Phân lập các chủng trichoderma spp từ đất vườn cacao và đánh giá khả năng đối kháng của chúng với nấm phytophthora palmivora gây thối quả cacao

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ TP. HỒ CHÍ MINH

ĐỒ ÁN TỐT NGHIỆP

PHÂN LẬP CÁC CHỦNG TRICHODERMA SPP. TỪ ĐẤT
VƯỜN CACAO VÀ ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG ĐỐI KHÁNG
CỦA CHÚNG VỚI NẤM PHYTOPHTHORA PALMIVORA
GÂY THỐI QUẢ CACAO

Ngành:

CNSH – THỰC PHẨM – MÔI TRƯỜNG

Chuyên ngành:

CÔNG NGHỆ SINH HỌC

Giảng viên hướng dẫn:

TS. NGUYỄN THỊ HAI

Sinh viên thực hiện :

LÊ NHẬT ĐĂNG

MSSV: 1151110082

Lớp: 11DSH03

- TP. Hồ Chí Minh, 2015 -

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết quả
trong Đồ án là trung thực. Mọi thông tin trích dẫn trong Đồ án đều được ghi rõ
nguồn gốc. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 10 tháng 8 năm 2015
Sinh viên thực hiện

Lê Nhật Đăng


LỜI CÁM ƠN
Lời đầu tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình đã luôn bên cạnh,
cổ vũ, động viên tinh thần, tạo mọi điều kiện để tôi có thể học tập và hoàn thành tốt
Đồ án tốt nghiệp này.
Tôi xin chân thành cảm ơn TS Nguyễn Thị Hai – Bộ Môn Công Nghệ Sinh
Học – Đại Học Công nghệ Tp HCM đã tạo mọi điều kiện thuận lợi từ việc định
hướng đề tài đến theo sát tiến trình thí nghiệm. Tôi đã học được nhiều điều hay ở cô
về kiến thức chuyên môn cũng như lòng nhiệt huyết, tinh thần trách nhiệm trong
công việc, và cả tình yêu thương đối với mọi người.
Cảm ơn thầy Huỳnh Văn Thành phụ trách phòng thí nghiệm Công nghệ sinh
học đã tạo mọi điều kiện về trong thiết bị thí nghiệm thuận lợi nhất cho tôi hoàn thành
tốt đẹp Đồ án này.
Xin cảm ơn các thầy cô trong khoa Công nghệ sinh học, Thực phẩm và Môi
trường đã giảng dạy và truyền đạt cho tôi những kiến thức quan trọng tạo nền tảng
kiến thức vững chắc để hoàn thành tốt Đồ án và sau này có thể ứng dụng vào công
việc thực tiễn.

Xin chân thành gửi lời cảm ơn đến Ban Giám hiệu Trường Đại học Công Nghệ
Tp. Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để em học tập và hoàn thành tốt khóa
học 2010 – 2014.
Và cuối cùng tôi cũng gửi lời cảm ơn đến các bạn cùng làm khóa, các anh chị
khóa 10, các em khóa 12 đã giúp tôi hoàn thành đồ án cũng như trao đổi kinh nghiệm
làm việc trong quá trình làm đồ án.
Tp. HCM, Ngày 10 tháng 8 năm 2015
Sinh viên thực hiện

Lê Nhật Đăng


Đồ án tốt nghiệp

MỤC LỤC
MỤC LỤC .............................................................................................................i
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................ v
DANH MỤC BẢNG ............................................................................................ vi
DANH MỤC HÌNH ẢNH ...................................................................................vii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................ 3
1.1. Giới thiệu về cây cacao. ..............................................................................3
1.1.1. Phân loại. .............................................................................................3
1.1.2. Đặc điểm hình thái...............................................................................4
1.1.3. Đặc điểm sinh thái. ..............................................................................5
1.1.4 Thành phần hóa học trái cacao.................................................................6
1.1.5. Tình hình trồng và sản xuất cacao tại Việt Nam. ......................................6
1.1.6. Dịch hại trên cây cacao ........................................................................9
1.1.6.1. Côn trùng gây hại chính ....................................................................9
1.1.6.2. Bệnh hại chính trên cacao. .............................................................. 10

1.2. Giới thiệu về nấm Phytophthora. ................................................................. 12
1.2.1. Vòng đời của nấm phytophthora ........................................................ 14
1.2.2. Đặc điểm hình thái của giống Phytophthora. ..................................... 14
1.2.3. Đặc tính chung của nhóm nấm Phytophthora spp. ............................ 15
1.2.4. Khả năng gây bệnh của Phytophthora trên thực vật ........................... 16
1.2.5. Bệnh thối quả gây hại trên cây cacao. ................................................ 22
1.2.5.1. Thời gian xuất hiện và nguồn lây bệnh............................................ 22
1.2.5.2. Triệu chứng bệnh. ........................................................................... 23

- -4 i- -


Đồ án tốt nghiệp

1.2.5.3. Thiệt hại do bệnh gây ra.................................................................. 23
1.2.5.4. Các nghiên cứu về bệnh thối trái trên cacao. ................................... 24
1.2.5.5. Một số phương pháp phòng ngừa bệnh thối trái trên cacao.............. 24
1.3. Giới thiệu về nấm Trichoderma. ............................................................... 26
1.3.1. Phân loại:........................................................................................... 26
1.3.2. Lịch sử nghiên cứu về Trichoderma................................................... 26
1.3.3. Cấu tạo tế bào Tricoderma spp. ......................................................... 27
1.3.4. Đặc điểm sinh học và sự phân bố của nấm Trichoderma spp. ........... 27
1.3.5. Đặc điểm hình thái của nấm Tricoderma spp. .................................... 29
1.3.6. Cơ chế đối kháng và vai trò nấm Trichoderma trong đất. ................... 29
1.3.6.1. Cơ chế ............................................................................................ 29
1.3.6.2. Nấm Trichoderma spp. trong phòng trừ sinh học bệnh hại cây trồng.
.................................................................................................................... 31
1.3.6.3. Khả năng phân hủy chất hữu cơ của nấm Trichoderma spp............. 32
CHƯƠNG 2: VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................... 33
2.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ............................................................. 33

2.2. Vật liệu ..................................................................................................... 33
2.1.1. Nguồn mẫu phân lập .......................................................................... 33
2.1.1.1. Nguồn mẫu phân lập nấm bệnh ....................................................... 33
2.1.1.2. Nguồn phân lập nấm đối kháng Trichoderma sp. ............................ 33
2.2.3. Dụng cụ và thiết bị ............................................................................. 33
2.2.4. Hóa chất............................................................................................ 34
2.2.5. Các loại môi trường ............................................................................ 35
2.4. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 37
- -5 i- -


Đồ án tốt nghiệp

2.4.1. Phương pháp phân lập nấm gây bệnh thối trái trên cacao. .................. 37

- -6 i- -


Đồ án tốt nghiệp

2.4.1.1. Phân lập từ mẫu trái cacao nhiễm bệnh thối trái. ............................. 37
2.4.3. Phương pháp quan sát hình thái sợi nấm. ........................................... 38
2.4.3.1. Quan sát đại thể nấm sợi ................................................................. 38
2.4.3.2. Quan sát vi thể nấm. ....................................................................... 38
2.4.3. Phương pháp lây bệnh nhân tạo kiểm chứng tác nhân gây bệnh theo quy
tắc Koch. ..................................................................................................... 39
2.4.2. Phương pháp phân lập nấm đối kháng Trichoderma spp .................... 41
2.4.2.1. Các bước thu mẫu ........................................................................... 41
2.4.2.2. Các bước phân lập. ......................................................................... 41
2.4.2.3. Cấy truyền và làm thuần mẫu nấm Trichoderma. ............................ 42

2.4.3. Phương pháp quan sát hình thái sợi nấm. ........................................... 42
2.4.3.1. Quan sát đại thể nấm sợi. ................................................................ 42
2.4.3.2. Quan sát vi thể nấm. ....................................................................... 43
2.4.5. Định tính khả năng sinh enzyme ngoại bào (cellulase, chitinase) của các
chủng nấm Trichoderma phân lập từ đất trồng cacao. .................................. 43
2.4.6. Khảo sát khả năng chịu mặn của các chủng nấm Trichoderma spp. ... 44
2.4.6. Khảo sát tính đối kháng của chủng nấm Trichoderma spp. với chủng
nấm bệnh Phytophthora palmivora trong điều kiện in vitro. ........................ 44
2.4.7. Phương pháp xử lý số liệu.................................................................. 46
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN........................................................ 47
3.1. Phân lập nấm Phytophthora palmivora trên trái cacao. ............................. 47
3.1.1. Kết quả phân lập nấm Phytophthora palmivora. ................................ 47
3.1.2. Đặc điểm hình thái của chủng nấm bệnh. ........................................... 47
3.1.3. Kết quả lây bệnh nhân tạo theo quy tắc Koch ở điều kiện in vitro ...... 49

-3-


Đồ án tốt nghiệp
3.2. Kết quả phân lập một số chủng nấm Trichoderma từ đất trồng cacao........ 51

-4-


Đồ án tốt nghiệp

3.2.1. Kết quả phân lập Trichoderma từ đất trồng cacao. ............................. 51
3.2.2. Kết quả quan sát hình thái sợi nấm..................................................... 51
3.2.2.1. Đặc điểm hình thái chủng nấm Tcc1. .............................................. 51
3.2.2.2. Đặc điểm hỉnh thái chủng nấm Tcc2. .............................................. 52

3.2.2.3. Đặc điểm hình thái chủng nấm Tcc3. .............................................. 53
3.2.2.4. Đặc điểm hình thái chủng nấm Tcc4. .............................................. 55
3.2.2.5. Đặc điểm hình thái chủng nấm Tcc5. .............................................. 56
3.2.2.6. Đặc điểm hình thái chủng nấm Tcc6. .............................................. 57
3.3. Khảo sát khả năng sinh enzyme ngoại bào (chitinase và cellulose) của các
chủng Trichoderma phân lập từ đất vườn cacao. .............................................. 58
3.3.1. Kết quả khảo sát khả năng sinh enzyme chitinase ngoại bào. ............. 58
3.3.2. Kết quả khảo sát khả năng sinh enzyme cellulase ngoại bào. ............. 59
3.4. Khảo sát khả năng chịu mặn của các chủng Trichoderma phân lập được. . 60
3.5. Khả năng đối kháng của các chủng nấm Trichoderma phân lập được với nấm
Phytophthora palmivora. ................................................................................. 61
CHƯƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ............................................................ 70
4.1. Kết luận .................................................................................................... 70
4.2. Kiến nghị .................................................................................................. 70
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 71
TÀI LIỆU TIẾNG VIỆT .................................................................................. 71
TÀI LIỆU NƯỚC NGOÀI .............................................................................. 72
TÀI LIỆU INTERNET .................................................................................... 74

-5-


Đồ án tốt nghiệp

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
-------  ------1.

CMC:

Carboxymethyl cellulose

2.

ĐC:

Đối chứng

3.

MSM:

Minimal Synthetic Medium

4.

PDA:

Potato D-Glucose Agar

5.

TN:

Thí nghiệm

6.

VSV:

Vi sinh vật

7.

NSC:

Ngày sau cấy

8.

CMA:

Cornmeal agar

-6-


Đồ án tốt nghiệp

DANH MỤC BẢNG

-------

-------

Bảng 1. 1 : Các thành phần của hạt cacao tươi, tính theo % trọng lượng tươi ........6
Bảng 1. 2: Các tỉnh trồng ca cao ở Việt Nam .........................................................8
Bảng 1. 3: Một số dịch hại chính trên cacao......................................................... 11
Bảng 1. 4: Bệnh Phytophthora trên một số cây trồng........................................... 20
Bảng 1. 5 : Nguồn lây nhiễm gây bệnh thối trái do nấm Phytophthora spp. trên
cacao. .................................................................................................................. 22

Bảng 2. 1 : Nguồn tráí cacao nhiễn bệnh thối trái ................................................ 33
Bảng 2. 2: Nguồn đất phân lập Trichoderma. ...................................................... 33
Bảng 3. 1: Tần xuất xuất hiện chủng nấm Phy.1 .................................................. 47
Bảng 3. 2: Tỷ lệ trái cacao bị nhiễm bệnh sau khi lây bệnh nhân tạo.................... 50
Bảng 3. 3 : Kết quả tái phân lập lại tác nhân gây bệnh sau khi tái nhiễm trên trái
cacao sạch bệnh theo quy tắc Koch...................................................................... 50
Bảng 3. 4. Đường kính tản nấm (mm) sau 3 ngày nuôi cấy tại các nồng độ muối
khác nhau ............................................................................................................ 60
Bảng 3. 5: Đường kính tản nấm Phytophthora palmivora sau các ngày theo dõi khả
năng đối kháng với nấm Trichoderma. ................................................................ 62
Bảng 3. 6: Tỷ lệ % đối kháng giữa nấm Phytophthora palmivora và nấm
Trichoderma. ....................................................................................................... 62

-7-


Đồ án tốt nghiệp

DANH MỤC HÌNH ẢNH
-------

-------

Hình

Trang

Hình 1. 1: Cây cacao .............................................................................................4
Hình 1. 2: Trichoderma harzianum ..................................................................... 26
Hình 2. 1: Quy trinh phân lập nấm bệnh từ mẫu thực vật nhiễm bệnh .................. 38

Hình 2. 2: Phương pháp pha loãng dung dịch đất................................................. 42
Hình 2. 3: Phương pháp cấy đối kháng trược tiếp ................................................ 46
Hình 3. 1: Hình thái đại thể chủng nấm Phy.1 trên môi trường CMA sau 7 ngày nuôi
cấy....................................................................................................................... 47
Hình 3. 2: Hình ảnh vi thể Phy.1 dưới kính hiển vi quang học 100X ................... 48
Hình 3. 3: Kết quả thí nghiệm tái nhiễm chủng nấm Phy.1 trên trái cacao sạch bệnh
theo quy tắc Koch................................................................................................ 49
Hình 3. 4: Hình thái đại thể chủng nấm Tcc1 ....................................................... 52
Hình 3. 5: Hình thái vi thể của chủng Tcc1. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào
tử. ........................................................................................................................ 52
Hình 3. 6 : Hình thái đại thể chủng nấm Tcc2 ...................................................... 53
Hình 3. 7. Hình thái vi thể của chủng Tcc2. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào
tử. ........................................................................................................................ 53
Hình 3. 8: Đại thể chủng nấm Tcc3 ..................................................................... 54
Hình 3. 9: Hình thái vi thể cua chủng Tcc3. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào
tử. ........................................................................................................................ 54
Hình 3. 10: Hình thái đại thể chủng nấm Tcc4 ..................................................... 55
Hình 3. 11: Hình thái vi thể của chủng Tcc4. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào
tử. ........................................................................................................................ 55
Hình 3. 12: Hình thái đại thể chủng nấm Tcc5 ..................................................... 56
Hình 3. 13: Hình thái vi thể của chủng Tcc5. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào
tử. ........................................................................................................................ 56

-- 77 --


Đồ án tốt nghiệp
Hình 3. 14: Hình thái đại thể chủng nấm Tcc6 ..................................................... 57

-- 88 --

Đồ án tốt nghiệp

Hình 3. 15: Hình thái vi thể Tcc6. Từ trái qua: Sợi nấm; cành bào tử; bào tử. ...... 57
Hình 3. 16: Đường kính vòng phân giải cơ chất chitin huyền phù của 6 chủng nấm
Trichoderma phân lập được. ................................................................................ 58
Hình 3. 17: Vòng phân giải cơ chất chitin huyền phù của các chủng nấm phân lập
được (sau 2 ngày nuôi cấy) .................................................................................. 58
Hình 3. 18: Biểu đồ thể hiện đường kính vòng phân giải cơ chất CMC của các chủng
Trichoderma phân lập được. ................................................................................ 59
Hình 3. 19: Vòng phân giải cơ chất CMC của các chủng Trichoderma phân lập được
sau 2 ngày nuôi cấy ............................................................................................. 59
Hình 3. 20: Biểu đồ thể hiện đường kính tản nấm Trichoderma phân lập được sau 3
ngày nuôi cấy tại các nồng độ mưới khác nhau. (ĐV: mm).................................. 61
Hình 3. 21: Biểu hiện của nấm Trichoderma và nấm P.palmivora sao 3 ngày đối
kháng trực tiếp trong đĩa petri.............................................................................. 63
Hình 3. 22: Biểu hiện của nấm Trichoderma và nấm P.palmivora sao 5 ngày đối
kháng trực tiếp trong đĩa petri.............................................................................. 64
Hình 3. 23 : Biểu hiện của nấm Trichoderma và nấm P.palmivora sao 7 ngày đối
kháng trực tiếp trong đĩa petri.............................................................................. 65
Hình 3. 24: Biểu hiện của nấm Trichoderma và nấm P.palmivora sao 9 ngày đối
kháng trực tiếp trong đĩa petri.............................................................................. 66
Hình 3. 25: Biểu hiện của nấm Trichoderma và nấm P.palmivora sao 11 ngày đối
kháng trực tiếp trong đĩa petri.............................................................................. 67
Hình 3. 26: Hiện tương giao thoa sợi nấm Trichoderma và nấm Phytophthora
palmivora. (100X) ............................................................................................... 68

-- 99 --

Đồ án tốt nghiệp

-1-


Đồ án tốt nghiệp

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trên thế giới, cây ca cao (Theobroma cacao) và những sản phẩm từ nó đã có lịch
sử lâu đời. Những sản phẩm từ cây ca cao luôn mang lại hiệu quả kinh tế cao. Sản
phẩm chính của cây ca cao là hạt ca cao được sử dụng làm nguyên liệu trong công
nghiệp chế biến và thực phẩm và là sản phẩm hoàn chỉnh hay bán hoàn chỉnh trong
các ngành công nghiệp khác.
Hiện nay, tại Việt Nam trong chiến lược phát triển cây công nghiệp của Bộ Nông
nghiệp và Phát triển Nông thôn, cây ca cao đang rất được chú trọng. Ca cao được
khuyến khích trồng ở nhiều địa phương với mục tiêu 60 000 ha vào năm 2020 (Theo
Ban điều phối cacao Việt Nam – VCC), sản lượng ca cao trong tương lai sẽ rất lớn.
Tuy nhiên vài năm gần đây diện tích trồng cây cacao đang giảm mạnh theo Sở NNPTNT tỉnh Bến Tre, tính đến tháng 2 năm 2013 diện tích ca cao của tỉnh chỉ còn hơn
5.200 ha (giảm tương đương 50%). Nguyên nhân chính là vì cây cacao bị nhiều bệnh
hại tấn công làm giảm năng suất. Trong đó bệnh cháy lá, thối quả do nấm
Phytophthora palmivora gây hại nghiêm trọng và là một trong những nguyên nhân
chính làm mất năng suất, chất lượng và sự phát triển của sản xuất cacao tại Việt Nam.
Vì vậy việc tìm ra quản lý nấm Phytophthora palmivora nhằm giảm thiệt hại cho
trồng trọt và sản xuất cacao ở các vùng là nhu cầu rất cấp thiết hiện nay. Xuất phát từ
lý do trên, sinh viên thực hiện đề tài “Phân lập các chủng Trichoderma spp. từ đất
vườn cacao và đánh giá khả năng đối kháng của chúng với nấm Phytophthora
palmivora gây thối quả cacao”
2. Mục đích nghiên cứu đề tài:

Tìm được chủng nấm Trichoderma spp có hiệu quả khống chế nấm Phytopthora
palmivora gây bệnh trên thối trái trên cây cacao. Đồng thời bổ sung chủng nấm mới
vào bộ sưu tập Trichoderma cho phòng thí nghiệm Hutech.
Muc tiêu cụ thể
- Phân lập được chủng nấm Phytophthora palmivora gây bệnh thối trái trên cacao.
- Phân lập một số chủng nấm Trichoderma từ đất trồng cacao và xác định được một
số đặc điểm sinh học của chúng.
-2-


- Xác định được khả năng đối kháng nấm Phytopthora palmivora của các chủng nấm
Trichoderma phân lập được trong điều kiện in vitro.
3. Nội dung nghiên cứu:
- Phân lập nấm Phytopthora palmivora gây bệnh thối trái ca cao
- Phân lập các chủng nấm Trichoderma trên đất trồng cacao.
- Đánh giá khả năng sinh enzyme ngoại bào và khả năng đối kháng nấm Phytopthora
sp. của các chủng nấm Trichoderma spp trong đĩa petri.
- Ảnh hưởng của một số yếu tố đến sự sinh trưởng và phát triển của các chủng nấm
Trichoderma thu nhận được trong điều kiện in vitro.


CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Giới thiệu về cây cacao.
1.1.1. Phân loại.
Cây ca cao (Theobroma cacao L.) có nguồn gốc từ những khu rừng nhiệt đới
Amazon, nhưng những giống hoang dại cũng được tìm thấy từ Mexico đến Peru.
Người Mayas ở Yucatan và người Aztec ở Mexico đã trồng cây ca cao từ rất lâu
trước khi chúng được đưa tới châu Âu. Những người Nam Mỹ cổ đại rất thích uống
ca cao trộn với gia vị và bột ngô. Họ tin rằng ca cao là món ăn của thượng đế và chỉ
có hoàng tộc mới được sử dụng. Từ “cacao” xuất phát từ tiếng Maya còn người Aztec

gọi chúng là cacauatol nghĩa là nước ca cao. Đầu thế kỉ 16, người Tây Ban Nha xâm
lược Mexico và sau đó đổi tên cacauatol thành chocolatol. Sau đó từ chocolatol được
đổi thành chocolate vào khoảng cuối thế kỉ 16 và tên gọi đó được giữ đến bây giờ.
Do đó từ “chocolate” có nghĩa nguyên thủy là “nước cacao” (Chiyoda, Sakado-shi,
Saitama,
2003). Vào năm 1754, nhà sinh vật học người Thụy Điển Carl von Linné dùng tên
“Theobroma” – món ăn của thượng đế - để chỉ loài cacao (Iwao Hachiya, 2003).
Ngày nay, tất cả các cây cacao trồng đều xếp vào loài Theobroma. Do người Tây Ban
Nha thích nước giải khát có vị ngọt, cho nên không bao lâu sau chocolate đã được
tiêu thụ phổ biến tại Tây Ban Nha và từ đây cây cacao được mang vào trồng ở các
thuộc địa của đế quốc Tây Ban Nha thời ấy. Cuối thế kỉ 16, cây cacao trồng hầu
khắp ở các vùng nhiệt đới Trung và Nam Mỹ và trên nhiều hòn đảo ở vùng Caribbe
như Trinidad, Grenada, St. Lucia…, mà chủ yếu là ở Trinidad. Người Bồ Đào Nha,
Tây Ban Nha, và Hà Lan về sau cũng đưa cây cacao vào các hòn đảo West Indies
(Cuba, Dominica, Jamaica), Đông Nam Á (Philippines, Indonesia) và Ceylon (Sri
Lanka) (Phạm Trí Thông, 1999).


Thực vật học
Cây cacao (Theobroma cacao) thuộc:
 iới: Plantae
G
Bộ: Malvales
Họ: Malvaceae
Phân họ: Byttnerioideae
Chi: Theobroma
Loải: T.cocoa
Hình 1. 1: Cây cacao
(Theobroma cacao)
Chi Theobroma gồm 22 loài, trong đó chỉ có loài Theobroma cacao là có giá trị kinh

tế. Theobroma cacao được chia ra làm 2 loài phụ :
+ Criollo: có nguồn gốc từ Trung Nam Mỹ. Đặc điểm rất thơm, ít đắng nhưng năng
suất thấp, khả năng kháng bệnh kém, trồng 4-5 năm mới có trái. Hiện nay giống này
không được trồng phổ biến
+ Forastero: là các giống cacao thường gặp ở Brazil và Tây Phi, Trung Nam Mỹ,
Malaysia, Indonesia…Đặc điểm: năng suất cao và kháng sâu bệnh nhưng chất lượng
trung bình. Hiện chiếm 80 % nguyên liệu sản xuất chính trên thế giới.
Ngoài ra còn có nhóm Trinitario là nhóm lai giữa hai nhóm Criollo và Forastero. Đặc
điểm: năng suất cao và kháng bệnh tốt. Chiếm 15 % sản lượng chế biến của thế giới.
(Intermediate technology development group, 1999).
1.1.2. Đặc điểm hình thái
Cacao là loài cây thân gỗ nhỏ có thể cao đến 10 - 20 m nếu mọc tự nhiên trong
rừng. Trong sản xuất do trồng mật độ cao và khống chế sự phát triển thông qua tỉa
cành nên cây thường có chiều cao trung bình khoảng 5 - 7 m, đường kính thân từ 10
-18 cm. Cacao sinh trưởng tốt dưới bóng che, do đó có thể trồng xen với các loại cây
kinh tế khác. Thời kỳ kinh doanh hiệu quả có thể kéo dài từ 25 - 40 năm. Lá dài 25
cm, màu đậm, hình gân lông chim. Thân cây do thụ tinh, mỗi năm cho đến hàng


nghìn hoa ở thân chính và cành to nhưng chỉ có 1 - 3 % thành trái. Sau khi thụ
phấn trái


tăng trưởng chậm trong khoảng 40 ngày đầu và đạt tốc độ tối đa sau 75 ngày. Sau khi
thụ phấn 85 ngày sự tăng trưởng của trái chậm lại, trong khi hạt bên trong trái bắt đầu
tăng trưởng nhanh, đây cũng là thời kỳ hạt tích luỹ chất béo. Lớp cơm nhầy hình
thành khoảng 140 ngày sau khi thụ phấn Trái cacao có thể đạt chiều dài 10 - 30 cm,
đường kính 7 - 9 cm, cân nặng từ 200 - 1000 g. Tuỳ theo từng loài, hình dạng của trái
thay đổi từ hình cầu, hình dài và nhọn, hình trứng hoặc hình ống. Màu sắc của trái
khá đa dạng, có loại trái màu xanh, màu vàng có loại màu đỏ.

Khi hạt tăng trưởng tối đa, trái vào giai đoạn chín. Trái chín không nở bung ra và ít
khi rụng khỏi cây. Từ khi thụ phấn đến trái chín kéo dài từ 5 - 6 tháng tuỳ theo giống.
Mỗi trái chứa từ 30 - 40 hạt. Mỗi hạt có lớp cơm nhầy bao quanh có vị chua, ngọt,
thơm và xếp thành 5 dãy.
Thời gian thu hoạch thay đổi theo từng vùng canh tác, đối với các nước nằm ở phía
Bắc xích đạo, thời gian thu hoạch vụ chính thường từ tháng 9 đến tháng 12 và vụ hai
từ tháng 4 đến tháng 6. (Phạm Trí Thông, 1999)
1.1.3. Đặc điểm sinh thái.
Cây cacao thường được trồng trong khoảng từ xích đạo đến vĩ độ 20. Nhiệt
độ thích hợp cho sự sinh trưởng là từ 30 - 30 oC, nhiệt độ thấp nhất cho phép là
18oC. Lượng mưa hàng năm thích hợp nhất trong khoảng 1150 đến 3000 mm. Đất
trồng nên xốp và ẩm. Ẩm độ thích hợp nhất từ 70 - 80 %. Cây cacao là loại cây ưa
bóng mát. Cây cacao lúc đầu cần 25 - 50 % ánh sáng, nhu cầu về bóng mát giảm đi
khi cây cacao đã phát triển để tự đảm bảo được tán che cho mình. Che sáng làm
giảm nhu cầu phân bón đến một mức độ nhất định. Sau đó muốn tăng độ chiếu sáng
để đạt năng suất cao thì phải đảm bảo đủ ẩm cho đất và tăng lượng phân bón.
Cách nhân giống hiệu quả nhất là từ. Việc tạo cây con làm giống bằng cách
ghép hạt tại hố trồng không thuận lợi bằng gieo hạt tại vườn ươm, sau 4 - 6 tháng đưa
cây con ra đất trồng. Ngoài ra, người ta còn nhân giống ca cao bằng phương pháp vô
tính như: giâm, ghép và chiết cành. hạt (Intermediate technology development group,
1999)

--55--


1.1.4 Thành phần hóa học trái cacao.
Bảng 1. 1 : Các thành phần của hạt cacao tươi, tính theo % trọng lượng tươi
Thành phần
Chất nhầy Vỏ hạt Phôi nhũ
Nước

84.5

9.4

35

Chất béo (bơ

-

3.8

+ Cellulose

-

13.8

3.2

+ Tinh bột

-

46.0

4.5

+ Pentosans

2.7

-

4.9

+ Sucrose

0.7

-

-

+ Glucose

10

-

1.1

0.6

18

8.4

31.3

cacao)
Carbonhydrat

+ Fructose
Nitrogen
+ Protein
+ Theobromine

-

-

2.4

+ Enzyme

-

-

0.8

+ Polyphenols

-

0.8

5.2

0.7

-

0.6

Muối khoáng

0.8

8.2

2.6

Tổng số

100

100

100

Acid hữu cơ
Citric và
Acetic,Oxalic

Nguồn: F. Hardy (1960)
1.1.5. Tình hình trồng và sản xuất cacao tại Việt Nam.
Hiện nay, việc phát triển cây ca cao tại nước ta dựa theo vùng quy hoạch

sản xuất. Mặc dù điều kiện của các địa phương đều thích hợp cho cây phát triển. Song
hạt ca cao chỉ mới là mặt hàng để xuất khẩu. Trong nước hiện chưa có cơ sở tiêu thụ
sản phẩm. Một lượng nhỏ sản lượng ca cao được các cơ sở thủ công tại địa phương
--66--


thu mua và sản xuất theo phương pháp thủ công. Với dự án Success Alliance được
triển khai ở nước ta từ năm 2002, người nông dân trồng ca cao được hỗ trợ mọi mặt.
Đây là một chương trình do Bộ Nông nghiệp Mỹ hỗ trợ và tổ chức phi Chính phủ Mỹ
ACDI- VOCA triển khai để hỗ trợ đào tạo về kĩ thuật giúp nông dân trồng ca cao đạt
chất lượng xuất khẩu, đồng thời liên kết các tổ chức thu mua, chế biến sản phẩm cho
người nông dân.
Hiện tại, Bộ nông nghiệp Mỹ (USDA) đang hỗ trợ 4 triệu USD để mở các
đợt tập huấn cho nông dân trồng và nâng cao diện tích canh tác cây ca cao; Cơ quan
phát triển quốc tế Mỹ (USAID) tài trợ 800000 USD để giúp Việt Nam trở thành một
nước cung cấp hạt ca cao đã lên men có chất lượng cao và chương trình PSOM của
Chính phủ Hà Lan giúp Việt Nam phát triển thành nhà sản xuất ca cao đạt tiêu chuẩn
chất lượng với mức hỗ trợ là 650000 USD.
Bên cạnh việc nhập giống từ nước ngoài vào, trong nước cũng đang tiến
hành khai thác nguồn giống sẵn có ở trong nước. Thực ra, cây ca cao đã có mặt ở Việt
Nam từ rất lâu nhưng do không tiêu thụ được sản phẩm nên chúng không được xem
là cây trồng chính mang lại nguồn thu nhập. Nhưng cây lại có hình dáng đẹp nên vẫn
được người dân giữ lại trồng làm cảnh. Nhờ đó mà ngày nay các chuyên gia nghiên
cứu trong nước đã dựa trên những cây giống còn giữ lại lựa chọn và nhân rộng những
giống có năng suất cao đáp ứng nhu cầu cây giống cho nông dân.
Với sự giúp đỡ của các tổ chức quốc tế, diện tích trồng cây ca cao ngày càng được
mở rộng. Cụ thể, sẽ nâng diện tích trồng ca cao từ 3000 ha hiện nay lên 10000 ha vào
năm 2010, tập trung tại các tỉnh Bến Tre, Bình Phước và Đắk Lắk. Có nhiều mô hình
trồng ca cao đang được áp dụng ở Việt Nam. Phổ biến nhất là mô hình trồng xen lẫn
các loại cây khác như dừa, cà phê, tiêu, nhãn, cam , điều, chuối, sầu riêng… Ưu điểm

của mô hình này là tận dụng được bóng mát của những cây có sẵn trong giai đoạn
đầu phát triển của cây ca cao.
Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, qua 3 năm trồng thử nghiệm
tại Việt Nam, cây ca cao đã phát triển tốt, hiệu quả kinh tế cao hơn các loại cây trồng
khác như cà phê, điều...
--77--


Tuy nhiên, đầu ra của ca cao vẫn còn là nỗi băn khoăn của người nông dân.
Hiện nay, đa số những trái ca cao thu hoạch được đưa vào để nhân giống. Một lượng
nhỏ ca cao được các cơ sở sản xuất thủ công tại địa phương thu mua và chế biến theo
phương pháp thủ công. Sản phẩm thường là bột ca cao hòa tan uống liền hay để trộn
vào các sản phẩm như kẹo dừa, bánh. Một lượng rất ít còn lại được xuất khẩu.
Bảng 1. 2: Các tỉnh trồng ca cao ở Việt Nam
STT
Tỉnh

Năm 2003 (ha)

Năm 2004 (ha)

1

Bà Rịa - Vũng Tàu

28

100

2

Bến Tre

260

500

3

Bình Định

10

4

Bình Dương

5

5

Bình Phước

74

6

Cần Thơ

2

7

Đắc Lắc

506

990

8

Đồng Nai

25

15

9

Gia Lai

5

10

Hồ Chí Minh

3

11

Lâm Đồng

10

12

Long An

2

13

Phú Yên

5

14

Quảng Ngãi

50

15

Tây Ninh

5

16

Tiềng Giang

7

17

Đắc Nông

18

Vĩnh Long

19

Các tỉnh khác

10

50
120

5
120

Tổng Cộng

1002

1905

Ban điều phối cacao Việt Nam (VCC) - 2005

--88--


1.1.6. Dịch hại trên cây cacao
Theo Phạm Hồng Đức Phước (2013)
Tương tự như bất kì loại cây trồng nào khác, cacao cũng có thể bị rất nhiều
bệnh. Trong hầu hết các trường hợp, bệnh làm giảm sản lượng và chất lượng trái
cacao, nghiêm trọng hơn là gây thất thu cho người trồng. Bệnh có thể xảy ra ở bất kì
giai đoạn nào của quá trình trồng trọt và có 2 dạng chủ yếu là côn trùng và nấm bệnh.
1.1.6.1. Côn trùng gây hại chính
Bọ xít muỗi (Helopeltis)
Triệu chứng và tác hại: bọ xít muỗi chích hút nhựa trái, chồi non, vết chích thâm
đen, làm cháy khô chồi non, tạo thành vết thâm đen, trái đang lớn phát triển dị dạng,
ít hạt và dễ bị nấm bệnh xâm nhập.
Bọ cánh cứng hại lá (Adoretus compressus. và Apogonia spp.)
Triệu chứng và tác hại: gây hại chủ yếu vào chạng vạng tối đến đêm, ban ngày
chúng trú ngụ nơi tối hay dưới đất. Bọ ăn lá non làm lá thủng lổ chổ, mất khả năng
quang hợp, ảnh hưởng sinh trưởng đối với cây con trong vườn ươm, cây mới trồng 1
– 2 năm đầu. Trên ca cao trưởng thành tác hại của bọ cánh cứng không đáng kể.
Rầy mềm (Toxoptera citricida)
Triệu chứng gây hại: rầy mềm sống tập trung và chích hút nhựa cây trên chồi
non, lá non, chùm hoa, trái non làm cây chậm phát triển, chùm hoa khô rụng, héo trái.
Do rầy mềm tiết ra dịch đường nên thu hút nhiều kiến, nếu là kiến sống trong đất bò
lên thì dễ lan truyền mầm bệnh Phythophthora có trong đất làm khô bông, khô trái
non và làm phát sinh nấm bò hóng ảnh hưởng sinh trưởng cây.
Rệp sáp (Cataenococcus hispidus = Planococcus hispidus).
Triệu chứng và tác hại: rệp sáp sống bám ở ngọn thân cành non, chùm hoa, trái

để hút nhựa cây làm thân cành còi cọc, dị dạng, trái chậm lớn. Mùa khô rệp sáp còn
phát triển mạnh vùng cổ rễ làm cây chậm lớn, còi cọc.
Sâu đục vỏ trái (Cryptophlebia encarpa)
Triệu chứng và tác hại: sâu đục luồn quanh vỏ trái tạo thành các đường rảnh, làm
rụng trái non, trái chậm lớn giảm năng suất.

--99--