Tiểu luận quản lý di sản làng cổ đường lâm

LỜI NÓI ĐẦU
Làng cổ Đường Lâm là một trong năm làng cổ còn lại của thế giới.Làng cổ ở
Đường Lâm sở hữu hơn 50 di tích, gần 100 nhà cổ và khoảng 1.000 ngôi nhà truyền
thống mang đặc trưng văn hóa đồng bằng Bắc Bộ. Sống giữa hệ thống di sản dày đặc
ấy là 1.500 hộ dân với khoảng 6.000 nhân khẩu đang sinh sống. Những thông số trên
đã phản ảnh phần nào khó khăn thường trực của người dân Đường Lâm trong việc tìm
ra giải pháp dung hòa giữa gìn giữ, phát huy báu vật của quê hương với nguyện vọng
nâng cao chất lượng cuộc sống. Sau khi được công nhận là Di tích nghệ thuật, kiến
trúc quốc gia, làng cổ Đường Lâm (thị xã Sơn Tây, Hà Nội) trở thành địa chỉ du lịch
nổi tiếng. Nhưng hiện nay các hộ dân ở đây thu được lợi ích từ du lịch là rất ít, nhiều
hộ khác vẫn đang phải sống trong những căn nhà cũ nát để “bảo tồn di

PGS.TS.KTS Khuất Tân Hưng cùng tập thể lớp CH 2017QL3 tại đình Mông Phụ
tích”.Điều đó khiến người dân không mặn mà với việc bảo tồn di tích quốc gia. Thành
phố Hà Nội, thị xã Sơn Tây đang từng bước giải quyết những vướng mắc này để bảo
tồn làng cổ, tiếp tục biến Đường Lâm thành không gian du lịch hấp dẫn.Trong những
năm qua, kể từ khi được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia,
1


Đường Lâm luôn nhận được sự quan tâm của các cấp các ngành đối với công tác bảo
tồn và phát huy giá trị của di tích và một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự thành
bại của công cuộc bảo tồn di tích làng cổ Đường Lâm là công tác quản lý di tích. Bài
tiểu luận “Bảo tồn di sản làng cổ Đường Lâm” được đúc kết sau quá trình học tập
nghiên cứu bộ môn Bảo tồn di sản đô thị. Học viên xin được chân thành cám ơn giảng
viên đã truyền dạy kiến thức môn học bổ ích, cùng chuyến đi thực tế nhiều trải
nghiệm. công trình dịch vụ du lịch, vui chơi giải trí.

2

MỤC LỤC
I-Giới thiệu về làng cổ Đường Lâm ....................................................................6
II-Thực trạng công tác quản lý bảo tồn di tích làng cổ Đường Lâm .............17
III-Khó khăn, vướng mắc trong công tác quản lý .............................................25
IV-Giải pháp bảo tồn di tích làng cổ Đường Lâm ..............................................27
V-Đề xuất, kiến nghị ...........................................................................................34

3


I-GIỚI THIỆU VỀ LÀNG CỔ ĐƯỜNG LÂM
Đường Lâm là một xã nhỏ thuộc thị xã Sơn Tây, thành phố Hà Nội. Có diện
tích là 7,87km2, số dân là 8,329 người. Đường Lâm trở thành làng cổ đầu tiên ở Việt
Nam được Nhà nước trao bằng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia ngày 19
tháng5 năm 2006.

Đường Lâm là làng cổ đầu tiên của Việt Nam được Nhà
nước phong tặng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia

Nói đến Đường Lâm là nói đến thương hiệu làng cổ đá ong tiêu biểu nhất - đại
diện cho nền văn minh nông nghiệp lúa nước ở vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng
với các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể quý giá được lưu giữ tại hơn 1.000 ngôi
nhà. Đây là kết quả khẳng định sự lao động, gìn giữ của biết bao thế hệ người dân
làng cổ. Làng cổ Đường Lâm hiện còn lưu giữ các loại hình di tích lịch sử văn hóa nổi
tiếng như đình Mông Phụ, Chùa Mía, đền thờ Phùng Hưng, lăng Ngô Quyền…, các
loại văn bia, tư liệu Hán Nôm, thư tịch cổ, sắc phong, các lễ hội truyền thống, văn hóa
ẩm thực... đặc trưng của đồng bằng Bắc bộ. Đây cũng là mảnh đất địa linh nhân kiệt,
nơi sản sinh ra nhiều vị anh hùng, danh nhân, khoa bảng, những người hiền tài như:
vua Ngô Quyền, Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng, bà Man Thiện (thân mẫu sinh ra nữ
tướng Hai Bà Trưng), Tiền Ngô Vương - Ngô Quyền, Bà Chúa Mía Nguyễn Thị Ngọc

Dong(người xây chùa Mía, vương phi của chúa Trịnh Tráng), Sứ thần Thám Hoa
4


Giang Văn Minh,Phan Kế Toại, Hà Kế Tấn, Kiều Mậu Hãn, Phan Kế An… Đường
Lâm còn được gọi là đất hai vua do là nơi sinh ra vua Ngô Quyền và vua Phùng
Hưng.
Theo quy định hành chính, hiện nay xã Đường Lâm nằm trong địa bàn thị xã
Sơn Tây, tỉnh Hà Tây, gồm có 9 thôn là: Mông Phụ, Cam Thịnh, Đông Sàng, Đoài
Giáp, Cam Lâm, Phụ Khang, Hà Tân, Văn Miếu và Cựu Đền. Các làng này gắn kết
với nhau thành một thể thống nhất với phong tục, tập quán, và tín ngưỡng hàng ngàn
năm nay không hề thay đổi. Đầu thế kỷ 19, Đường Lâm là nơi đặt lỵ sở của trấn Sơn
Tây.
Làng cổ Đường Lâm nằm bên hữu ngạn sông Hồng (bờ phía Nam), cạnh
đường Quốc lộ 32, tại ngã ba giao cắt với đường Hồ Chí Minh,nằm cách Hà Nội
50 km về phía tây con sông Tích Giang chảy từ hướng hồ Suối Hai huyện Ba Vì qua
Đường Lâm để vào thị xã Sơn Tây. Đường Lâm giáp xã Cam Thượng (tức Cam Giá
Thượng) huyện Ba Vì ở phía tây và tây bắc, phía tây nam giáp xã Xuân Sơn, phía nam
giáp xã Thanh Mỹ, phía đông nam giáp phường Trung Hưng, phía đông giáp
phường Phú Thịnh, đều thuộc thị xã Sơn Tây. Phía bắc Đường Lâm tiếp giáp với
huyện Vĩnh Tường tỉnh Vĩnh Phúc, ranh giới là con sông Hồng.
Ngày nay, làng Đường Lâm vẫn giữ được hầu hết các đặc trưng cơ bản của một
ngôi làng người Việt với cổng làng, cây đa, bến nước, sân đình, chùa, miếu, điếm
canh, giếng nước, ruộng nước, gò đồi. Hệ thống đường sá của Đường Lâm rất đặc biệt
vì chúng có hình xương cá. Với cấu trúc này, nếu đi từ đình sẽ không bao giờ quay
lưng vào cửa Thánh.
Một điểm đặc biệt là Đường Lâm còn giữ được một cổng làng cổ ở làng Mông
Phụ. Đây không phải là một cổng làng như các cổng làng khác ở vùng Bắc Bộ có gác
ở trên mái với những mái vòm cuốn tò vò mà chỉ là một ngôi nhà hai mái đốc nằm
ngay trên đường vào làng.

5


Cổng làng Mông Phụ
Cũng ở làng Mông Phụ có đình Mông Phụ được xây dựng năm 1684 (niên hiệu
Vĩnh Tộ đời vua Lê Hy Tông) là ngôi đình đặc trưng cho đình Việt truyền thống. Sân
đình thấp hơn mặt bằng xung quanh nên khi trời mưa, nước chảy vào sân rồi thoát ra
theo hai cống ở bên tạo thành hình tượng hai râurồng. Hàng năm, đình tổ chức lễ hội
từ mùng một đến mùng mười tháng Giêng âm lịch với các trò chơi như thu lợn thờ,
thi gà thờ…
Có một điểm khác biệt trong bố cục một số thôn tại Đường Lâm so với những
làng khác trên đồng bằng Bắc Bộ xưa. Nay đến Đường Lâm ta còn thấy khu trung tâm
của xã có một vùng đất liền khoảnh được phân thành bốn thôn: Mông Phụ, Đoài Giáp,
Cam Thịnh và Đông Sàng. Bốn thôn này nằm liền kề với nhau không phân ranh giới
một cách rõ ràng bằng các cánh đồng, luỹ tre như các thôn làng truyền thống khác còn
lại trong xã (và các địa phương khác trên đồng bằng Bắc Bộ) mà chỉ ngăn cách bằng
những con đường bao thôn. Trong khoảnh đất đó, thôn Đông Sàng nằm ở phía Bắc,
tiếp đến là thôn Cam Thịnh nằm ở phía Tây, thôn Mông Phụ phía Đông và thôn Đoài
Giáp chiếm phần Đông Nam của cuộc đất.
Theo dấu lịch sử, những di tích về con người, sự kiện ở vùng quê nằm giữa
trung du và đồng bằng này cho thấy Đường Lâm là một xã có truyền thống lâu đời.
Hiếm có nơi nào trên đất nước ta như ở nơi đây, chỉ riêng một thôn Cam Lâm thôi đã
có tới hai ông vua, cả hai đều là những người có công lớn với dân với nước thời trung
cổ trong lịch sử nước nhà, là Phùng Hưng (thế kỷ VIII) và Ngô Quyền (thế kỷ X).
Theo những điều còn đọng trong sử sách và qua lời kể của dân làng, ngay sau khi hai
vị vua trên qua đời và cả sau này nữa, để tỏ lòng biết ơn và tôn kính đối với công lao
6

của các bậc tiền nhân, nhân dân ta đã xây dựng đền - lăng Ngô Quyền tại quê Đường
Lâm (Cam Lâm), lăng Phùng Hưng ở Tống Bình (Hà Nội). Ngoài ra đền thờ Phùng
Hưng và Ngô Quyền còn được dựng ở nhiều nơi trên cả nước, nhất là ở những nơi
gắn với võ công của hai ông, như đền thờ Phùng Hưng ở Triều Khúc (Hà Nội), các
đền thờ Ngô Quyền được nhiều làng quê xây dựng dọc sông Bạch Đằng (Hải
Phòng)... Những công trình thờ cúng, tưởng niệm đó được xây dựng, bảo tồn và lưu
truyền từ hơn mười thế kỷ trước cho đến nay. Giờ đây, đến vùng Đường Lâm ta vẫn
còn thấy ngôi đền thờ và lăng Ngô Quyền, các ngôi đền thờ Bố Cái Đại vương Phùng
Hưng.
Ngoài hai vị vua nổi tiếng nêu trên, Đường Lâm còn là quê hương của nhiều vị
danh thần một lòng vì nước, tiêu biểu như thám hoa Giang Văn Minh, một viên quan
dưới triều Hậu Lê, khi được cử đi sứ sang Trung Hoa, vì bảo vệ danh tiếng của đất
nước mà ông bị nhà Minh sát hại, xác ông được đưa về nước, Nhà nước ban sắc
phong tôn vinh khí tiết của ông như một nhà ngoại giao tiêu biểu, dám xả thân vì
nước, để đời sau học tập. Vua Lê cho chôn ông ở Gò Đồng (dân gian gọi một cách tôn
kính là Mả sứ thần) và lập đền thờ tại làng Mông Phụ để tưởng nhớ công lao của ông
và truyền lại cho con cháu đời sau về tấm gương cao cả hy sinh vì tổ quốc của ông.
Cũng giống như các xã thôn Việt Nam cổ truyền, các thôn tại xã Đường Lâm với hơn
một nghìn năm lịch sử xây dựng và phát triển còn lưu giữ được một kho tàng di sản
văn hóa rất phong phú, điển hình cả về di sản văn hóa vật thể và di sản văn hóa phi
vật thể. Hơn thế nữa, trên địa bàn xã Đường Lâm hiện nay, tuy đã bắt đầu bị trào lưu
đô thị hóa, thương mại hóa tác động nhưng không gian, cảnh quan môi trường của
một làng cổ vẫn còn được gìn giữ khá nguyên vẹn từ dáng vẻ, cảnh quan của vùng đất
thổ canh, thổ cư đến quy hoạch đường làng, ngõ xóm truyền thống. Đến Đường Lâm
ta còn bắt gặp cổng làng Mông Phụ xây kiểu kiến trúc vì kèo gỗ mái dốc, trên mái lợp
ngói cổ truyền, những chiếc quán bên đường, điếm thờ của mỗi xóm đặt ngay cạnh
các cổng đi vào từng xóm, những chiếc giếng cổ xây bằng đá ong và những con
đường làng nhiều chỗ còn nguyên nền đất nện, chỗ lát gạch chỉ nghiêng, những tường
nhà xây bằng đá ong, đất nện là nguồn vật liệu sẵn có tại địa phương, tạo nên nét độc
đáo của một làng quê nằm ở vùng chuyển tiếp giữa trung du và đồng bằng giàu truyền

thống.
Vốn là một làng quê có hơn một nghìn năm xây dựng và tồn tại liên tục, con
người ở đây, thế hệ nọ nối thế hệ kia, đã sáng tạo và gìn giữ một kho tàng di sản văn
7


hóa vô cùng phong phú và bền vững. Các mối quan hệ truyền thống trong làng xã xưa
kia còn được bảo lưu khá đầy đủ, điển hình trên mảnh đất này. Mối quan hệ dòng máu
(họ tộc theo huyết thống), mối quan hệ theo lớp tuổi (giáp), mối quan hệ theo nghề
nghiệp (phường hội), mối quan hệ theo địa vực (xóm ngõ), mối quan hệ theo học vấn
(phe). Mỗi mối quan hệ xã hội như vậy ở trong làng thôn đều được thể hiện qua các
thiết chế như đình, nhà thờ họ, nhà thờ tổ nghề, quán (điếm), văn miếu …
Xưa kia ở Đường Lâm (cũng như các làng thôn khác trên cả nước ta) mỗi thôn
đều có ít nhất một ngôi đình làm nơi sinh hoạt hội họp (chức năng xã hội), thờ thành
hoàng làng (chức năng tôn giáo), tổ chức lễ hội, múa hát (chức năng văn hóa) và hội
họp giải quyết việc làng (chức năng hành chính). Trong các ngôi đình hiện còn trong
xã Đường Lâm, có nhiều ngôi mang giá trị kiến trúc nghệ thuật cao như: Đình Mông
Phụ (làng Mông Phụ), đình Đoài Giáp (thôn Đoài Giáp), đình Cam Thịnh (thôn Cam
Thịnh), đình Cam Lâm (thôn Cam Lâm), đình Hà Tân (thôn Hà Tân), đình Phụ Khang
(thôn Phụ Khang)… trong số các ngôi đình đó đình Làng Mông Phụ là có dáng vẻ cổ
xưa và to lớn hơn cả, dấu tích kiến trúc điêu khắc và văn tự lưu được ở đình cho thấy,
nhiều khả năng đình được khởi dựng từ sớm, được trùng tu sửa chữa nhiều lần, quy
mô kiến trúc và điêu khắc của đình hiện nay được làm vào thời Hậu Lê (thế kỷ
XVIII). Bên cạnh đình của từng làng, tại địa phận chợ thôn Đông Sàng, đối diện
chênh chếch cổng chùa Mía vẫn còn hiện hữu ngôi đình tổng Mía, sau bao thăng trầm,
ngôi đình đã được sửa lại và bắt đầu mở cửa hoạt động trở lại và đón khách gần xa
đến chiêm bái. Ngôi đình mang dấu ấn kiến trúc thế kỷ XIX và XX với mặt ngoài xây
kiểu cửa vòm bằng gạch vữa, nền đã lát bằng gạch hoa mang phong cách thời thực
dân, nhưng vẫn là một trong những ngôi đình hàng tổng hiếm hoi còn lại đến ngày
nay trên đất nước ta.

Đường Lâm là nơi tụ hội của nhiều dòng họ lớn, họ nào cũng có nhà thờ khang
trang đẹp đẽ. Trong các nhà thờ họ ở Đường Lâm, nhà thờ họ Giang ở Mông Phụ (thờ
Giang Văn Minh) là to lớn và đẹp đẽ, nổi tiếng hơn cả. Nhà thờ họ Giang nổi tiếng
không chỉ vì tiếng tăm của vị thám hoa yêu nước Giang Văn Minh mà còn vì qui mô
kiến trúc to lớn, điêu khắc trang trí đẹp đẽ và “Giỗ họ Giang”, ngày giỗ Giang Văn
Minh còn là một ngày lễ lớn nổi tiếng thu hút hầu hết cư dân trong vùng đến viếng

8


thăm, thắp hương tưởng nhớ người con của quê hương đã hy sinh vì bảo vệ danh tiếng
của quốc gia.
Ngoài những thiết chế gắn liền với những quan hệ của mỗi người như nêu trên
trong mỗi thôn của Đường Lâm, còn có các ngôi chùa nơi tụ hội của những người
cùng theo tôn giáo thờ Phật. Những ngôi chùa như: Chùa Mía (thôn Đông Sàng), chùa
Hà Tân (thôn Hà Tân), chùa Phụ Khang (thôn Phụ Khang), chùa ón.v.v.. Nổi tiếng và
cổ xưa hơn cả ở trong xã và trong vùng là ngôi chùa Mía (tên chữ Hán là Sùng
Nghiêm tự) dựng từ thời xa xưa, dấu vết còn đậm phong cách thời Lê Trung hưng (thế
kỷ XVII). Tên chùa Mía còn gắn chặt với tên vùng đất này và những sự tích của làng
Mía ngày xưa. Tương truyền rằng, chùa Mía được xây dựng từ lâu, đến năm thứ 3
niên hiệu Long Đức thời hậu Lê (1632) được bà phi của chúa Trịnh (Thanh Đô vương
Trịnh Tráng) là Nguyễn Thị Ngọc Dao (dân địa phương vẫn gọi là Bà Chúa Mía) bỏ
tiền trùng tu, mở mang. Từ đó đến nay, chùa đã qua nhiều lần trùng tu sửa chữa,
nhưng những giá trị đặc trưng về kiến trúc nghệ thuật thế kỷ XVII còn lại ở chùa vẫn
còn nguyên giá trị. Trong chùa có hơn 300 pho tượng cổ, gần đây chùa lại được Nhà
nước đầu tư tu bổ lớn.
Đường Lâm còn có nhiều công trình kiến trúc nghệ thuật có giá trị khác như:
Đền Phủ (thôn Đông Sàng) thờ Bà Chúa Mía, nhà thờ công giáo. Trong số các di tích
lịch sử văn hóa đó của Đường Lâm, ngoài làng cổ ở Đường Lâm mới được Bộ Văn
hóa - Thông tin xếp hạng di tích quốc gia tháng 11 năm 2005 còn có 8 di tích đã được

lựa chọn lập hồ sơ và đã được Nhà nước xếp hạng di tích cấp quốc gia là:
- Đình Mông Phụ, thôn Mông Phụ;
- Đền thờ Giang Văn Minh, thôn Mông Phụ;
- Đền - lăng Ngô Quyền, thôn Cam Lâm;
- Đình Phùng Hưng, thôn Cam Lâm;
- Đình Đoài Giáp, thôn Đoài Giáp;
- Chùa Mía, thôn Đông Sàng;
- Đình Cam Thịnh, thôn Cam Thịnh.

9


Đình thôn Mông Phụ
Trong vùng đất nội thổ cư, di sản văn hóa đã phong phú như vậy, ở khu đất
ngoại đồng điền cũng có những ngôi miếu (quán) thờ để bát hương, bài vị của các vị
thần sau ngày vào đám của làng. Không biết từ bao giờ, người dân địa phương đã có
tục lệ đến ngày vào đám mới rước bát nhang bài vị của thành hoàng từ ngôi miếu
ngoài đồng về, hết hội lại đưa các ngài ra ngoài miếu. Mỗi lần rước như thế đã làm
nên không khí tưng bừng của ngày hội vừa linh thiêng vừa góp phần cố kết tinh thần
cộng đồng. Tại khu gò Mả Đống các nhà khoa học đã phát hiện di tích khảo cổ học
của con người thời sơ sử, rất đặc biệt, thuộc giai đọan văn hóa Phùng Nguyên, tiền
Đông Sơn thời Hùng Vương dựng nước, cách ngày nay khoảng 4.000 năm. Cánh
đồng còn là nơi phản ánh những hoạt động kinh tế của người Đường Lâm từ đời này
nối đời khác, những công trình thuỷ lợi theo lối xưa, những cánh đồng cao đồng
trũng, các loại giống lúa, rau màu… truyền thống được chọn lọc tại địa phương, chả
thế người Sơn Tây xưa có câu: “dưa hấu dưa gang là làng Mông Phụ”, câu nói đó của
người xứ Đoài nhằm ca tụng một sản phẩm nổi tiếng ở Đường Lâm. Các loại công cụ
sản xuất phù hợp với chất đất và tập quán canh tác ở vùng đất trung du này cũng là
những điển hình cho phương thức canh tác của người Việt trên vùng trung du xứ
Đoài.

Ngoài đồng còn là nơi cư ngụ của con người sau khi chết, ở đó phản ánh những
quan niệm của người Đường Lâm về cõi sống và cõi chết. Hơn thế nữa, những vũng
10


Hùm, đồi Hổ Gầm, đồi Sà Mâu, giếng Ngục, rặng Ruối buộc voi… ở quanh làng Cam
Lâm là những minh chứng cho truyền thuyết của dân làng về các hoạt động của anh
em Phùng Hưng như: Đấu hổ, luyện võ, tập trận.v.v.. Qua những địa danh này, ta như
thấy hiện ra trước mắt những cảnh hoành tráng của cuộc đời Bố Cái Đại vương Phùng
Hưng cách ta đã gần 14 thế kỷ.
Bên cạnh các công trình kiến trúc mang tính tập thể được xây dựng dưới những
hình thức quy mô khác nhau, tùy thuộc vào các mối quan hệ xã hội, tôn giáo nói trên,
Đường Lâm cũng là địa bàn còn bảo lưu được nhiều nhà cổ dân gian truyền thống.
Nhà cổ ở đây có cái niên đại xây dựng ở tận cuối thế kỷ XVIII. Mật độ tập trung cao
nhà cổ dân gian truyền thống đẹp trong xã Đường Lâm phân bố chủ yếu ở các thôn:
Mông Phụ, Cam Thịnh, Đông Sàng và Đoài Giáp. Để đảm bảo cho bộ mặt của những
ngôi làng cổ mang đầy đủ dáng vẻ truyền thống, những con đường làng lát gạch
nghiêng và những bức tường vây của mỗi ngôi nhà xây bằng đá ong, đất nện một loại
vật liệu sẵn có tại địa phương lại càng làm tăng vẻ cổ kính của mảnh đất đậm đầy
truyền thống này. Nửa đầu thế kỷ XX, nhiều căn nhà cổ của các gia đình nghèo ở xã
Đường Lâm vẫn còn được lợp bằng rơm rạ, lá mía. Sau hòa bình, giải phóng cho đến
nay hầu hết các ngôi nhà trong xã đã được ngói hóa. Một nét mới ghi nhận sự phát
triển đi lên của vùng đất giàu tiềm năng văn hóa này. Cho đến nay, tuy sự gia tăng dân
số đã làm cho diện tích đất thổ cư của các làng trong xã Đường Lâm trở nên chật chội,
nhưng cho đến bây giờ, phần lớn mỗi ngôi nhà trong thôn vẫn giữ được một khuôn
viên riêng. Trong mỗi khuôn viên đó, ngoài ngôi nhà chính còn có các công trình phụ
và sân vườn. Các ngôi nhà chính đều không quay mặt thẳng ra đường như ở thành
phố, thị trấn. Nhà nào cũng xây tường bao, cửa mở ra đường được trổ từ những bức
tường bao này. Vì thế đi dạo trong các làng cổ ở xã Đường Lâm là ta đi giữa hai bức
tường bao của những ngôi nhà phân bố dọc hai bên đường, ở đầu mỗi ngõ xóm ta còn

bắt gặp những chiếc cổng có mái dốc lợp ngói tạo cho ngôi làng thêm vẻ cổ kính.
Song song với quá trình sáng tạo gìn giữ và trao truyền một khối lượng di sản
văn hóa vật thể vô cùng phong phú như vậy, người dân Đường Lâm từ hơn ngàn năm
nay đã sáng tạo, bảo lưu được một khối lượng di sản văn hóa phi vật thể rất đa dạng,
phong phú. Đến Đường Lâm ta sẽ được tiếp xúc với những tài liệu văn tự cổ tại các di
tích (thần phả, sắc phong, câu đối, đại tự, bia, biển...). Nếu đến đúng dịp ta cũng có
11


thể tham dự các lễ hội đình, đền, chùa, hoà mình vào các hoạt động của dòng họ,
phường hội, phe giáp và các sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật dân gian, các nghi lễ hội cá
(gỏi cá), tế gà (gà Mía), trò chơi bắt vịt, đánh đu, hát nhà trò (ca trù - Đoài Giáp), rước
đèn, cờ người, chọi gà, vật .v.v.
Nghệ thuật tạo tác các ngành nghề thủ công truyền thống ở Đường Lâm ngay từ
xa xưa đã rất phong phú, nhiều nghề đã nổi danh trong vùng như: Nghề đan lát, nghề
mộc, nghề làm tương, chả giò, kẹo bột, chè lam, bánh bỏng, dệt vải, nấu mật hộn
đường, đánh đá ong, về ẩm thực còn có cơm chay của chùa Mía.v.v..

Một gia đình làm Tương
Kho tàng di sản văn hóa ấy trải qua hàng ngàn năm tồn tại và phát triển, cùng
với những bước thăng trầm của lịch sử dân tộc, không ít di sản văn hóa ở Đường Lâm
bị thiên nhiên, chiến tranh và quá trình đô thị hóa mạnh mẽ đang tàn phá bộ mặt của
các làng cổ ở đây với tốc độ ngày càng đáng lo ngại. Nhiều căn nhà mới hai ba tầng
đã mọc lên, đang hình thành những dãy nhà cao tầng quanh khu chợ Mía và một vài
nơi khác trong xã. Nếu các cấp chính quyền không có những giải pháp kịp thời, người
dân không ủng hộ thì thật khó mà giữ gìn diện mạo các làng cổ ở đây như mong
muốn. Bên cạnh sự biến dạng của di sản văn hóa vật thể, các di sản văn hóa phi vật
thể cũng đang bị mai một nhanh chóng.
12

Trước một vùng đất còn bảo tồn được những nét đặc trưng của làng quê Việt
Nam cổ truyền, từ nhiều năm qua, thông qua Chương trình mục tiêu quốc gia chống
xuống cấp và tôn tạo di tích, Nhà nước và nhân dân địa phương đã đầu tư tu bổ một số
di tích trong khu vực này như chùa Mía, đình Phùng Hưng, đền - lăng Ngô Quyền...
Tuy nhiên, việc đầu tư riêng lẻ cho các di tích chưa đáp ứng được yêu cầu bảo tồn và
phát huy giá trị tổng thể các di sản văn hóa của một khu làng cổ, vừa dày về lịch sử
vừa chứa đựng những di sản văn hóa có giá trị cao như ở Đường Lâm. Vì vậy, cần có
một dự án quy hoạch tổng thể để có thể bảo tồn và phát huy giá trị di sản một cách tốt
hơn, bài bản hơn.
Xã Đường Lâm với đặc điểm là, các làng quê không chỉ đậm đầy các di sản văn
hóa mà hiện nay người dân vẫn đang cư trú, sinh sống và xây dựng, phát triển đi lên
theo dòng chảy lịch sử. Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản ở đây, một mặt vừa
phải bảo vệ và tôn vinh được các giá trị văn hóa, vừa không được làm ngắt mạch dòng
chảy lịch sử đó. Đó là một mâu thuẫn không dễ gì nhận thức/giải quyết trên thực tế.
Điều đó đòi hỏi không chỉ những người làm công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản
văn hóa mà cả các cấp các ngành hữu quan từ Trung ương đến địa phương như chính
quyền xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây, các ngành xây dựng, thương mại,
du lịch… và người dân địa phương cần phải có những ứng xử phù hợp trong lĩnh vực
quản lý bảo quản, tu bổ các làng cổ. Tuy nhiên trong lĩnh vực này phía các cơ quan
quản lý và chuyên môn của Việt Nam chưa có nhiều kinh nghiệm dù rằng chúng ta đã
và đang thực hiện việc bảo tồn và phát huy giá trị khu phố cổ Hội An và đã có những
thành công bước đầu. Năm 2003, được sự đồng ý của Lãnh đạo Bộ Văn hóa - Thông
tin thay mặt Chính phủ Việt Nam và Chính phủ Nhật Bản, Cục Tài sản văn hóa Nhật
Bản và Cục Di sản văn hóa (trước đây là Cục Bảo tồn Bảo tàng) đã ký kết Bản thảo
luận về hợp tác kỹ thuật trong lĩnh vực bảo quản, tu bổ và quản lý các công trình xây
dựng và làng cổ truyền thống trong thời gian 6 năm vào ngày 11 tháng 3 năm 2003.
Căn cứ nội dung văn bản đã ký kết đó, các chuyên gia của Cục Tài sản văn hóa Nhật
Bản, Đại học Nữ Chiêu Hòa, Jica Nhật Bản phối hợp với chuyên gia Việt Nam ở Cục
Di sản văn hóa đã tổ chức nhiều cuộc khảo sát điều tra lấy tư liệu cơ bản. Từ năm

2003 đến nay (2006), phía Nhật Bản đã tổ chức một số cuộc khảo sát lấy tư liệu về di
sản văn hóa vật thể và phi vật thể tại Đường Lâm, trước tiên tập trung ở bốn làng
13


Mông Phụ, Cam Thịnh, Đông Sàng và Đoài Giáp. Phía Việt Nam tham gia nghiên cứu
các vấn đề cụ thể về văn hóa vật thể và phi vật thể tại thực địa. Cụ thể là, Viện Nghiên
cứu Kiến trúc đã tổ chức vẽ ghi hiện trạng kiến trúc các ngôi nhà cổ tại các thôn
Mông Phụ, Cam Thịnh và Đông Sàng. Khoa Địa chất, Trường Đại học khoa học Tự
nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội, tham gia vẽ bản đồ khu vực bốn thôn Đông Sàng,
Cam Thịnh, Mông Phụ và Đoài Giáp (tức trung tâm xã Đường Lâm). Những bản vẽ
kiến trúc từng ngôi nhà đã được điền vào tấm bản đồ trên bằng công nghệ kỹ thuật số
để phục vụ cho việc tra cứu được thuận tiện, nhanh chóng, chính xác. Những kết quả
khảo sát, đo vẽ trên đã cho nhiều kết quả rất thú vị về sự phân bố, phong cách kiến
trúc, mật độ tập trung các ngôi nhà cổ tại các thôn của xã Đường Lâm. Nhóm nghiên
cứu của Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển của Trường Đại học Quốc gia Hà
Nội được giao nghiên cứu các vấn đề liên quan đến lịch sử, văn hóa xã hội và văn hóa
phi vật thể của Đường Lâm. Nhóm công tác còn tập trung thu thập tài liệu nghiên cứu
về di sản văn hóa phi vật thể ở khu vực này, tập trung vào bốn nội dung chính là:
Những đối tượng liên quan đến lao động sản xuất ở Đường Lâm như các loại hình
công cụ lao động, quy trình, bí quyết của các ngành nghề thủ công, các loại giống cây
con…; những hoạt động nhằm đảm bảo cho cuộc sống, sinh hoạt của con người như:
Ăn, mặc, ở, đi lại, hưởng thụ…; những quy ước để đảm bảo cho sự tồn tại cộng đồng
dân cư ở xã Đường Lâm như: Các phong tục tập quán, những quy phạm đạo đức…;
những vấn đề liên quan đến đời sống tâm linh của con người tại Đường Lâm.v.v..
Một trong những việc làm thiết thực trong quá trình triển khai lập quy hoạch
tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa xã Đường Lâm, song song với việc
tổ chức các nhóm nghiên cứu chuyên môn, Ban điều hành dự án quy hoạch đã tổ chức
những cuộc họp với sự có mặt của đại diện chính quyền các cấp tại địa phương và đại
diện nhân dân các thôn ở xã Đường Lâm. Những cuộc họp như vậy vừa để báo cáo

tình hình triển khai việc lập dự án quy hoạch tổng thể, tranh thủ lấy ý kiến của các cấp
chính quyền và đại diện nhân dân địa phương, vừa để công khai hóa việc làm quy
hoạch, tạo điều kiện cho nhân dân địa phương và các cấp chính quyền hiểu rõ quá
trình làm quy hoạch và tiến độ của quy hoạch đồng thời để nhân dân trong xã và
chính quyền địa phương tham gia tích cực vào quá trình lập quy hoạch hiện nay và
thực hiện nội dung quy hoạch trong tương lai. Đây là một việc làm rất cần thiết,
14


những tác động của quá trình đô thị hóa làm biến đổi diện mạo của các làng cổ đã
được đặt ra và thảo luận, đại diện của các cấp chính quyền và nhân dân địa phương
càng hiểu rõ hơn trách nhiệm của mình trong việc bảo vệ nguyên vẹn các giá trị của
làng cổ để từ đó tham gia tích cực hơn và công tác vận động thuyết phục nhân dân giữ
gìn các di sản của tiền nhân để lại. Qua các cuộc hội thảo nhiều vấn đề cũng đã được
nhân dân và chính quyền địa phương kiến nghị như việc bảo tồn các văn bản Hán
Nôm.
Kể từ khi làng cổ Đường Lâm được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật
Nhà nước cấp quốc gia đến nay (28/11/2005), song song với công tác quản lý, bảo
tồn, Ban Quản lý Di tích làng cổ Đường Lâm từng bước quảng bá, thu hút khách du
lịch đến tham quan tìm hiểu. Nhờ đó, lượng khách du lịch tăng từ 1.000 du khách
(năm 2008) lên 14 vạn du khách (năm 2017).
II-THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ LÀNG CỔ ĐƯỜNG LÂM
1. Quy hoạch thiết kế mẫu nhà cổ.
Việc ban hành thiết kế mẫu nhà phù hợp với mục tiêu bảo tồn di tích làng cổ
Đường Lâm là giải pháp hướng tới sự phát triển bền vững thông qua xác lập các giải
pháp phù hợp với cảnh quan chung của làng cổ, bảo tồn phát huy giá trị di tích đặc
biệt cải thiện thu nhập cho các hộ dân. Tuy nhiên mới dừng ở bước nghiên cứu và đưa
ra một số mẫu nhà điển hình mang tính chất định hướng xây dựng chung, chưa có
điều kiện để thực hiện nghiên cứu chuyên sâu và cụ thể hóa các giải pháp xây dựng
công trình ra thực địa.

- Trùng tu chất lượng kém
Bức xúc của người dân trong việc trùng tu đã được nêu ra. Nghịch lý là nhà
kiên quyết từ chối, nhà mòn mỏi đợi được tu bổ.Trường hợp trùng tu bị chắp vá đủ
kiểu sau khi tu sửa gỗ vẫn bị mối mọt đục hết, không thể ở được vì mái dột, thủng
khắp nơi do chất lượng trùng tu kém và ẩu. Mái cũ nhà dùng nhiều năm thay mái mới
trùng tu thì chỉ mấy năm là bị trôi, vẹo hết mái. Nhà nước có chính sách sửa và giữ
được nguyên bản nhà cổ nhân dân ủng hộ nhưng đúng là khi sửa xong như thế này
xuống cấp quá nhanh thì không được, đến ở còn không xong. Cách thức chỉ là chắp
vá và nối vào chỗ mục, chỗ hỏng vì không muốn nhà bị chắp vá nên nhiều người
15


không đồng ý sửa. Hàng cột các cụ để lại hàng trăm năm mới có dấu hiệu hỏng, trong
khi gỗ thay thế vài ba năm đã cong vênh, mối mọt. Thực tế đã có nhiều nhà tu bổ
xong còn tệ hơn.
Trong khi đó, nhiều gia đình lại mòn mỏi chờ đợi được tu bổ do điều kiện kinh tế
khó khăn nên gia đình không thể tu bổ được. Tường, vách đã bị mục, nứt hết tạo nên
những lỗ hổng hông hốc. Mái nhà, gỗ đã bị mục nát hết, cột bị mối mọt ăn hết tất cả,
nền bị võng xuống như một cái lòng thuyền, nước chảy tràn hết xuống nhà, rất khó
khăn trong sinh hoạt.

Nhà cũ và nhà mới tại khu trung tâm thôn Mông Phụ
2. Thực trạng môi trường sống của khu dân cư tại Làng cổ Đường Lâm
Mật độ dân cư sinh sống cao, cùng sự tăng trưởng của lượng du khách đến tham
quan, tìm hiểu cũng tạo ra những tác động đến cuộc sống, môi trường, cảnh quan của
Di tích và địa phương. Những năm qua, với sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, ý thức
tự giác, chủ động của người dân và du khách nên công tác giữ gìn vệ sinh, bảo vệ môi
trường đã đạt được những kết quả cơ bản. Các hộ dân trong làng đã nhận thức được
vai trò, tầm quan trọng của việc bảo vệ, giữ gìn môi trường; tự giác vệ sinh nơi ở,
đường làng, ngõ xóm, điểm công cộng. Công tác thông tin tuyên truyền về bảo vệ môi

trường nhằm nâng cao nhận thức và hành động của nhân dân, du khách cũng luôn
16


được đẩy mạnh. Hàng ngày, các hộ dân tự giác đổ rác đúng nơi, đúng khung giờ quy
định và được tổ, đội thu gom rác vận chuyển đến nơi tập kết. Các hộ kinh doanh, sản
xuất, dịch vụ cũng đã chấp hành quy định vệ sinh môi trường. Trong một số thôn
không còn xuất hiện các lò mổ, chế biến sản phẩm từ gia súc, gia cầm, hay nước thải
từ hoạt động sản xuất của các cơ sở sản xuất, kinh doanh ảnh hưởng đến cảnh quan
khu Di tích.
Môi trường tại khu Di tích đã nổi lên một số vấn đề đáng báo động, tình trạng
nước thải sinh hoạt, chăn nuôi gia súc, gia cầm từ các ngõ xóm; tiếng ồn, bụi từ các xe
ô tô du lịch (4 - 16 chỗ) đi vào trung tâm làng quá nhiều; bãi đỗ xe khu vực tham quan
chùa Mía những ngày lễ, Tết, dịp đầu năm thường quá tải do người dân kinh doanh;
nhiều hộ dân đã tự phát kinh doanh gây mất mỹ quan, phản cảm. Bên cạnh đó, các hồ,
ao bị ô nhiễm nghiêm trọng, một số ao bị bỏ khô, cây hoang mọc, hoặc người dân tận
dụng diện tích đó để trồng rau. Một số ao trở thành chỗ đổ rác thải, phế thải vật liệu.
Công tác trồng bổ sung cây xanh dọc đường làng, hay các ngõ còn chậm, chưa đáp
ứng yêu cầu…

Cơi nới mái che để bán hàng và xe du lịch đậu tại khu trung tâm làng Mông Phụ
3. Mâu thuẫn giữa cơi nới phát triển nhà ở với bảo tồn di tích cổ.
17


Đến Đường Lâm bất kỳ thời điểm nào cũng có thể gặp những đoàn khách trong
nước và quốc tế đi tham quan, tìm hiểu các di tích, nhà cổ, nhất là thôn Mông Phụ khu vực bảo vệ cấp I của di tích làng cổ. Tình trạng nhà cao tầng mái bằng xây bừa
bãi đã được ngăn chặn. Nhiều di tích trên địa bàn như: đình Mông Phụ, cổng làng
Mông Phụ, một số giếng làng và nhiều nhà cổ... được đầu tư sửa chữa, cải tạo. Theo
đại diện Ban quản lý di tích làng cổ Đường Lâm, từ chỗ mỗi năm chỉ có một vài chục

nghìn khách tham quan, thì năm nay, dự kiến Đường Lâm đón 200 nghìn lượt khách.
Từ chỗ đón khách tham quan đơn thuần, người dân đã biết làm các dịch vụ ăn uống,
nghỉ ngơi, bán quà lưu niệm... phục vụ khách du lịch.
Thế nhưng, đằng sau vẻ bề ngoài ấy, những mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát
triển vẫn âm ỉ ở đây. Đường Lâm là một di tích sống. Cùng với mật độ dày đặc các di
sản như: Đình, đền, cổng làng, giếng cổ..., vẻ đẹp của Đường Lâm nằm ở hàng trăm
ngôi nhà cổ, nhà mái ngói theo kiến trúc truyền thống. Nhưng với hơn 1.500 hộ dân
sinh sống, những bất cập luôn nảy sinh. Nhiều gia đình có ba, bốn thế hệ cùng sinh
sống trong một không gian chật chội, thiếu tiện nghi mà không thể xây mới là thực
trạng tại địa phương. Ngay cả việc sửa chữa, cơi nới đều khó khăn vì sẽ phá vỡ
nguyên tắc bảo tồn di tích. Nhiều người do bức xúc trước nhu cầu cuộc sống đã dỡ
nhà cổ để xây mới. Nhưng đây là tài sản riêng của hộ dân, cho nên việc xử lý rất khó.
Ngôi nhà do cha ông để lại, được xây dựng từ năm 1762. Hàng trăm năm tuổi đời
khiến ngôi nhà xuống cấp trầm trọng, tường đất, mái ngói xô lệch. Gia đình ông
Thắng đông con, thu nhập thấp. Nếu sửa chữa để khôi phục theo kiến trúc cũ thì nhà
ông không đủ khả năng kinh tế. Sửa chữa bằng các vật liệu hiện đại thì vi phạm
nguyên tắc bảo tồn di sản.
Trong hơn 1.500 ngôi nhà ở Đường Lâm, có khoảng 100 ngôi nhà tuổi đời từ
100 đến 400 năm, được công nhận là nhà cổ loại I, loại II, cần bảo tồn. Tuy nhiên,
hàng trăm ngôi nhà khác, không có nhiều giá trị về mặt kiến trúc, nghệ thuật, nhưng
vẫn phải bảo tồn, hoặc nếu sửa chữa, xây dựng lại thì thủ tục khá phức tạp. Khách du
lịch đến Đường Lâm khá đông, nhưng hiện tại, mới có khoảng 10% hộ gia đình có thu
nhập từ du lịch. Quanh đi, quẩn lại, điểm dừng chân của khách vẫn thường là nhà cổ
của gia đình các ông: Nguyễn Văn Hùng, Hà Nguyên Huyến, Hà Hữu Thể... Những
18


gia đình còn lại không thu được lợi nhuận từ du lịch, cho nên không mặn mà với danh
hiệu “làng di tích”, nhất là khi phải sống trong những ngôi nhà cũ nát.
4. Nguy cơ phá vỡ quy hoạch Di tích làng cổ Đường Lâm, không gian di tích

làng cổ bị ảnh hưởng nghiêm trọng là hệ quả của quan liêu
Không chỉ quy hoạch nhà dân bị phá vỡ mà ngay cả những dự án đầu tư xây công
ví dụ như Trạm Y tế xã Đường Lâm coi công trình Trạm Y tế xã là một công trình
xây dựng thông thường, chưa đặt Trạm Y tế vào vị trí là một bộ phận của di sản văn
hóa. Bằng chứng là các căn cứ pháp lý mà UBND thị xã Sơn Tây đưa ra chưa đầy đủ,
mới chỉ căn cứ vào các văn bản pháp luật về xây dựng và đầu tư công, chưa đưa ra
các căn cứ pháp lý về di sản văn hóa. Trong khi đó, đối tượng nằm trong khu vực đã
được xếp hạng, phải chịu sự quản lý của Luật Di sản văn hóa, Quy hoạch bảo tồn, tôn
tạo và phát huy giá trị làng cổ ở Đường Lâm và Quyết định xếp hạng di tích quốc gia
di tích kiến trúc – nghệ thuật làng cổ Đường Lâm. Vì công trình nằm ở khu vực
khoanh vùng bảo vệ nên mọi thủ tục đầu tư xây dựng phải tuân thủ theo các quy định
pháp luật về di sản văn hóa. Vì không đặt công trình Trạm Y tế ở khía cạnh di sản văn
hóa nên Tờ trình của UBND thị xã Sơn Tây không thông qua các cơ quan quản lý di
sản văn hóa. Tất nhiên, do chỉ thông qua cơ quan đầu tư xây dựng nên cơ quan
chuyên ngành không nắm vững các văn bản liên quan đến di sản văn hóa, cụ thể là
Quy hoạch bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích làng cổ ở Đường Lâm nên chưa
có tham mưu phù hợp cho UBND thành phố Hà Nội
Quan liêu, máy móc trong việc quản lý các di tích là một trong những nguyên
nhân dẫn đến thực tế người dân Làng cổ Đường Lâm xin trả lại danh hiệu di tích.
Quản lý máy móc, cứng nhắc trong thực hiện các quy định liên quan tới bảo tồn
nhưng lại không quan tâm tới việc khai thác giá trị của di sản, đặc biệt là khai thác để
phục vụ quyền lợi người dân - cái mà từng người dân không làm được.
Chậm giải quyết chậm bức xúc. Thiếu cơ chế thuận lợi hơn trong việc cấp phép
xây dựng, từ kiểu dáng nhà ở đến thủ tục;

19


Những ngôi nhà mới tại làng Mông Phụ, Đường Lâm
5. Thực trạng về cơ chế chính sách cấp phép xây dựng nhà ở tại Đường Lâm,

còn nhiều tồn tại xây dựng không phép, sai phép chưa được giải quyết.
Các công trình xây dựng sai nội dung Giấy phép xây dựng này chủ yếu là do vi
phạm khoảng lùi thuộc khu vực 1 và 2 của làng cổ.Các công trình xây dựng không có
Giấy phép xây dựng một phần là do nhận biết pháp luật của của nhân dân khi xây
dựng nhà phải xin giấy phép xây dựng chưa cao, một số hộ chưa có giấy chứng nhận
quyền sử dụng đất, do đó khi đi làm thủ tục cấp giấy phép xây dựng rất khó khăn và
phải qua nhiều phòng, ban, ngành, mất nhiều thời gian và chi phí mới có được giấy
phép xây dựng. Trong khi đó tâm lý người dân khi xây dựng nhà thường hay đi xem
ngày để khởi công xây dựng, nên khi đi xin giấy phép xây dựng có gia đình mất từ 3
đến 5 tháng vẫn chưa có kết quả nên các hộ đã khởi công xây dựng trước khi có Giấy
phép xây dựng.
Ngoài ra cũng có một số gia đình đã có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất
nhưng không đi làm thủ tục xin giấy phép xây dựng do vướng vào khoảng lùi nên chỉ
20


được phép xây dựng dựng 01 tầng, nguyện vọng của gia đình xin xây dựng 02 tầng
nên tâm lý của các hộ là có xin giấy phép xây dựng cũng xây dựng sai phép do đó gia
đình không đi làm thủ tục xin giấy phép xây dựng. UBND xã đề nghị đối với hộ chưa
có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất khi đi làm thủ tục cấp giấy phép xây dựng nên
tạo điều kiện, rút ngắn các bước để động viên và thuận tiện cho nhân dân khi đi làm
thủ tục xin giấy phép xây dựng.

Cũ và mới
Công tác quản lý, bảo tồn di tích còn nhiều hạn chế và bất cập nhưa Quy hoạch
và các cơ chế chính sách đặc thù cho việc bảo tồn di tích; người dân vẫn chưa được
hưởng quyền lợi tốt nhất từ việc phát huy giá trị của làng cổ; mâu thuẫn giữa bảo tồn
và phát triển, nhất là việc xây dựng, sửa chữa các hạng mục công trình nhà ở bị xuống
cấp… gây bất đồng ngay với người dân hiện đang sinh sống. Việc quy hoạch khoảng
lùi tại Đường Lâm còn nhiều bất cập. Nhiều gia đình khi xây dựng nhà phải chịu quy

định 2 khoảng lùi (khoảng lùi tính theo chiều rộng của ngõ và khoảng lùi do gần nhà
cổ) trong khi đó diện tích của gia đình nhỏ và hẹp không đủ diện tích để xây dựng lùi
lại, gia đình nhiều thế hệ chung sống, chính trong quy hoạch còn có sự mâu thuẫn vì
theo quy hoạch những hộ gia đình ở khu vực 1 được phép xây dựng 2 tầng, chiều cao
không quá 8,8m và yêu cầu phải lợp mái ngói, nguyện vọng của người dân muốn xây
2 tầng nhưng khi cấp phép chỉ được cấp phép 1 tầng do vướng khoảng lùi. Có những
21


hộ ở ngõ nhỏ < 2m, lại là ngõ cụt nhưng vẫn phải chịu quy định khoảng lùi nên đây là
điều bất cập và dễ dẫn đến tình trạng xây dựng sai phép là do đó.
6. Tình trạng bán hàng tự do, cò kéo khách du lịch
Làng cổ Đường Lâm, ngôi làng nức tiếng về sự cổ kính, thâm trầm bỗng dưng
mất hẳn sự tôn nghiêm, sự thương mại hóa diễn ra từ nhiều năm nay hàng quán mở ra
tự do. Tự nguyện trò chuyện hướng dẫn khách du lịch tham quan tại Đường Lâm rồi
đòi tiền khách du lịch, người bán quán nước vòi tiền đặt lễ của khách du lịch ngay tại
nơi đình chùa tôn nghiêm nhưng không cơ quan nào ngăn chặn tình trạng này, một số
ít người làm ảnh hưởng đến giá trị nhân văn và đạo đức truyền thống của Làng Đường
Lâm.
7. Giải quyết bức xúc về chỗ ở của dân nhờ cấp đất giãn dân
Thực tế cho thấy một số bất cập: Dự án giãn dân đã khởi động nhiều năm mới
hoàn thành được khâu giải phóng mặt bằng; việc xây nhà theo mẫu mô phỏng truyền
thống khá tốn kém, gây khó khăn cho người dân; việc chuyển đổi cơ cấu kinh tế còn
chậm; người dân Đường Lâm xuất thân từ nông dân, cho nên kỹ năng làm du lịch,
dịch vụ còn hạn chế... Điều này đòi hỏi các cơ quan chức năng cần nỗ lực hơn nữa
trong nhiệm vụ bảo tồn, phát huy giá trị làng cổ. Chỉ khi đời sống người dân được bảo
đảm, thu nhập được nâng lên từ khai thác du lịch di sản, thì họ mới gắn bó, yêu mến
di sản.
Nhiều hộ gia đình nhận đất giãn dân được cấp nhưng không ở mà do điều
kiện kinh tế khó khăn đã bán đất được cấp và quay lại vẫn sống ở nhà cổ trong

tình trạng chật chội. Lãng phí tiền của nhà nước mà không giải quyết được nơi ở
cho dân.
Cấp đất giãn dân nhưng gia đình không có tiền xây dựng.
Các dự án dân sinh như dự án Quy hoạch khu giãn dân; các dự án tu bổ, tôn tạo
di tích và các ngôi nhà cổ bị xuống cấp nghiêm trọng được triển khai chậm.
8. Diện mạo của các thôn trong xã Đường Lâm đang dần thay đổi theo
khuynh hướng đô thị hóa.
22


Trong các làng đã xuất hiện những dãy nhà cao tầng kiểu nhà hộp án ngữ một
số con đường đi trong các thôn, đường xá được chỉnh trang bằng những vật liệu mới,
đường nét thô cứng. Ngay cạnh cổng làng Mông Phụ đã ra đời một bãi đỗ xe lớn, nơi
đây đang trở thành bãi vứt rác của người dân địa phương. Câu chuyện đó làm nản
lòng những người đang ngày đêm nỗ lực tìm cách bảo tồn và phát huy giá trị các làng
cổ tại đây đồng thời có ảnh hưởng không tốt đến cảnh quan chung của di sản v.v..
- Chưa phát huy được tiềm năng về giá trị của di tích; việc chỉ đạo, định hướng
phát triển kinh tế du lịch- dịch vụ còn chậm, chưa tạo ra được các sản phẩm đặc trưng
để phục vụ khách du lịch; đại đa số người dân vẫn chưa được hưởng quyền lợi tốt
nhất từ việc phát huy giá trị di tích; chưa xây dựng được phương án chuyển đổi cơ cấu
kinh tế từ nông nghiệp sang dịch vụ- du lịch.
* Nguyên nhân chủ yếu của những hạn chế, tồn tại:
- Chủ quan:
+ Nhận thức của cấp ủy Đảng, chính quyền địa phương và một bộ phận nhân dân
ở Làng cổ về giá trị đặc biệt của di tích còn hạn chế; ý thức trách nhiệm trong việc
quản lý bảo tồn và phát huy giá trị di tích chưa cao.
+ Sự phối hợp với cấp ủy, chính quyền, các đoàn thể xã Đường Lâm trong công
tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích làng cổ ở Đường Lâm còn hạn chế dẫn
tới hiệu quả đạt được chưa cao.
+ Một bộ phận nhân dân tâm lý còn nặng nề, bảo thủ ; chưa chủ động trong việc

chuyển đổi mô hình kinh tế, còn trông chờ vào sự hỗ trợ đầu tư của nhà nước.
- Khách quan:
+ Di tích làng cổ ở Đường Lâm là một di tích đặc thù – một di tích sống nên
nảy sinh mâu thuẫn giữa bảo tồn với nhu cầu phát triển cuộc sống của nhân dân,
những vấn đề mâu thuẫn này chưa được giải quyết dẫn đến những bức xúc trong nhân
dân.
+ Do nguồn kinh phí bố trí đầu tư cho việc bảo tồn, phát huy giá trị di tích còn
hạn hẹp nên tiến độ thực hiện thực hiện các dự án triển khai chậm.

23


III-KHÓ KHĂN VƯỚNG MẮC
1. Thiếu kinh phí đầu tư
Địa phương gặp rất nhiều khó khăn trong công tác trùng tu nhà cổ, có những
gia đình được cấp kinh phí và hướng dẫn cho trùng tu nhưng không nhất trí. Việc
trùng tu được thực hiện theo quy định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, theo đó,
phải bảo tồn nguyên yếu tố gốc của di tích.Biện pháp trùng tu Bộ Văn hoá, Thể thao
và Du lịch quy định là hỏng đâu sửa đấy. Ví như cột bị hỏng khoảng bao nhiêu % thì
phải sửa chỗ đó, có những cái cột ở giữa nhà nhưng không cho người dân thay mới thì
họ sẽ không chịu. Nhiều cột, nhà bị mối mọt đáng lẽ ra phải thay nhưng theo quy định
thì không được thay, chỉ hỏng đâu sửa đó, làm bằng gỗ xoan thì người dân lại không
muốn làm nữa. Dân lúc nào cũng muốn mới, không bao giờ chấp nhận bị chắp vá có
trong nhà họ.
Thực tế, phải có giải pháp đồng bộ sao cho vừa giữ được nét cổ nhưng cũng
phải mang lại lợi ích cho người dân. Trong đó, cái cốt lõi nhất là phải làm thế nào cho
người dân được hưởng lợi từ dịch vụ, du lịch, những sản phẩm nông nghiệp, đặc sản
trở thành sản phẩm du lịch như khoai, bánh tẻ, tương, rượu... Tuy nhiên, hiện nay mới
có được thu nhập từ dịch vụ du lịch nhưng không đáng kể.
Làm nhà bảo tàng thì được nhưng nếu để ở thì khó, bảo tồn phải bảo tồn

nguyên trạng thì rất khó. Đây là một việc Ban Quản lý gặp khó khăn trong việc giữ lại
những ngôi nhà cổ. Người dân từ chối nhận tiền đầu tư của Nhà nước, bởi vì nếu nhận
thì phải thực hiện tu bổ sửa chữa theo cách của người dân. Họ giải quyết bằng cách
không ở trong những ngôi nhà cổ đó nữa, mà nhà đó không ở trong một vài năm sẽ bị
sập ngay.
Tính đến cuối tháng 10/2017 BQLDT làng cổ Đường Lâm đã đón tiếp hướng dẫn
được trên 13 vạn lượt khách thu phí đạt trên 1,3 tỷ đồng .
Lượng khách đến với Đường Lâm theo thống kê chủ yếu là khách nội địa
chiếm khoảng trên 65%, khách quốc tế chiếm gần 35% (chủ yếu là khách Châu âu).
Khoản tiền ít ỏi này không những không được tái đầu tư cho du lịch, mà theo đại diện
24


Ban Quản lý làng cổ Đường Lâm, số tiền còn chưa đủ để trả lương cho cán bộ của
ban quản lý.
Eo hẹp về mặt chi phí nên số tiền được dùng để phát triển du lịch và tạo ra
những dịch vụ mới nhằm thu hút du khách gần như không có. Chỉ có một số tiền được
chi đều đặn hàng năm đó là tiền ngân sách chi cho việc tu bổ và tôn tạo di tích của
UBND thành phố Hà Nội và thị xã Sơn Tây. Cụ thể, trong giai đoạn 5 năm, từ năm
2015 - 2020, ngân sách thành phố đã quyết định chi 20 tỷ đồng để tu bổ cho 40 ngôi
nhà cổ bị xuống cấp.
Không phải tất cả người dân ở Đường Lâm đều được hưởng lợi từ di sản nhà
cổ, thế nhưng, đa phần lại đều phải tuân thủ theo quy định của Ban Quản lý di tích và
Luật Di sản. Trong đó có việc, dù nhà cổ có xuống cấp thì người dân cũng không
được tự ý sửa mà phải đợi cơ quan chức năng có đủ kinh phí để tu bổ.
Thực tế này đã làm phát sinh nhiều vấn đề khi ngân sách thì có hạn, cuộc sống
người dân ngày càng phát triển. Gần 10 năm qua, UBND xã Đường Lâm vẫn chưa
triển khai có hiệu quả việc giãn dân trong khu vực làng cổ. Kết quả, mỗi người lại
phải tự tìm cho mình một cách khác nhau để đảm bảo cuộc sống.
Ở Đường Lâm, hiện có 99 ngôi nhà cổ có niên đại từ 100-400 năm tuổi đã bị

xuống cấp nghiêm trọng. Nhưng đến nay mới chỉ có khoảng 1/4 số nhà được tôn tạo.
Dù mới chỉ trùng tu được 5 năm, nhưng có nhiều ngôi nhà cổ lại đang xuống cấp,
khiến người dân không muốn tiếp tục sinh sống và sử dụng.
Gần đây, có trường hợp người dân tự tháo dỡ nhà cổ 200 năm tuổi để phản đối sai
sót của chính quyền địa phương trong việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất.
Những thực trạng này đang gây lãng phí lớn cho nguồn ngân sách của Nhà nước.
2. Năng lực thi công trùng tu còn thấp
-Chất lượng thi công không tốt.
-Phương pháp trùng tu cần phải được hoàn thiện, đánh giá lại bởi những tổ
chức có năng lực.
25