Hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi trong chương trình ngữ văn trung học phổ thông (tt)

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HUẾ

ĐINH THỊ KIM XUÂN

HỆ THỐNG BÀI TẬP DẠY HỌC ĐỌC HIỂU
CÁC VĂN BẢN SỬ THI TRONG CHƢƠNG
TRÌNH NGỮ VĂN
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Demo Version - Select.Pdf SDK

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

HUẾ, NĂM 2018


ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HUẾ

ĐINH THỊ KIM XUÂN

HỆ THỐNG BÀI TẬP DẠY HỌC ĐỌC HIỂU
CÁC VĂN BẢN SỬ THI TRONG CHƢƠNG
TRÌNH NGỮ VĂN
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Demo Version - Select.Pdf SDK

Chuyên ngành: Lí luận và Phƣơng pháp dạy học Văn- Tiếng Việt
MÃ SỐ: 8140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
TS TRẦN HỮU PHONG

Huế, năm 2018


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các nguồn
số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng
để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã đƣợc chỉ rõ
nguồn gốc.

Tác giả luận văn.

Đinh Thị Kim Xuân

Demo Version - Select.Pdf SDK


LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến TS. Trần Hữu Phongngười đã luôn luôn tận tình hướng dẫn, giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành tốt luận văn
này.
Xin chân thành cảm ơn quý thầy cô là những Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sĩ… đã
giảng dạy tận tình lớp Cao học chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học VănTiếng Việt khóa XXV.
Tôi cũng xin cảm ơn sự tạo điều kiện, giúp đỡ của quý thầy cô trong khoa Ngữ Văn

trường ĐHSP Huế - nơi tác giả học tập và nghiên cứu; Ban giám hiệu trường THPT
Thuận An - nơi tác giả đang công tác; Ban giám hiệu và giáo viên các trường THPT nơi tác giả tiến hành thăm dò ý kiến và tổ chức thực nghiệm.
Xin dành những lời cuối cùng để cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp
đã luôn quan tâm, giúp đỡ, động viên để tôi hoàn thành luận văn này.

Huế, tháng 10 năm 2018

Demo Version - Select.Pdf SDK Tác giả
Đinh Thị Kim Xuân


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1
1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề .......................................................................................................... 4
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................... 10
3.1 Mục đích ........................................................................................................... 10
3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu........................................................................................ 10
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 10
4.1. Đối tƣợng ......................................................................................................... 10
4.2 Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 10
5. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................................ 11
6. Giả thuyết khoa học ............................................................................................... 11
7. Cấu trúc của luận văn ............................................................................................. 12
PHẦN NỘI DUNG ...................................................................................................... 13
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................... 13
1.1 Cơ sở lí luận ......................................................................................................... 13

Demo Version - Select.Pdf SDK

1.1.1 Quan niệm về bài tập và bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản văn
chƣơng .................................................................................................................... 13
1.1.1.1 Quan niệm về bài tập ............................................................................... 13
1.1.1.2 Bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản văn chƣơng ........................ 14
1.1.2. Hệ thống bài tập đọc hiểu ............................................................................. 16
1.1.2.1 Dựa vào yêu cầu năng lực nhận thức ...................................................... 16
1.1.2.2 Dựa vào mục đích của hoạt động dạy - học ............................................ 17
1.1.3 Đặc trƣng văn bản sử thi, vai trò của hệ thống bài tập trong dạy học đọc hiểu
các văn bản sử thi trong nhà trƣờng trung học phổ thông ...................................... 18
1.1.3.1 Đặc trƣng văn bản sử thi ......................................................................... 18
1.1.3.2 Vai trò của hệ thống bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi
trong nhà trƣờng trung học phổ thông ................................................................. 22
1.2 Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 24
1.2.1 Các văn bản sử thi trong chƣơng trình, sách giáo khoa Ngữ văn ở trƣờng
trung học phổ thông. ............................................................................................... 24


1.2.2 Thực trạng dạy đọc hiểu các văn bản sử thi trong chƣơng trình, sách giáo
khoa Ngữ văn trung học phổ thông. ....................................................................... 25
1.2.3 Hệ thống câu hỏi, bài tập đọc hiểu văn bản sử thi trong sách giáo khoa Ngữ
văn ........................................................................................................................... 28
1.2.4 Năng lực tiếp nhận các văn bản sử thi của học sinh trung học phổ thông hiện
nay ........................................................................................................................... 29
Chƣơng 2 : NGUYÊN TẮC, QUY TRÌNH THIẾT KẾ VÀ HỆ THỐNG BÀI
TẬP DẠY HỌC ĐỌC HIỂU CÁC VĂN BẢN SỬ THI TRONG CHƢƠNG
TRÌNH NGỮ VĂN THPT .......................................................................................... 32
2.1. Các nguyên tắc trong việc xây dựng hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu. ........... 32
2.1.1 Hệ thống bài tập phải bám sát mục tiêu bài học và mục tiêu hình thành năng
lực phẩm chất ngƣời học......................................................................................... 32
2.1.2 Hệ thống bài tập phải đảm bảo đặc trƣng thể loại trong dạy học đọc hiểu. .. 35

2.1.3 Hệ thống bài tập phải phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học đọc
hiểu.......................................................................................................................... 38
2.1.4 Hệ thống bài tập phải mang tính tích hợp trong dạy học đọc hiểu. ............... 39

Demo
Select.Pdf
2.1.5 Hệ thống
bài Version
tập phải đa- dạng,
đáp ứngSDK
việc rèn luyện, kiểm tra đánh giá học
sinh và điều chỉnh hoạt động dạy học ..................................................................... 41
2.2 Quy trình thiết kế bài tập trong dạy - học đọc hiểu văn bản sử thi ...................... 42
2.2.1 Xác định nội dung của một hợp phần kiến thức môn học ............................. 43
2.2.2 Xác định các tiêu chí kiến thức, kĩ năng, năng lực cần đạt ........................... 47
2.2.3 Lập bảng mô tả các mức độ đánh giá năng lực ............................................. 48
2.2.4 Lập ma trận sử dụng các loại bài tập ............................................................. 49
2.2.5 Soạn thảo bài tập ............................................................................................ 50
2.3 Hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi ......................................... 50
2.3.1 Hình thức của bài tập ..................................................................................... 50
2.3.2 Cấu trúc của bài tập ....................................................................................... 51
2.3.3 Hệ thống bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi ......................... 53
2.3.3.1 Bài tập dùng để dạy bài mới ....................................................................... 53
2.3.3.2 Bài tập dùng để luyện tập, củng cố, mở rộng ............................................. 54
2.4 Một số lƣu ý khi sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản sử


thi................................................................................................................................ 55
2.4.1 Quy trình hƣớng dẫn giải bài tập trong dạy - học đọc hiểu văn bản sử thi ... 55
CÁC BƢỚC THỰC HIỆN......................................................................................... 55

HOẠT ĐỘNG CỦA HS............................................................................................. 55
TRI THỨC ................................................................................................................. 55
2.4.1.1 Xác định lệnh và dữ kiện ......................................................................... 56
2.4.1.2 Định hƣớng làm, giải bài tập ................................................................... 56
2.1.4.3. Giải bài tập ............................................................................................. 56
2.4.1.4 Đánh giá, rút ra kết luận .......................................................................... 56
2.4.1.5 Một số ví dụ thể hiện phƣơng pháp sử dụng bài tập trong dạy - học ...... 58
2.4.2 Sử dụng đa dạng, linh hoạt các phƣơng pháp và kĩ thuật dạy học tích cực
trong dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi .............................................................. 61
Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................................. 65
3.1 Mục đích thực nghiệm ......................................................................................... 65
3.2 Kế hoạch thực nghiệm ......................................................................................... 65
3.2.1 Nội dung, cách thức thực nghiệm .................................................................. 65

Demo
- Select.Pdf
SDK
3.2.1.1 Nội
dung Version
thực nghiệm
.............................................................................
65
3.2.1.2 Cách thức thức nghiệm............................................................................ 65
3.2.2 Thời gian thực nghiệm ................................................................................... 67
3.2.3 Đối tƣợng và địa điểm thực nghiệm .............................................................. 68
3.3 Qúa trình thực nghiệm ......................................................................................... 68
3.3.1 Tổ chức dạy học thực nghiệm........................................................................ 68
3.3.2 Thiết kế giáo án thực nghiệm ....................................................................... 69
Nội dung bài học ................................................................................................... 72
Kĩ năng /năng lực .................................................................................................. 72

3.3.3 Tổ chức kiểm tra đánh giá, thăm dò .............................................................. 81
3.3.3.1 Về kiểm tra, đánh giá .............................................................................. 81
3.3.3.2 Về khâu thăm dò...................................................................................... 83
3.4 Đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................................................. 83
3.4.1 Tiêu chuẩn đánh giá ....................................................................................... 83
3.4.1.1 Đánh giá về mặt định tính ....................................................................... 84


3.4.1.2 Đánh giá về mặt định lƣợng .................................................................... 84
3.4.2. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................... 85
3.4.2.1. Về mặt định tính ..................................................................................... 85
3.4.2.2. Về mặt định lƣợng .................................................................................. 86
3.4.2.3. Phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm của giáo viên ......................... 86
3.4.2.4. Phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm của học sinh .......................... 88
3.5. Kết luận thực nghiệm .......................................................................................... 88
PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................................... 90
TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................... 93

Demo Version - Select.Pdf SDK


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt

Viết đầy đủ

GV

Giáo viên

HD

Hƣớng dẫn

HS

Học sinh

NXB

Nhà xuất bản

SGK

Sách giáo khoa

SL

Số lƣợng

TT

Thao tác

Demo Version - Select.Pdf SDK


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài

Giáo dục phổ thông ở nƣớc ta đang chuyển từ chƣơng trình định hƣớng nội dung
sang tiếp cận năng lực của ngƣời học; nghĩa là đang quan tâm đến việc học sinh học
đƣợc cái gì và làm nhƣ thế nào qua việc học. Để đạt đƣợc mục đích này, nhất định
phải thực hiện thành công việc chuyển từ phƣơng pháp dạy học nặng về truyền thụ
kiến thức sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành
năng lực và phẩm chất. Đồng thời nhà trƣờng phải chuyển cách đánh giá kết quả giáo
dục từ nặng về kiểm tra kiến thức, trí nhớ sang kiểm tra, đánh giá năng lực vận dụng
kiến thức giải quyết vấn đề, chú trọng chất lƣợng của hoạt động dạy học. Đây là
nguyên tắc cần thiết khi chúng ta xây dựng một nền giáo dục chất lƣợng cao đáp ứng
đƣợc nhu cầu của xã hội. Việc chuyển từ dạy học và kiểm tra đánh giá theo hƣớng chú
trọng phát triển năng lực của ngƣời học là một hƣớng đi phù hợp với chủ trƣơng,
đƣờng lối của Đảng và Nhà nƣớc về giáo dục và đào tạo trong tình hình mới.
Theo tinh thần ấy, tất cả các yếu tố của quá trình giáo dục trong nhà trƣờng trung
học phổ thông cần đổi mới nhằm đáp ứng xu thế của thời đại, đồng thời phải phù hợp

SDK
với bộ môn vớiDemo
nguyênVersion
lí dạy học -" Select.Pdf
đổi mới phƣơng
pháp dạy học và đánh giá kết quả
học tập, rèn luyện theo hƣớng phát huy tính tích cực tự giác chủ động, sáng tạo và
năng lực của ngƣời học".
Hiện nay, các nhà giáo dục đã xác lập những năng lực chung cần thiết phải hình
thành và phát triển cho học sinh. Mỗi môn học đều phải đóng góp vào việc hình thành
và phát triển các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung nêu trên. Trong các năng lực
chung ấy, mỗi môn học có vai trò và vị trí khác nhau. Ngoài việc hình thành và phát
triển các năng lực chung, môn Ngữ văn có vai trò và vị trí quan trọng nhất trong việc
hình thành và phát triển năng lực giao tiếp; năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mĩ.
Để hình thành và phát triển năng lực này, trong dạy học, chúng ta phải chấp nhận

thực tế rằng: mỗi học sinh có một tốc độ, khả năng học tập khác nhau về mặt nhận
thức. Cho nên cần phải có một chiến lƣợc dạy học linh hoạt, biến hoá tuỳ theo đối
tƣợng. Trong các năng lực chung của bộ môn Ngữ văn, năng lực đọc hiểu của học sinh
cần phải đƣợc hình thành và rèn luyện theo một lộ trình, kế hoạch thực hành và luyện
tập cao độ chứ không thể dựa trên hệ thống tri thức mà chƣơng trình áp đặt lên học
1


sinh. Chúng ta phải coi trọng cấu trúc nhận thức của học sinh, coi trọng vai trò chủ
động chiếm lĩnh tri thức của học sinh. Giáo viên nên xuất hiện trong tiến trình dạy học
ở vai trò và vị thế của ngƣời thiết kế, hƣớng dẫn chứ không phải là ngƣời truyền đạt
toàn tri cho học sinh. Thực tế, những tri thức và sự ứng dụng tri thức vào đời sống
thực tiễn phải gắn kết với quá trình tự kiến tạo thông tin trong nhận thức của học sinh.
Đó là một năng lực cần phải có ở học sinh. Do vậy, phải khơi dậy ở học sinh khả năng
độc lập chiếm lĩnh tri thức.
Nhiệm vụ phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học
Ngữ văn càng trở nên cấp bách. Vấn đề đặt ra là sau khi đƣợc cung cấp những kiến
thức về bộ môn, học sinh không những nắm vững đƣợc những tri thức cơ bản mà phải
biết vận dụng những tri thức đó vào quá trình học tập suốt đời. Một trong những biện
pháp có thể giải quyết tốt nhiệm vụ nêu trên là sử dụng bài tập để giảng dạy Ngữ văn.
Bài tập đƣợc sử dụng trong tất cả các khâu của quá trình dạy - học, từ khâu nghiên cứu
tài liệu mới - Củng cố hoàn thiện - và kiểm tra đánh giá kiến thức của học sinh. Sử
dụng bài tập để cung cấp một lƣợng kiến thức mới, để củng cố, khắc sâu kiến thức,
hoặc kiểm tra mức độ nắm vững kiến thức. Sử dụng bài tập trong giảng dạy còn rèn

Demo
Version
Select.Pdf
luyện cho học sinh
những

thao tác- tƣ
duy, đặc biệtSDK
là thao tác phân tích, tổng hợp, khái
quát hoá, trừu tƣợng hoá, vận dụng các kiến thức đó vào việc tự đọc các văn bản khác.
Điều đó, đòi hỏi mỗi giáo viên, khi đứng lớp, không những phải nắm vững kiến
thức mà còn phải định hƣớng, thiết kế, hƣớng dẫn học sinh có khả năng tự học, tự
chiếm lĩnh các văn bản văn chƣơng. Việc giúp cho học sinh, giúp cho ngƣời học có
một sự thay đổi, chuyển hoá từ bên trong hoạt động học tập thành một hoạt động- kĩ
năng tự học, tự tìm hiểu, sáng tạo thông qua sự hƣớng dẫn và tổ chức của giáo viên là
một việc làm cần thiết.
Chƣơng trình Ngữ văn ở cấp trung học phổ thông hiện nay đƣợc thiết kế, xây
dựng với một hệ thống văn bản phong phú, đa dạng về loại thể từ cổ chí kim, từ Châu
Á đến Châu Âu. Hệ thống ấy đã giúp mở ra thế giới với đời sống tinh thần phong phú
của các dân tộc.
Đến với văn học dân gian là đến với bầu sữa đã nuôi dƣỡng và góp phần không
nhỏ cho sự ra đời và lớn lên của các nền văn học. Trong kho tàng văn học dân gian, sử
thi là một loại hình nghệ thuật đặc biệt, tổng hợp. Ta có thể bắt gặp nhiều thể loại nhƣ:
2


truyện, thơ… nhiều hình thức thể hiện nhƣ: kể, ngâm, diễn xƣớng. Chính sự độc đáo,
đặc sắc và đặc biệt đó mà việc tìm hiểu, giảng dạy các văn bản sử thi đòi hỏi những nét
đặc thù riêng. Đã vậy, sử thi đƣợc giảng dạy tập trung ở chƣơng trình lớp 10. Học
sinh lớp 10 là học sinh thuộc lứa tuổi chƣa ổn định tâm lý; mọi sự trƣởng thành còn ở
phía trƣớc nên việc giảng dạy các em cũng có những yêu cầu riêng, cần coi trọng.
Qua thực tế nhiều năm giảng dạy ở trƣờng trung học phổ thông cũng nhƣ tham
khảo ý kiến của đồng nghiệp, có thể nhận thấy nhiều giáo viên không thích dạy phần
văn học dân gian, cũng nhƣ dạy các văn bản sử thi; đặc biệt không chú ý đúng mức
việc xây dựng hệ thống bài tập nhằm khích thích, tạo hứng thú đối với các giờ dạy đọc
hiểu các văn bản sử thi; đồng thời giúp hình thành các năng lực cần thiết để khám phá

các văn bản sử thi. Bên cạnh đó, về phía ngƣời học thì đa số học sinh chƣa thấy đƣợc
giá trị của các văn bản sử thi của các dân tộc đƣợc giới thiệu, giảng dạy, tìm hiểu trong
chƣơng trình.
Qua đợt thay đổi chƣơng trình, sách giáo khoa từ năm 2003, về sách Ngữ văn
thực tế các văn bản sử thi đƣợc lựa chọn, giới thiệu giảng dạy khá hay, phong phú về
nội dung và nghệ thuật thể hiện; góp phần làm đa dạng cách tiếp cận thể loại sử thi;

Version
Select.Pdf
SDK
đồng thời thực Demo
hiện việc
đào tạo -năng
lực đọc hiểu
đạt hiệu quả; qua đó cung cấp tri
thức văn học, văn hóa, vừa giáo dục tƣ tƣởng, tình cảm. Bên cạnh đó, khi đi dự giờ
dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi, có thể nhận thấy rất nhiều giáo viên đã chú ý đổi
mới phƣơng pháp dạy học và bám sát tài liệu chuẩn kiến thức kĩ năng do Bộ giáo dục
ban hành. Tuy nhiên, việc bám sát đặc trƣng thể loại sử thi chƣa rõ, việc luyện tập
chƣa đƣợc chú trọng đúng mức nên chƣa có những câu hỏi, bài tập phù hợp, đặc biệt là
những giáo viên lâu năm. Điều này làm cho chất lƣợng giờ học đọc hiểu không cao;
học sinh tiếp nhận các văn bản sử thi còn hạn chế.
Theo tinh thần đổi mới, định hƣớng phát triển năng lực ngƣời học, đòi hỏi giáo
viên phải chủ động lựa chọn nội dung sách giáo khoa hiện hành để xây dựng các bài
học theo chủ đề là một yếu tố không nhỏ thúc đẩy việc dạy học theo hƣớng tích cực
hóa vai trò của ngƣời học. Đồng thời, chúng tôi cũng hƣớng đến việc đề xuất một
hƣớng mới khi dạy học các văn bản sử thi trong chƣơng trình trung học phổ thông để
nâng cao chất lƣợng dạy học nói chung và dạy các văn bản sử thi nói riêng. Từ những

3

lí do trên, nay tôi mạnh dạn chọn đề tài:" Hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các văn
bản sử thi trong chương trình ngữ văn trung học phổ thông "để nghiên cứu.
2. Lịch sử vấn đề
Vấn đề phƣơng pháp luận trong dạy học Ngữ văn có những thay đổi khá nhiều
trong việc tìm ra nhiều phƣơng pháp dạy học tích cực nhằm hƣớng hoạt động dạy học
Ngữ văn đi đúng bản chất và phù hợp với nền giáo dục hiện đại. Trong đó, có nhiều
quan điểm, ý kiến nhấn mạnh vai trò của chủ thể tiếp nhận, khả năng nhận thức của
ngƣời học trong dạy học đọc hiểu. Có thể nhận thấy, việc xây dựng đƣợc một hệ thống
bài tập trong quá trình dạy học là một yêu cầu quan trọng. Bởi lẽ, thông qua hệ thống
bài tập, giáo viên có thể tổ chức hƣớng dẫn học sinh tìm hiểu, khám phá tác phẩm văn
chƣơng; cũng thông qua hệ thống bài tập học sinh có thể phát huy vai trò chủ thể tiếp
nhận, là ngƣời đọc sáng tạo. Do vậy, nhiều nhà nghiên cứu cũng đã quan tâm, đề cập
đến hệ thống bài tập trong dạy học Ngữ văn.
Những năm 70 của thế kỉ trƣớc, ở Liên Xô đã xuất hiện cuốn Phương pháp luận
dạy học văn do Giáo sƣ-tiến sĩ Z.la.Rez chủ biên (do Phan Thiều dịch) đã đề xuất
những phƣơng pháp giảng dạy văn học. Giáo trình đã đặt ra nhiều vấn đề. Giáo sƣ đã

Version
khẳng định gợiDemo
tìm là một
phƣơng- Select.Pdf
pháp dạy học SDK
tích cực, đặc biệt là nhấn mạnh tầm
quan trọng của câu hỏi và bài tập “Phương pháp này được thực hiện chủ yếu bằng đàm
thoại gợi tìm. Nhưng khi học sinh đã có kỹ năng cần thiết thì đàm thoại có thể thay thế
bằngcác bài tập độc lập bằng các câu hỏi hay bài ra của thầy.”48, tr 46.
Đến năm 1978, tác giả V. A. Nhikonxki viết Phương pháp giảng dạy học văn ở
trường phổ thông đã chỉ ra những biện pháp, thủ thuật cụ thể trong quá trình giảng dạy

văn học. Tác giả đã chú ý đến cách dạy văn nhằm phát huy vai trò chủ thể của học
sinh. Đặc biệt, khi bàn về “Các phương pháp và thủ pháp dạy văn”, tác giả đã quan
tâm đến hệ thống bài tập nhằm tạo cho học sinh khả năng tự học, tự chiếm lĩnh văn
chƣơng: “Thầy giáo Ngữ văn đặt ra cho học sinh mình những nhiệm vụ tìm hiểu văn
học và chỉ cho chúng cách thức để tìm hiểu những nhiệm vụ đó. Thầy giáo tạo ra cho
học sinh tất cả những điều kiện cần thiết để nghiên cứu văn học có hiệu quả và giúp
đỡ học sinh trong quá trình tự học”46, tr 89.
Trong những năm gần đây, trƣớc yêu cầu đổi mới của sự nghiệp phát triển giáo
dục phục vụ công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nƣớc, đã có nhiều công trình nghiên cứu
4


và các tài liệu bồi dƣỡng về việc dạy học đọc hiểu theo đặc trƣng thể loại và lĩnh vực
rèn luyện kỹ năng dạy - học thông qua bài tập, thực hành giáo dục.
Nhƣ chúng ta đã biết, bất kì tác phẩm nào cũng thuộc một “loại” nhất định và
hình thức thuộc “thể” nào đó.Trong khi đó, mỗi tác phẩm văn học là một chỉnh thể có
sự kết hợp hài hòa giữa nội dung và nghệ thuật. Do vậy, cần căn cứ trên các yếu tố cụ
thể của nội dung và nghệ thuật của tác phẩm để đánh giá giá trị của tác phẩm văn học
là một việc làm bắt buộc, mang tính khoa học. Để xây dựng đƣợc một hệ thống bài tập
sát hợp với một văn bản bất kì không thể không chú ý đến văn bản đó thuộc thể loại
nào. Do vậy, xác định văn bản đó thuộc thể loại nào là điều đáng bàn đầu tiên nhằm
tìm ra phƣơng pháp và định hƣớng dạy đọc hiểu phù hợp
Đầu thập niên 70 của thế kỉ trƣớc, trong cuốn Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn
học theo loại thể, các tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng Nhƣ Mai, Phan Sĩ
Tấn, Đàm Gia Cẩn đã giới thiệu một số kiến thức cơ bản nhất về loại thể văn học chủ
yếu trong chƣơng trình văn học ở bậc trung học phổ thông. Đồng thời, các tác giả cũng
đề xuất những phƣơng pháp, biện pháp dạy dạy học tác phẩm văn học theo đặc trƣng
loại thể khá cụ thể. Đây là công trình đầu tiên đi sâu nghiên cứu về loại thể văn học và

Demo

Version
- Select.Pdf
SDK
vấn đề giảng dạy
tác phẩm
văn học
theo loại thể với
ba thể loại văn học: tự sự, trữ tình
và kịch. Đặc biệt, Trần Thanh Đạm đã khẳng định: "Loại thể văn học là một thành
phần quan trọng của hình thức nghệ thuật tác phẩm. Giảng dạy tác phẩm văn học theo
loại thể chính là một phương diện lớn của việc giảng dạy tác phẩm văn học trong sự
thống nhất giữa hình thức với nội dung, một sự giảng dạy đi đúng với quy luật và bản
chất của văn học, đồng thời đảm bảo hiệu quả giáo dục cao nhất". 16, tr 44.
Có thể thấy, từ năm 2000 đến nay, đã có nhiều bài viết về vấn đề đọc hiểu ở nhà
trƣờng phổ thông với sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu nhƣ: Trần Đình Sử,
Nguyễn Thanh Hùng, Lê Phƣơng Nga, Đỗ Ngọc Thống, Hoàng Hòa Bình, Nguyễn Thị
Hạnh, Nguyễn Trọng Hoàn, Phạm Thị Thu Hƣơng, Phạm Thị Thu Hiền và nhiều tác
giả khác. Các bài nghiên cứu đã khai thác vấn đề hƣớng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản
trong nhà trƣờng phổ thông cũng nhƣ gợi mở những định hƣớng, đổi mới phƣơng pháp
dạy học Ngữ văn trong nhà trƣờng.
Trong tạp chí văn nghệ số 31(8/2003), với bài viết Đọc hiểu văn bản- một khâu
đột phá trong nội dung và phương pháp dạy học văn hiện nay [39], GS. TS Trần Đình
5


Sử đã nhấn mạnh "Dạy văn là dạy cho học sinh năng lực tự học, kĩ năng đọc để học
sinh có thể đọc hiểu bất kì văn bản nào cùng loại". Và ông cũng đã khẳng định " Bản
chất môn văn là môn dạy học đọc văn vừa thể hiện cách hiểu bản chất văn chương,
vừa hiểu đúng thực chất việc dạy văn là dạy năng lực, phát triển năng lực chủ thể học
sinh"

Trong cuốn Kĩ năng đọc hiểu Văn, tác giả Nguyễn Thanh Hùng đã dành phần lớn
để tìm hiểu lịch sử nghiên cứu vấn đề đọc hiểu trên thế giới và Việt Nam. Tác giả
khẳng định đọc hiểu là một phạm trù khoa học trong nghiên cứu và giảng dạy văn học,
có quan hệ với năng lực đọc, hành động đọc, kĩ năng đọc để nắm vững ý nghĩa của văn
bản nghệ thuật ngôn từ. Đọc hiểu là mục đích cuối cùng và là hiệu quả mong muốn để
ngƣời đọc lĩnh hội đƣợc giá trị đích thực của tác phẩm. Từ đây tác giả phân tích các
bình diện của đọc hiểu gồm: bình diện văn hóa, bình diện sƣ phạm, bình diện triết học,
bình diện nghệ thuật, bình diện tâm lí. Cuối cùng tác giả chỉ rõ bản chất của việc đọc
hiểu: “Đọc hiểu là quá trình phân tích, tổng hợp, so sánh, liên tưởng, ghi nhớ, suy
luận diễn ra liên tục trong một khoảng thời gian… Đọc là hoạt động sáng tạo vì đó là
quá trình phát hiện ra sự sáng tạo của người viết và cả người đọc, có điều kiện lại bổ

Demo
SDK[23,tr 59].
sung ý nghĩa bên
ngoàiVersion
dữ liệu và -ýSelect.Pdf
đồ của tác phẩm”
Các tác giả Hoàng Hoà Bình và Nguyễn Minh Thuyết trong cuốn Phương pháp
dạy học tiếng Việt nhìn từ tiểu học (NXB Giáo Dục, 2012) cũng khẳng định:" Dạy học
theo phương pháp đọc hiểu là tổ chức cho học sinh giải mã văn bản đọc bằng con
đường ngược lại với hoạt động tạo lập văn bản của tác giả, tức là đi từ diễn đạt đến
nội dung và giá trị của tác phẩm". Tác giả đã chia văn bản thành hai loại: văn bản
nghệ thuật và văn bản phi hƣ cấu. Tƣơng ứng với từng loại văn bản là từng phƣơng
pháp dạy học khác nhau. Đối với dạy học đọc hiểu văn bản nghệ thuật, theo tác giả, có
3 cấp độ: cấp độ 1 - đọc vỡ, cấp độ 2 - đọc sâu và cấp độ 3 - đọc sáng tạo. Đối với dạy
học đọc hiểu văn bản phi hƣ cấu, "so với việc rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn bản nghệ
thuật thì rèn kĩ năng đọc hiểu các văn bản phi hư cấu ở Tiểu học trải qua ít công đoạn
hơn, nội dung hiểu đơn giản, khách quan hơn. Có những văn bản, việc đọc hiểu chỉ
cần dừng ở cấp độ 1... Bên cạnh đó, có những văn bản đòi hỏi học sinh không chỉ làm

chủ các phương diện ngôn từ (đọc hiểu cấp độ 1) mà còn phải rút ra được ý nghĩa của
tác phẩm (cấp độ 3)... Dạy đọc hiểu văn bản phi hư cấu, giáo viên cũng áp dụng các
6


biện pháp để hiểu nội dung, ý nghĩa văn bản như: đọc mẫu, đọc thầm, áp dụng các
biện pháp giải nghĩa từ, đặt câu hỏi" [8, tr 252]. Theo đó, tác giả đã nêu lên quy trình
rèn luyện kĩ năng đọc theo 3 cấp độ trên. Từ kết quả nghiên cứu của tác giả Hoàng
Hoà Bình, chúng ta nhận thấy đấy là những gợi ý khoa học có tính chất cơ sở, nền tảng
cho hƣớng nghiên cứu tiếp theo về việc rèn luyện năng lực văn cho học sinh ở các cấp,
bậc học cao hơn khi tác giả khẳng định việc hình thành những kỹ năng văn học cho
các em. Những nghiên cứu trong cuốn sách đã góp một căn cứ có ý nghĩa quan trọng:
nếu có một đƣờng lối dạy văn đúng (cung cấp cho học sinh cách học, phƣơng pháp,
chìa khoá học tập), thì học sinh ở bậc trung học cơ sở, trung học phổ thông hoàn toàn
có khả năng tiếp nhận độc lập, chủ động, sáng tạo tác phẩm văn học (theo đúng đặc
trƣng thể loại). Từ chỗ nắm đƣợc thi pháp riêng của mỗi thể loại văn học, có đƣợc chìa
khoá riêng để khám phá, các em sẽ có khả năng phân tích, lý giải và bình giá đúng đắn
một tác phẩm thuộc cùng thể loại chƣa hề đƣợc học trong chƣơng trình. Đó là cách dạy
học sinh biết tự đọc văn, học văn.
Trong cuốn Đọc hiểu và chiến thuật đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ
thông (NXB ĐHSP Hà Nội, 2012) [26], Phạm Thị Thu Hƣơng đã nêu lên những việc

Version
Select.Pdf
SDK
mà độc giả làmDemo
khi đọc
hiểu văn- bản.
Đó là: huy
động tích cực những tri thức, trải

nghiệm đọc hiểu; xác định mục tiêu đọc, giải mã văn bản; tạo kết nối trong và sau quá
trình đọc văn bản; dự đoán; hình dung, tƣởng tƣợng; suy luận, cắt nghĩa; đặt câu hỏi;
tổng hợp, đánh giá và vận dụng; giám sát việc hiểu của bản thân. Ngoài ra tác giả còn
nêu lên một số "chiến thuật" đọc hiểu văn bản nhƣ: đánh dấu và ghi chú bên lề, tổng
quan về văn bản, cộng tác ghi chú, cuộc giao tiếp văn học, câu hỏi kết nối tổng hợp,
mối quan hệ hỏi-đáp, mối quan hệ nhận thức và siêu nhận thức, đọc suy luận, cuốn
phim trí óc... Đây là những kiếm tìm có ý nghĩa của ngƣời viết về dạy học đọc hiểu
văn bản ở nhà trƣờng phổ thông.
Tác giả GS. TS Trần Đình Sử quan niệm về vấn đề đọc hiểu trong Vấn đề đổi
mới phương pháp dạy học Ngữ Văn (9/2013 Trần Đình Sử-Word Press.com) [37] nhƣ
sau: “Đọc hiểu là một quá trình bao gồm việc tiếp xúc với văn bản, thông hiểu cả
nghĩa đen, nghĩa bóng, nghĩa hàm ẩn cũng như thấy được vai trò, tác dụng của các
hình thức, biện pháp nghệ thuật ngôn từ, các thông điệp, tư tưởng, tình cảm, thái độ
của người viết và các giá trị tự thân của hình tượng nghệ thuật”. Trong nghiên cứu
7


của mình, GS. TS Trần Đình Sử đã phân tích và chỉ rõ lối dạy học Ngữ văn ở nhà
trƣờng hiện nay. Đó là lối “dạy học đọc chép” “dạy nhồi nhét”. Và ông cũng chỉ rõ;
chính lối dạy học văn thiếu sáng tạo nhƣ vậy khiến học sinh thụ động, không biết tự
học. Đây là một gợ ý quan trọng trong việc đổi mới phƣơng pháp dạy học Ngữ văn.
Cũng theo Trần Đình Sử trong Đọc hiểu văn bản - một khâu đột phá trong dạy
học hiện nay (30/8/2013 Trần Đình Sử-Word Press.com) [36] đã chỉ ra bản chất của
môn Văn và việc dạy Văn của các nƣớc phát triển trên thế giới chính là môn Đọc văn.
Dạy văn là dạy cho học sinh năng lực đọc, kỹ năng đọc để học sinh có thể đọc hiểu bất
cứ văn bản nào cùng loại. Từ đọc hiểu văn mà trực tiếp nhận các giá trị văn học, trực
tiếp thể nghiệm các tƣ tƣởng và cảm xúc đƣợc truyền đạt bằng nghệ thuật ngôn từ,
hình thành cách đọc riêng có cá tính. Cách hiểu nhƣ vậy mới đúng bản chất của văn
học và đúng thực chất việc dạy văn là dạy năng lực, phát triển năng lực tiếp nhận cho
học sinh. Muốn đọc đƣợc nhƣ vậy thì ngƣời đọc cần chú ý: “Đọc văn là quá trình đối

thoại, đối thoại với tác giả, với cách hiểu của người đọc trước, với “tiền lí giải” – tri
thức, cách hiểu tích luỹ từ ban đầu của chính người đọc nữa. Đọc là quá trình liên hệ
với các văn bản có trước trong mối liên hệ liên văn bản rất rộng lớn và sâu sắc. Đọc

Demo
Select.Pdf
là quá trình liên
hệ vớiVersion
ngữ cảnh-của
văn bản –SDK
sáng tác của nhà văn, bối cảnh lịch
sử, xã hội” ) [38] Cũng trong bài viết Từ giảng văn qua phân tích tác phẩm đến dạy
học đọc hiểu văn bản văn học,( 03/09/2013 Trần Đình Sử-Word Press.com) [38] Trần
Đình Sử còn tạm chia ra một số cách hiểu khái niệm đọc hiểu: “Về khái niệm đọc văn
bản văn học nhìn chung có thể xác định với sáu nội dung như sau: – Đọc là hoạt động
tâm lí nhằm giải mã văn bản. Một là chuyển văn bản kí hiệu văn tự thành văn bản
bằng ngôn ngữ tương ứng với văn bản chữ viết. Hai là giải mã văn bản để tìm ý nghĩa.
– Đọc là hoạt động tìm nghĩa, và vì ý nghĩa là cái không hiển thị rõ ràng nên đọc là
hoạt động cảm thụ kết hợp với tư duy nhằm kiến tạo ý nghĩa. – Đã có vai trò của cảm
thụ và tư duy thì đọc là hoạt động mang tính cá thể hoá cao độ, gắn với trình độ, cá
tính, trí tuệ của người đọc. Đọc hiểu là tự hiểu. Không ai hiểu hộ được cho ai. – Sự
kiến tạo ý nghĩa xác định đọc là hoạt động sáng tạo. – Hoạt động tìm nghĩa là quá
trình đối thoại với tác giả và cộng đồng lí giải – tính liên chủ thể, tính hợp tác. – Hoạt
động chiếm lĩnh văn bản tất yếu phải xử lí mối liên hệ giữa văn bản đang đọc với
trường văn bản xung quanh – tính liên văn bản, hoạt động liên kết văn hoá”
8


Nhƣ vậy, vấn đề đọc hiểu đã đƣợc khẳng định từ vai trò, vị trí, mục đích, phƣơng
pháp dạy học và đều nhất trí là một hƣớng đi phù hợp nhằm nâng cao năng lực tự học

của học sinh.
Bên cạnh vấn đề dạy học đọc hiểu, ta cũng có thể nhận thấy cũng có nhiều tác giả
quan tâm đến việc xây dựng hệ thống các câu hỏi, bài tập.
Trong cuốn Câu hỏi và bài tập với việc dạy-học tác phẩm văn chương trong nhà
trường của TS Nguyễn Quang Cƣơng (NXB ĐHQG Hà Nội, 2002) đã nhấn mạnh
mạnh “ Hệ thống câu hỏi, bài tập văn học là những công cụ và những định hướng rất
cần thiết để giúp học sinh tự tìm hiểu, tự rèn luyện cách thức tiếp cận, phân tích và
bình giá tác phẩm đúng hướng về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm ăn học” 13,tr
4 Vì thế " hệ thống câu hỏi, bài tập sẽ đóng vai trò rất to lớn trong việc hình thành
và rèn luyện kỹ năng tự tiếp nhận, tự phản tích, tự đánh giá tác phẩm văn chương".
13, tr 5 Mặc dù tác giả đã có đề xuất đƣợc một số hệ thống câu hỏi và bài tập ở một
số tác phẩm trong chƣơng trình trung học phổ thông gắn với những loại thể song sử thi
chƣa đƣợc quan tâm, đề cập. Đây là điều đáng tiếc ở công trình này. Nhƣng từ đó cũng
là một hƣớng mới cho chúng ta suy nghĩ và xây dựng cho đề tài của mình.

Demo Version - Select.Pdf SDK

Trong tài liệu tập huấn Đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định
hướng phát triển năng lực của học sinh cấp THPT (BGD và ĐT, 2014) [6] và tài liệu
tập huấn Phương pháp và kỹ thuật tổ chức hoạt động học theo nhóm và hướng dẫn
học sinh tự học (BGD và ĐT,2017) [5] các tác giả đã chú ý đến việc áp dụng các
phƣơng pháp , kỹ thuật dạy học tích cực, cách đánh giá mới và cách xây dựng và tổ
chức bài dạy nhằm giúp cho học sinh tự học, tự chiếm lĩnh tri thức. Tuy nhiên các tài
liệu còn chung chung, gây không ít khó khăn cho hoạt động dạy học.
Ở mảng đề tài này có một số luận văn thạc sĩ đã từng nghiên cứu nhƣ: Dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi trong chương trình Ngữ văn 10 trung học phổ thông theo
đặc trưng thể loại của Mai Huy Phƣơng; Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng tiếp nhận
văn bản khoa học cho sinh viên - kỹ thuật của Dƣơng Thị Thanh Huyền; Xây dựng hệ
thống bài tập kiểm tra đánh giá năng lực tiếp nhận từ ngữ văn chương cho học sinh
lớp 9 của Trần Văn Phú; Kiểm tra đánh giá năng lực tiếp nhận văn chương của học
sinh trung học phổ thông của Nguyễn Trí Ngọc; Sử dụng hệ thống câu hỏi hướng dẫn

9


học sinh đọc hiểu tác phẩm tự sự ở trường trung học phổ thông của Nguyễn Phúc
Hiền.
Trên cơ sở những thành tựu nghiên cứu hƣớng tiếp cận, dạy học đọc hiểu văn bản
đã đạt đƣợc;đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đi sâu tìm hiểu hệ thống câu hỏi, bài tập
nhằm đáp ứng hƣớng dạy hoc theo tinh thần giáo dục mới, tôi chọn đề tài :" Hệ thống
bài tập dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi trong chương trình ngữ văn trung học
phổ thông " nhằm góp phần đổi mới phƣơng pháp dạy học và nâng cao chất lƣợng,
hiệu quả đọc văn của học sinh ở trƣờng trung học phổ thông.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1 Mục đích
Luận văn đặt vấn đề tìm hiểu tình hình dạy học đọc hiểu văn bản sử thi, việc sử
dụng hệ thống bài tập dạy học các văn bản sử thi trong nhà trƣờng trung học phổ
thông. Trên cơ sở lí luận và thực tiễn, ngƣời viết mong muốn đề xuất việc xây dựng và
sử dụng hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi nhằm cải thiện chất
lƣợng dạy học nâng cao năng lực tiếp nhận của học sinh và đổi mới kiểm tra đánh giá
cũng nhƣ đổi mới phƣơng pháp dạy học Ngữ văn hiện nay.

Version
3.2 NhiệmDemo
vụ nghiên
cứu - Select.Pdf SDK
Nghiên cứu các công trình lí thuyết về dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi, cách
xây dựng hệ thống bài tập nhằm xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài.
Khảo sát, điều tra thực tiễn dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi trong chƣơng
trình trung học phổ thông. Từ đó, đánh giá và rút ra kết luận sƣ phạm cần thiết làm cơ
sở để đề ra cách tổ chức dạy học đọc hiểu các văn bản sử.

Đề xuất, mô tả hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi trong chƣơng
trình Ngữ văn trung học phổ thông.
Tiến hành dạy học thực nghiệm và kiểm tra đánh giá thực nghiệm làm căn cứ cho
việc kết luận về tính khả thi và kết quả thực tiễn của đề tài.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng
Luận văn đi vào nghiên cứu xây dựng hệ thống bài tập dạy học đọc hiểu các
văn bản sử thi trong chƣơng trình Ngữ văn trung học phổ thông.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
10


Về lí thuyết:
Nghiên cứu các vấn đề lí thuyết liên quan đến việc xây dựng hệ thống bài tập,
dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi.
Sách Ngữ văn 10-tập 1 (chƣơng trình chuẩn)
Về thực tiễn:
Khảo sát, phân tích chƣơng trình đọc hiểu văn bản sử thi; thực trạng dạy học các
văn bản sử thi.
Khảo sát về việc dạy học thực nghiệm một số lớp 10 và đối tƣợng học sinh trên
địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế để xác định thực trạng sử dụng hệ thống bài tập đọc hiểu
văn bản sử thi.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để giải quyết vấn đề đặt ra trong luận văn, trong quá trình thực hiện nghiên cứu
chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau:
Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp: Dùng để nghiên cứu các cơ sở lí luận, các định
hƣớng dạy học làm tiền đề cho việc tổ chức nhận thức giờ đọc hiểu văn bản sử thi.
Phƣơng pháp khảo sát, điều tra: Dùng để tiến hành khảo sát, điều tra thực tiễn

Demo

Version
- Select.Pdf
SDK
dạy học đọc hiểu
văn bản
sử thi trong
chƣơng trình
Trung học phổ thông và thực trạng
sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi.
Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: (gồm thực nghiệm thăm dò và thực nghiệm
kiểm tra): Dùng để ứng dụng và tiến hành thực nghiệm dƣới hình thức lên lớp một số
tiết để kiểm chứng và bƣớc đầu đánh giá tính khả thi và hiệu quả của việc tổ chức cho
học sinh nhận thức trong giờ dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi và việc sử dụng hệ
thống bài tập trong giờ dạy học đọc hiểu các văn bản sử thi.
Phƣơng pháp thống kê: Dùng để xử lý số liệu điều tra, thực nghiệm, phân tích
đánh giá kết quả thực nghiệm.
Bên cạnh đó, chúng tôi còn sử dụng kết hợp các phƣơng pháp khác nhƣ so sánh,
mô hình hóa…
6. Giả thuyết khoa học
Trên cơ sở nghiên cứu về đặc điểm thể loại và phƣơng pháp dạy học đọc hiểu,
nếu bám sát đặc trƣng thể loại trong quá trình dạy học đọc hiểu và đề xuất đƣợc hệ

11


thống bài tập phù hợp thì sẽ nâng cao đƣợc chất lƣợng dạy học các văn bản sử thi ở
môn Ngữ văn trong chƣơng trình trung học phổ thông.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo thì nội dung của luận
văn đƣợc triển khai thành ba chƣơng

Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài
Chƣơng 2: Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm

Demo Version - Select.Pdf SDK

12