếp cận tác phẩm theo loại thể: mỗi thể loại văn học đều
có những đặc trưng riêng biệt. Việc sử dụng phương pháp này giúp người viết
tiếp cận với Hoàng Việt xuân thu đúng như là một cuốn tiểu thuyết lịch sử
chương hồi. Dĩ nhiên hình thức “chương hồi diễn nghĩa” ở đây cũng chỉ là
một tiểu loại của thể loại tiểu thuyết lịch sử nói chung. Phương pháp tiếp cận

tác phẩm theo loại thể được vận dụng giúp tác giả luận văn có được một cách
tiếp cận thích đáng và phù hợp với đối tượng nghiên cứu là tiểu thuyết Hoàng
Việt xuân thu.
- Phương pháp so sánh - đối chiếu: Trong qua trình nghiên cứu, tác giả
luận văn tiến hành so sánh, đối chiếu tác phẩm Hoàng Việt xuân thu với các
bộ sử, chính sử như Việt sử tiêu án, Lam sơn thực lục, Đại Việt sử kí toàn
thư… để từ đó khẳng định được giá trị sử học của tiểu thuyết Hoàng Việt
xuân thu.
- Phương pháp liên ngành: Trong quá trình nghiên cứu luận văn, người
viết vận dụng những phương pháp nghiên cứu như sử học, ngữ văn học… để
tập trung làm rõ những giá trị về mặt văn học và sử học của tác phẩm.


7

- Phương pháp phân tích - tổng hợp: Trên cơ sở nguồn tài liệu đã có,
người viết tiến hành phân tích tác phẩm và các tư liệu, từ đó thấy được những
giá trị của tác phẩm về nghệ thuật tự sự, bút pháp khắc họa chân dung nhân
vật, khái quát hóa một giai đoạn lịch sử đầy biến động…
6. Đóng góp của luận văn
Luận văn nghiên cứu để người đọc thấy được những đóng góp, những
giá trị về mặt văn chương của Hoàng Việt xuân thu trong nền văn học trung
đại nói riêng và văn học Việt Nam nói chung.
Luận văn nghiên cứu, tìm hiểu để khẳng định giá trị sử học của tác
phẩm. Hoàng Việt xuân thu đã cung cấp những sự kiện, nhân vật lịch sử, từ
đó giúp các thế hệ người đọc hiểu thêm về giai đoạn lịch sử đầy biến động
của nước nhà: Nhà Trần suy vi, Hồ Quý Ly tiếm ngôi, quân Minh xâm lược
nước ta, Lê Lợi lãnh đạo khởi nghĩa Lam Sơn thống nhất đất nước lập nên
triều đại nhà Lê hưng thịnh trong lịch sử Việt Nam.
7. Cấu trúc của luận văn

Luận văn cấu trúc ba chương:
Chương 1 – Hoàng Việt xuân thu - Lịch sử ra đời và tiếp nhận tác phẩm
Chương 2 – Giá trị văn học của Hoàng Việt xuân thu
Chương 3 – Giá trị sử học của Hoàng Việt xuân thu


8

B. NỘI DUNG
Chương 1: HOÀNG VIỆT XUÂN THU – LỊCH SỬ RA ĐỜI
VÀ TIẾP NHẬN TÁC PHẨM
1.1 Sự ra đời của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu
Tác phẩm Hoàng Việt xuân thu (hay còn gọi là Việt Lam tiểu sử, Việt
Lam xuân thu) là cuốn tiểu tiểu thuyết chương hồi chữ Hán phản ánh những
biến cố lịch sử quan trọng ở thế kỉ XV của nước ta, đó là giai đoạn nhà Hồ
thay thế nhà Trần, quân Minh sang xâm lược nước ta, Lê Lợi khởi nghĩa
giành độc lập và lập nên nhà Lê.
Tiểu thuyết Hoàng Việt xuân thu là tác phẩm khuyết danh và niên đại
không rõ ràng. Trong Tổng tập Văn học Việt Nam, quyển 8B (1996), theo
Giáo sư Trần Nghĩa, tác phẩm được viết vào khoảng cuối thế kỉ XIX và tương
truyền là do Vũ Xuân Mai khởi thảo, Lê Hoan tìm thấy và biên soạn lại, được
xuất bản vào năm Duy Tân Mậu Thân (1908). Nhưng cũng có người cho rằng
tác phẩm là do Lê Hoan viết để bày tỏ lòng ngưỡng mộ đối với Lê Lợi và
thanh minh với đồng hữu, với dân tộc về việc hợp tác với Pháp của mình. Có
thể nói, tác giả của Hoàng Việt xuân thu đến nay vẫn còn là một bí ẩn.
Khi nghiên cứu sự ra đời của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu, chúng ta
không thể không chú ý đến hoàn cảnh lịch sử xã hội Việt Nam đầu thế kỉ XV
(hoàn cảnh lịch sử trong tác phẩm) và những năm cuối thế kỉ XIX và đầu XX
(hoàn cảnh ra đời tác phẩm).
Đầu thế kỉ XV, sau khi đánh bại nhà Hồ, đàn áp các cuộc nổi dậy của

người Việt, nhà Minh coi như đã đặt ách thống trị lên nước ta, chúng muốn
biến Việt Nam thành quận huyện của Trung Hoa, bóc lột vơ vét của cải tài
nguyên của nước ta. Vào cuối thế kỉ XIX đầu XX, hoàn cảnh lịch sử của Việt
Nam cũng diễn ra tương tự như những năm đầu thế kỉ XV. Ngày 31 tháng 8
năm 1858, thực dân Pháp nổ súng vào bán đảo Sơn Trà mở đầu cuộc xâm
lược nước ta. Đến đầu thế kỉ XX dưới sự đô hộ của thực dân Pháp xã hội có


9

sự phân hóa sâu sắc. Có những người đã đứng vào hàng ngũ đối lập với kẻ
địch, quyết đấu tranh để dành độc lập dân tộc. Có những người đầu hàng địch
làm tay sai phản bội Tổ Quốc, có những người vì hoàn cảnh và một số lí do
mà phải hợp tác với Pháp trong đó có Lê Hoan. Cả giặc Minh và giặc Pháp
đều bóc lột và khai thác thuộc địa một cách man rợ, làm cho nhân dân lầm
than khiến họ phải vùng lên đấu tranh. Trong tác phẩm Hoàng Việt xuân thu,
Lê Lợi vì thời cơ chưa tới nên đã giả cách nhún nhường, tạm thời hợp tác với
nhà Minh để đánh nhà Hồ, sau đó khi thời cơ đến đã khởi nghĩa đánh đuổi
giặc Minh ra khỏi đất nước, giành độc lập dân tộc. Qua tác phẩm Hoàng Việt
xuân thu, phải chăng Lê Hoan đã mượn hình ảnh của Lê Lợi, Lê Thiện để giãi
bày, thanh minh với đồng bào về hành động hợp tác với Pháp của mình?
Xung quanh những uẩn khúc trong cuộc đời Lê Hoan sau này đã có nhiều nhà
nghiên cứu tìm hiểu và đưa ra nhận định của mình về nhân vật đặc biệt này.
Theo thống kê của Giáo sư Trần Nghĩa trong Tổng tập Văn học Việt
Nam, quyển 8B (1996) hiện có 12 dị bản của Hoàn Việt xuân thu: 5 bản của
Thư viện nghiên cứu Hán Nôm mang các kí hiệu VHv.1898/1-3 (sách in,
mang tiêu đề Việt Lam xuân thu, thiếu 10 hồi cuối), A.13 (viết tay), A.325 (
viết tay, mang tiêu đề Hoàng Việt xuân thu), VHv.1683 (viết tay, thiếu 32
hồi cuối), VHv.2085 (viết tay, thiếu 9 hồi đầu và hồi 60 ở cuối sách); 2 bản
của Thư viện Viện Sử học mang các ký hiệu HV.84 (sách in, đủ cả 3 quyển

và 60 hồi) và Hv.141 (viết tay); 1 bản của Thư viện Quốc gia Hà Nội, ký
hiệu R.451 (viết tay, chỉ có Q.2 với các hồi từ 22 đến 40); 1 bản của Thư
viện Quốc gia Paris, ký hiệu A.69/1-2; 1 bản của Bảo tàng Guimet Paris, ký
hiệu MG.FV.55732 (sách in); và 1 bản của Đông Dương văn khố Nhật Bản
(sách in).
Trong Tổng tập Văn học Việt Nam, quyể 8B, tác giả Trần Nghĩa cũng đã
giới thiệu lời tựa của Lê Hoan trước khi cho xuất bản sách và cho rằng đó là
“phần còn giữ được toàn vẹn nhất của nguyên tác”. Đối với một tác phẩm văn


10

học, lời tựa thường là lời của tác giả, lời tựa có thể ngắn hoặc có thể dài, được
đặt ở đầu tác phẩm, để giới thiệu tác phẩm đó hoặc nói lên chủ đích của tác
giả hay cảm hứng khởi nguồn cho tác phẩm của mình.
Trong lời tựa của tác phẩm, Lê Hoan đã bày tỏ lòng ngưỡng mộ, sùng
kính đối với Đức vua Lê Thái Tổ - một người có đủ “trí, nhân, dũng, sự
nghiệp làm vua chính đại, công việc sắc sảo hơn đời” (Lời tựa của Lê Hoan).
Chính vì sùng kính vua Lê Thái Tổ nên Lê Hoan để ý sưu tầm sự tích về
Người nên khi tìm thấy cuốn sách, ông đã thấy được tường tận bản sắc anh
hùng của vua Lê Thái Tổ “Khi thời cơ chưa đến thì thuận theo đạo trời, an
tâm với mệnh, thương kẻ sĩ, yên dân lành, giả cách nhún nhường để khỏi
nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ tới thì dùng người hiền tài, dựa
vào kẻ có năng lực, điều binh khiển tướng tiêu diệt giặc Minh khôi phục nước
nhà” (Lời tựa của Lê Hoan). Lời tựa của Lê Hoan đã giải thích ông tìm thấy
cuốn Việt Lam xuân thu từ hòm sách của một gia đình nổi tiếng và trong lúc
nhàn rỗi đã đem sách ra sửa sang, trau chuốt thêm rồi đưa in và công bố nhằm
giúp người đời sau biết được, hiểu được công lao to lớn của vua Lê Thái Tổ
và muốn tên tuổi của Người được lưu truyền khắp Âu Á năm châu. Đó quả
thực là mục đích tốt đẹp và nhân văn của Lê Hoan khi đã giành tâm huyết để

sửa sang, trau chuốt, cho in và công bố tác phẩm này.
1.2 Hoàng Việt xuân thu – vấn đề văn bản và tác giả
1.2.1 Một số vấn đề về văn bản tác phẩm Hoàng Việt xuân thu
Tác phẩm Hoàng Việt xuân thu gồm 60 hồi, là tác phẩm được viết tay
bằng chữ Hán, ra đời vào buổi xế chiều của tiểu thuyết chương hồi Việt Nam.
Ngay từ khi được công bố, đây là tác phẩm có nhiều vấn đề cần được tìm hiểu
kể cả về tên gọi của tác phẩm và tác giả của tác phẩm.
Tác phẩm Hoàng Việt xuân thu còn có hai tên gọi khác là Việt Lam xuân
thu và Việt Lam tiểu sử. Xuân là mùa xuân, thu là mùa thu vì vậy khi hai từ
xuân thu đặt liền nhau chính là biểu tượng của một năm. Hai chữ “xuân thu”


11

là thuật ngữ được dùng để gọi các bộ sử biên niên của Trung Hoa. Điều này
xuất phát từ truyền thuyết cho rằng Khổng Tử đã san định bộ sử biên niên
nước Lỗ mà đời sau gọi là Kinh Xuân Thu. Khi viết sách Xuân Thu, Khổng
Tử không đơn thuần ghi sự việc theo niên biểu mà Ngài đã dùng bút pháp
thần thánh của mình để gửi gắm vào tác phẩm những nhận xét chê khen,
những phân biệt thiện ác. Sách Xuân Thu được liệt vào 5 bộ kinh của Nho gia
(Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch, Kinh Xuân thu). Cũng chính vì thế
mà sau này các nhà lịch sử thường dùng danh từ “xuân thu” để đặt cho tác
phẩm của mình ví dụ như: Ngô Việt xuân thu, Thập lục quốc xuân thu, Lã Thị
xuân thu…. “Hoàng Việt” là khái niệm dùng để chỉ các triều vua nước Việt
nói chung, không giới hạn ở một đời vua nào. Chữ “Lam” trong chữ “Lam
Sơn”, “Việt” trong “Việt Nam”. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na, hiện
có 8 bản còn lưu trữ tại các Thư viện Quốc gia, Viện Sử học và Viện Nghiên
cứu Hán Nôm thì có tới 6 bản ghi tên tác phẩm là “Hoàng Việt xuân thu”. Đó
là các bản mang kí hiệu VHv.2085, VHv.1683, A.13, A.3215, VH.141 và
R.451. Có 2 bản ghi tên là “Việt Lam xuân thu”, “Việt lam tiểu sử” là các bản

mang kí hiệu VHv.1819 và HV.84.
Trong cuốn sách Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam,
Nguyễn Đăng Na đã trích lời tựa tác phẩm Hoàng Việt long hưng chí viết năm
1804 của Ngô Giáp Đậu: “Các truyện, chí của nước Nam ta thời nào cũng có
người sáng tác. Sách Hoàng Việt xuân thu thuật lại duyên cớ phế hưng qua
các đời” [20, tr. 332]. Từ lời đề tựa đó, Nguyễn Đăng Na khẳng định “Hoàng
Việt xuân thu là nhan đề vốn có của tác phẩm và tới năm 1904 vẫn còn mang
tên gọi như vậy” [20, tr. 332].
Theo Phương phủ Nguyễn Hữu Quỳ khi dịch tác phẩm vào năm 1971 thì
tác phẩm Hoàng Việt xuân thu đã khởi chép từ đời hậu Trần, Hồ Quý Ly
thoán vị, rồi Hồ mạt, quân Minh sang xâm lược nước ta, Lê Thái Tổ khởi
nghĩa giành độc lập dân tộc là giai đoạn lịch sử đầy biến động của nước nhà


12

“rất tương đồng với thời đại Xuân –Thu ở Trung Hoa” (Ý kiến của dịch giả
sách Hoàng Việt xuân thu), có lẽ vì vậy mà tác giả đã đặt tên cho tác phẩm
của mình là Hoàng Việt xuân thu.
1.2.2. Một số vấn đề về tác giả tác phẩm Hoàng Việt xuân thu
Hoàng Việt xuân thu là tác phẩm khiến nhiều nhà nghiên cứu dày công
tìm hiểu không chỉ về tên gọi của tác phẩm mà còn các vấn đề xung quanh
việc xác định ai là tác giả của tác phẩm. Đã có nhiều nhận định của nhiều nhà
nghiên cứu về việc xác định tác giả tác phẩm này. Nguyễn Đông Châu nói
rằng tương truyền là của Nguyễn Trãi, Phương phủ Nguyễn Hữu Quỳ cho
rằng đây là tác phẩm khuyết danh, Trần Văn Giáp và Trần Nghĩa cho rằng
tương truyền là của Vũ Xuân Mai…
Bài viết “Việt Lam tiểu sử, văn bản, tác giả và phương pháp sáng tác”
của Nguyễn Đăng Na in trong sách Con đường giải mã văn học trung đại Việt
Nam đã nghiên cứu và đưa ra những chứng cứ để đi tới kết luận Lê Hoan là

tác giả của tác phẩm này.
Thứ nhất, Lê Hoan chỉ nói tìm thấy quyển sách này trong tủ sách của
một gia đình nhưng ông không công bố tên quyển sách mà ông đã tìm được,
ông chỉ gọi một cách lấp lửng là “sách ấy”. Điều này có làm người đọc đặt ra
câu hỏi phải chăng Lê Hoan chính là tác giả của cuốn sách này?
Thứ hai, trong bài Tựa, Lê Hoan đã cho biết trong quá trình tạo dựng tác
phẩm, Lê Hoan đã sử dụng hương pháp thực địa “có lúc lên núi Lam Sơn ghé
thăm Mường Một, tới Đông Triều qua ải Chi Lăng, muốn thấy lại cảnh năm
xưa chống Trương Phụ, phá Mã Kỳ, vây Vương Thông, chém Liễu Thăng, bắt
Hoàng Phúc, đánh bại Mộc Thạnh” (Lời tựa của Lê Hoan). Tác phẩm được
biên soạn vào khoảng cuối thế kỉ XIX, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã lùi sâu
vào quá khứ cho nên muốn dựng lại thời kì lịch sử huy hoàng đó thì người
cầm bút phải đọc rất nhiều và phải là người có học thức và kiến thức sâu rộng.
Đúng như Giáo sư Phan Huy Lê đã nhận xét: “Đọc Việt Lam xuân thu tôi có


13

ấn tượng rằng tác giả là một người đọc rộng, biết nhiều. Để viết tác phẩm
này, tác giả không những đã tham khảo nhiều sử sách trong nước, nhiều tập
truyện trong dân gian mà còn tham khảo cả một số sử sách Trung Quốc nữa”
[16, tr. 34]. Việc sử dụng phương pháp thực địa, nghiên cứu di tích lịch sử để
tạo dựng tác phẩm có thể nói là phương pháp sáng tác rất mới trong thời kì
đó. Trong ba nguồn dùng để sáng tác thì “sử liệu Trung Hoa là cái cớ nói có
sách để chốt lại nội dung, dã sử là hương men quyến rũ người đọc và thực địa
là tang chứng củng cố nội dung” [20, tr. 545]. Điều đó cho thấy nếu như Lê
Hoan không phải là tác giả tác phẩm thì cũng là người có vai trò quan trọng
trong việc tạo ra tác phẩm mà chúng ta đã được tiếp nhận.
Thứ ba, trong tác phẩm nhân vật Lê Thiện dường như là phát ngôn viên
của tác giả, đó là một người có trí tuệ hơn người và không màng danh lợi. Khi

bàn về quan hệ với nhà Minh, Lê Thiện đã trình bày “Ta nên hiệp sức với nhà
Minh mà diệt họ Hồ để khôi phục nhà Trần, cai trị một phương, cứu cho dân
khỏi sự khổ sở” (Hồi thứ mười). Đây cũng chính là tư tưởng của Lê Hoan thể
hiện trong bài Tựa, ông đã cảm phục sự nghiệp anh hùng của vua Lê Thái Tổ
“khi thời cơ chưa đến thì thuận theo đạo trời, an tâm với mệnh, thương kẻ sĩ,
yêu dân lành, giả cách nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều ngụy.
Lúc thời cơ tới thì dùng người hiền tài, dựa vào kẻ có năng lực, điều binh
khiển tướng tiêu diệt giặc Minh, khôi phục nước nhà... Nếu không phải ông
vua độ lượng, có thể như thế được chăng?” (Lời tựa của Lê Hoan).
Với những chứng cớ đã trình bày cho phép người đọc nghi ngờ rằng Lê
Hoan chính là tác giả của tác phẩm Hoàng Việt xuân thu. Có lẽ do cuộc đời
Lê Hoan có nhiều uẩn khúc nên ông muốn mượn tác phẩm, mượn hình tượng
Lê Lợi, Lê Thiện để giải thích, thanh minh với đồng hữu, với dân tộc.
Lê Hoan (1856 – 1915) tự là Ưng Chi, hiệu là Mục Đình, thụy là Vân
Nghị. Ông là người thôn Quan Nhân, xã Nhân Mục, huyện Thanh Trì, từng
được giao chức Tư thiện đại phu, Binh bộ Thượng thư kiêm Đô sát viện Hữu


14

đô ngự sử, Tổng đốc Ninh – Thái – Hải – Yên, tước Phú Hoàn Nam… Đến
tháng 7 năm 1909 được gia phong Bắc Kì Khâm sai đại thần tấn phong tước
Phú Hoàn tử, lãnh Hải Dương Tổng đốc.
Theo cách nhìn nhận của người đương thời, Lê Hoan chính là kẻ thù
không đội trời chung của nhà yêu nước và thủ lĩnh khởi nghĩa Hoàng Hoa
Thám, là kẻ hợp tác với thực dân Pháp, là người phản bội lại sự nghiệp giành
độc lập dân tộc Việt Nam. Đã có câu thơ móc máy ông Giặc nhờ Đề Thám
nổi công lao và Khâm sai mà vẫn hùa theo Pháp/ Nhục ấy còn vinh ở chỗ
nào?. Trên thực tế, xung quanh cuộc đời của Lê Hoan còn nhiều uẩn khúc.
Gần đây có nhiều nhà nghiên cứu đã thu thập và cho công bố một số tư liệu

quan trọng về cuộc đời Lê Hoan giúp cho chúng ta có cái nhìn nhận mới hơn
về nhân vật đặc biệt này.
Trên Tạp chí Xưa và Nay, số 55 năm 1998 đã đăng tải bức thư của nhà sử
học Charles Fourniau gửi cho Giáo sư Lê Thành Khôi. Charles Fourniau cho
biết trong một báo cáo của viên chỉ huy Pháp Penequin cho tổng chỉ huy quân
đội Pháp đề ngày 13 tháng 10 năm 1897 (nằm trong hồ sơ số 1243 ở Aixcote)
nói ông ta nắm trong tay bức thư của Lê Hoan viết năm 1982 gửi cho Đề Kiều
nói rằng: “Lúc này chống với quan Pháp phỏng có ích gì, vì họ mạnh hơn.
Chúng ta hãy làm như đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ can
thiệp với Pháp thôi. Chúng ta phải kiên trì rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập hợp
chống lại chúng và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến, tốt hơn hết
hãy ru ngủ chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta” [46, tr. 29].
Trên Tạp chí Xưa và Nay, số 110 (2-2002) có đăng bài viết “Quanh việc
đánh giá nhân vật Lê Hoan trong lịch sử cận đại” của Gerard Sasges. Khi bắt
tay vào nghiên cứu những cuộc nổi dậy và bạo động của nông dân Trung du
Bắc Bộ vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỉ XX, Gerard Sasges đã gặp phải những
vấn đề liên quan đến viên Khâm sai đại thần Lê Hoan. Ngay khi ông bắt đầu
tiếp xúc với những tư liệu trong Cục Lưu trữ Hải ngoại của Pháp và trong Cục


15

Lưu trữ Quốc gia Việt Nam thì những nghi ngờ về việc đánh giá vai trò của
Lê Hoan trong lịch sử Việt Nam càng tăng lên. Gerard Sasges phát hiện ra
trong các tài liệu của Pháp có nói về việc các quan chức Pháp không hề tin
tưởng Lê Hoan, “các quan chức từ mọi cấp từ địa phương đến quan toàn
quyền đều tỏ ra nghi ngờ lòng trung thành của Lê Hoan đối với chế độ thuộc
địa” [43, tr. 34]. Trong một bức thư gửi cho công sứ Hải Dương nơi Lê Hoan
làm Tổng đốc, viên Thống sứ Pháp Simoni đã viết “Đề nghị báo cho Tổng
đốc rằng ông ta không được trả lời phỏng vấn công khai, nhất là các cuộc

phỏng vấn mà ông ta có thể chỉ trích chính quyền hay chính sách của chính
phủ” [43, tr. 34]. Gerard Sasges cho rằng sự không tin tưởng này là có cơ sở
vì “Trong khi Lê Hoan mở chiến dịch chống Hoàng Hoa Thám, vào năm
1896, thủ lĩnh nghĩa quân này bố trí một trận đánh giết chết hai tên Pháp.
Cuộc điều tra sau đó cho thấy có thể Lê Hoan đã liên kết với Hoàng Hoa
Thám, nhưng cuối cùng thì toàn bộ chứng cớ chỉ ra là Lê Hoan có biết trước
về vụ tấn công nhưng lại không ngăn cản hoặc báo động cho quan Pháp biết.
Báo chí Pháp yêu cầu xử Lê Hoan vì tội phản bội, nhưng chính phủ Pháp chỉ
cho là sự suy xét lầm lẫn. Họ chuyển Lê Hoan khỏi vị trí hoạt động, giáng
chức hai cấp” [43, tr. 34]. Tác giả bài viết cho rằng sự kiện này đặt ra khả
năng là Lê Hoan chơi trò hai mặt. Cuối năm 1909 xảy ra vụ hai ông Đỗ Văn
Huỳnh và Vũ Ngọc Thụy bị bắt ở Hà Nội, bị buộc tội là gián điệp của Hoàng
Hoa Thám. Tư Huỳnh đã dùng giấy tờ của cháu ông ta là Nguyễn Tư Trung –
một trong những tay chân của Lê Hoan để đi lại giữa Hà Nội và Yên Thế.
Vấn đề đặt ra là tại sao Nguyễn Tư Trung lại có tới hai bộ giấy căn cước? Lê
Hoan có biết điều này không khi chính ông là người có quyền cấp giấy? Tuy
nhiên không có bằng chứng nào cho thấy Lê Hoan biết về hoạt động của các
điệp viên của mình, vì vậy sự việc được khép lại với lời nhận xét chua cay của
Phòng nhì nói với Công sứ Pháp: “Những sự kiện thực tế này thể hiện rõ ràng
là chúng ta chỉ có thể đặt rất ít niềm tin vào các điệp viên Việt Nam và càng


16

giải thích thêm vì sao mà chúng ta lại rất khó khăn trong việc phát hiện ra
nơi ẩn náu của nghĩa quân sau mỗi lần giao chiến” [43, tr. 35]. Đánh giá về
sự việc này, Gerard Sasges cho rằng nếu Lê Hoan không dính líu đến sự việc
trên thì sai lầm của ông là ở chỗ không đánh giá đúng lòng trung thành của
Huỳnh và Trung, ông còn mắc thêm “lỗi lầm về mặt hành chính khi cấp cho
Trung hai giấy căn cước. Một loạt sai lầm trên dường như trái ngược với

danh tính Lê Hoan là một người thông minh hiếm có, tàn nhẫn và xảo quyệt.
Có lẽ hợp lý hơn nếu ta hiểu đây là ý định hỗ trợ bí mật cho người mà phía
Pháp đã cử Lê Hoan đi để phá hoại” [43, tr. 35].
Trước những tư liệu tìm được liên quan đến Lê Hoan, Gerard Sasges đã
đặt ra câu hỏi “Vậy Lê Hoan có phải là nhà yêu nước không? Phải chăng
trong lúc vừa là một đầy tớ trung thành của chế độ thực dân Pháp, ông ta lại
hợp tác với Hoàng Hoa Thám và những người khác để đuổi người Pháp ra
khỏi Việt Nam” [43, tr. 40]. Gerard Sasges cho rằng biên soạn và xuất bản
Việt Lam xuân thu viết về vua Lê Thái Tổ khởi nghĩa chống quân Minh và
giành độc lập, việc chọn chủ đề này “có vẻ hơi lạ đối với một người đã từng
phục vụ một cường quốc ngoại bang muốn đô hộ Việt Nam cũng giống như
người Trung Quốc đã làm trước đó 500 năm” [43, tr. 40] và “có lẽ Lê Hoan
đã tìm cách hành động tương tự bằng cách riêng của mình” [43, tr. 40].
Bài viết “Đọc Việt Lam xuân thu (Bản duy tân) nghĩ về người khắc in
công bố và một vài nhân vật thời đại” đăng trên Tạp chí văn học, số 8 – 1999,
nhà nghiên cứu Chương đã khẳng định: “Tác giả muốn tô đậm cho những cử
chỉ nghĩa khí, những sự tích anh hùng. Tư tưởng dân tộc, lòng tự hào, chí bất
khuất, niềm tha thiết với vận mệnh Tổ Quốc là điều rõ ràng không thể nào
phủ nhận được. Đề cao và phổ biến rộng rãi một cuốn sách như vậy, có thể
nào đó lại là việc làm của một người không biết gì đến Tổ Quốc non sông, chỉ
cam lòng một mực làm tay sai phản bội dân tộc? Có cái gì như không thuận
chiều giữa việc làm và tư cách của con người” [41, tr. 64]. Về vấn đề tác giả


17

tác phẩm, nhà nghiên cứu Chương Thâu cho rằng chúng ta có thể đồng ý với
Trần Nhĩa rằng tác phẩm đã có từ trước và Lê Hoan đã dựa vào đó để biên tập
lại với hy vọng “nâng cao về nội dung cũng như về nghệ thuật một tác phẩm
tiểu thuyết lịch sử trình bày dưới dạng chương hồi” [41, tr. 63]. Nhà nghiên

cứu cũng khẳng định Lê Hoan không giành được bao nhiêu thiện cảm với
quốc dân vì ông làm quan to nhưng đã gắn cuộc đời mình với quân xâm lược.
Chính vì vậy trong tiểu sử Lê Hoan, có những điều bị cố ý xuyên tạc. Có
người cho ông là kẻ không có học hành. Có một câu thơ trong bài thơ của
Nguyễn Thiện Kế đã bị đọc khác đi thành hai lời: “Lính hầu thủa nọ tay mòn
tráp” và “Cậu nho thuở trước tay mòn tráp”. Như vậy, có người cho rằng Lê
Hoan xuất thân từ một tên lính hầu. Có người lại cho rằng Lê Hoan là người
có học hành đàng hoàng, là một nho sinh. Nhưng qua tác phẩm Hoàng Việt
xuân thu, dù Lê Hoan là tác giả hay chỉ là người biên tập lại tác phẩm thì
người đọc có thể khẳng định Lê Hoan là một người có trình độ học vấn cao,
hiểu biết rộng. Việc biên soạn và cho công bố Hoàng Việt xuân thu đã chứng
tỏ Lê Hoan là người có tâm huyết bởi vậy mới có được sự đánh giá Lê Lợi
khá toàn diện và nói lời kính phục đến mức thành thật và chất phác như vậy.
Tác phẩm đã cho thấy trình độ và tư tưởng của Lê Hoan.
Với những tư liệu lịch sử đã được tìm thấy và công bố giúp cho người
đọc có cách nhìn nhận, đánh giá mới hơn về nhân vật này. Đúng như nhà
nghiên cứu Chương Thâu đã nhận định “Đó là việc đánh giá nhân vật lịch sử
của chúng ta không thể cứ theo một định kiến, một thói quen, mà điều trước
nhất là phải có thật nhiều, thật dồi dào tư liệu lịch sử. Công bằng hay bất
công, chỉ có tư liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đoán định. Lê Hoan
là một nhân vật lịch sử ở trong trường hợp ấy” [41, tr. 68].
1.3 Lịch sử tiếp nhận Hoàng Việt xuân thu
Người đầu tiên đề cập đến tác phẩm Hoàng Việt xuân thu có lẽ là Ngô
Giáp Đậu. Trong lời tựa của Long hưng chí viết năm 1804, Ngô Giáp Đậu


18

viết “Các truyện, chí của nước Nam ta thời nào cũng có người sáng tác. Sách
Hoàng Việt xuân thu thuật lại duyên cớ phế hưng qua các đời; cuốn Việt Nam

quốc chí viết đầy đủ nguyên do sự khai thác của thiên triều… Tằng tổ thúc
của mỗ làm quan Thiên thư bình chương Ngô Học Tốn trước tác có Hoàng Lê
nhất thống chí” [20,tr. 332]. Như vậy Ngô Giáp Đậu đã xếp các truyện, chí
theo trình tự: Hoàng Việt xuân thu trước Việt Nam quốc chí và Hoàng Lê nhất
thống chí. Việt Nam quốc chí do Nguyễn Khoa Chiêm hoàn thành năm 1719.
Như vậy nếu Hoàng Việt xuân thu ra đời trước Việt Nam quốc chí thì tác
phẩm này phải được hoàn thành chậm nhất là năm 1719. Tuy nhiên vấn đề ai
là tác giả tác phẩm này vẫn được bỏ ngỏ.
Năm 1914, Nguyễn Đông Châu khi dịch Việt Lam xuân thu đã viết trong
“Nhời của người dịch sách” rằng “Việt Lam xuân thu đã có lâu lắm, không
biết đích xác là ai làm, nhưng có người truyền là của ông Nguyễn Trãi” và
ông thấy sách hay nên dịch ra chữ quốc âm “không chỉ mua vui trong mười
lăm phút đồng hồ mà ai xem sách này còn biết được sự tích nước mình” [3, tr.
179]. Nhà sử học Phan Huy Lê có bài viết “Tác phẩm Việt Lam xuân thu có
gía trị về mặt sử học hay không?” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 58
năm 1964 đã bác bỏ ý kiến của Nguyễn Đông Châu khi cho rằng tác phẩm là
do Nguyễn Trãi viết vào thế kỉ XV.
Năm 1971, Phương phủ Nguyễn Hữu Quỳ được Ủy ban dịch thuật cổ
văn thuộc Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn hóa Việt Nam Cộng hòa giao
nhiệm vụ dịch thuật tác phẩm Hoàng Việt xuân thu và được xuất bản vào năm
1971, đã khẳng định đây là tác phẩm viết tay và khuyết danh tác giả nên tác
giả tác phẩm đã được đề là “Vô danh thị”. Nguyễn Hữu Quỳ cho rằng tác
phẩm Hoàng Việt xuân thu cũng như một số tác phẩm viết tay chữ Hán khác
vì lẽ này hay lẽ khác mà cho đến thời điểm hiện tại chưa được ấn hành, đó là
một sự hiệt thòi. Khi tiến hành dịch tác phẩm, ông thấy rằng tác giả Hoàng
Việt xuân thu đã “phân đoạn, chia hồi rất có mạch lạc và thứ tự. Mặc dù là


19

một bộ lịch sử, nhưng tác giả đã vận dụng lối văn rất trang nhã và hấp dẫn,
chứ nó không khô khan như cuốn lịch sử khác. Cho nên ngoài giá trị lịch sử,
Hoàng Việt xuân thu còn có thêm một giá trị văn chương nữa, nhất là trong
đó tác giả còn trích dẫn thêm những áng văn kiệt tác của tiền nhân” (Ý kiến
của dịch giả sách Hoàng Việt xuân thu). Tuy nhiên bản dịch của Nguyễn Hữu
Quỳ chỉ có 40 hồi đầu trong số 60 hồi tất cả bao gồm 256 trang dịch và 231
trang bản chữ Hán viết tay.
Trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm (tập 2) của Trần Văn Giáp, ông viết:
“Theo lời truyền lại của các cụ Nho học từ ba mươi năm trước đây, sách Việt
Lam xuân thu mới soạn khoảng cuối thế kỉ XIX, vào thời Kiến Phúc, Đồng
Khánh, của một tập đoàn thân sĩ theo triều đình Huế và chính phủ thực dân
Pháp do Hoàng Cao Khai tổ chức riêng” [7, tr. 179]. Về tác giả của tác phẩm
Hoàng Việt xuân thu, Trần Văn Giáp cho biết tương truyền là của Vũ Xuân
Mai, người phường Xuân Yên, tỉnh Hà Nội, đậu Cử nhân khoa Kiến Phúc
Giáp Thân (1884), sau làm Tri huyện huyện Phúc Thọ (Sơn Tây). Tuy nhiên
ông cũng nhấn mạnh “Lời truyền này chưa tìm thấy ghi trong sách nào cả”
[7, tr. 179] .
Năm 1996 khi cho công bố bản dịch Việt Lam xuân thu, in trong Tổng
tập Văn học Việt Nam, quyển 8B, Nhà xuất bản Khoa học xã hội – Hà
Nội,1996, Trần Nghĩa đã dựa vào ý kiến của Trần Văn Giáp và in ở bìa tác
phẩm là “Vũ Xuân Mai soạn, Lê Hoan nhuận sắc”. Đây là bản dịch đầy đủ 60
hồi của tác phẩm tuy nhiên tác giả cho rằng phần còn giữ được toàn vẹn nhất
của nguyên tác có lẽ là ở lời tựa của truyện.
Năm 2006, Cuốn sách Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam
của Nguyễn Đăng Na xuất bản có bài viết “Việt Lam tiểu sử, văn bản, tác giả
và phương pháp sáng tác”. Trong bài viết này, Nguyễn Đăng Na đã tìm hiểu
tên gọi đích thực của tác phẩm. Ông đã phân loại tác phẩm theo hai tiêu chí: