Giáo trình chăn nuôi Dê và Thỏ - Chương 2

Chương 2
DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN C A DÊ
Ti m năng di truy n c a con gi ng ch đư c phát huy có hi u qu n u ngư i chăn ni
hi u bi t đư c ñ c ñi m dinh dư ng c a con v t và khai thác ñư c các ngu n th c ăn s n có
đ ni dư ng chúng m t cách có khoa h c. Chương này nh m cung c p nh ng ki n th c cơ
b n liên quan ñ n ñ c ñi m tiêu hoá th c ăn và nhu c u dinh dư ng c a dê. Ti p theo, các
lo i th c ăn thông d ng c a dê s đư c th o lu n trên các khía c ch dinh dư ng, sinh thái
cũng như các chi n lư c t o ngu n trong s n xu t. Ph n cu i c a chương s ñ c p ñ n
nh ng v n ñ liên quan ñ n kh u ph n và ch ñ cho dê ăn.
I. SINH LÝ TIÊU HOÁ C A DÊ
1.1. C u t o b máy tiêu hố
Dê là lồi gia súc nhai l i ñ c trưng b i có d dày 4 túi v i m t s đ c trưng v b máy
tiêu hố như hình 2-1.

Hình 2-1: C u t o b máy tiêu hoá c a dê


M t s b ph n c n chú ý trong đư ng tiêu hố như sau:
a. Mi ng
Mi ng có vai trị l y th c ăn, ti t nư c b t, nhai và nhai l i. Tham gia vào quá trình l y
và nhai nghi n th c ăn có mơi, hàm răng, lư i và nư c b t.
- Răng
Răng có vai trị nghi n nát th c ăn giúp cho d dày và ru t tiêu hóa d dàng. Dê có 8
răng c a hàm dư i và 24 răng hàm, khơng có răng c a hàm trên. Có th nh n bi t tu i c a
dê qua răng c a. B i v y c n ph i bi t phân bi t răng s a và răng thay th , răng s a nh tr ng
và nh n. Răng thay th có th to g p rư i ho c g p đơi răng s a, màu hơi vàng và có nh ng
v ch hơi ñen m t trư c.
Răng s a: Dê ñ ñư c 5 ñ n 10 ngày ñã có 4 răng s a, 3 - 4 tháng tu i thì đ 8 răng s a.
Răng thay th đư c thay theo th t sau:
+ Dê t 15 ñ n 18 tháng tu i: thay hai răng c a gi a.
+ Dê hai năm tu i: thay 2 răng c a bên.

+ Dê t 2- 2,5 tu i: thay hai răng c a áp góc.
+ Dê t 3-3,5 tu i: thay hai răng góc.
Sau đó răng mịn, đ n 6-7 năm tu i thì dê già chân răng h ra có khi b lung lay.
- Lư i
Lư i dê có có 3 lo i gai th t: gai th t hình đài hoa, gai th t hình n m (ai lo i này có vai
trị v giác) và gai th t hình s i (có vai trị xúc giác). Khi ăn m t lo i th c ăn nào thì dê khơng
nh ng bi t đư c v c a th c ăn (chua, ng t, ñ ng, cay) mà cịn bi t đư c th c ăn r n hay
m m nh các gai lư i này. Ngoài ra các gai th t cũng giúp dê nghi n nát th c ăn. Lư i dê còn
giúp cho vi c l y th c ăn và nhào tr n th c ăn trong mi ng.
- Tuy n nư c b t
Dê có ba đơi tuy n nư c b t (dư i tai, dư i lư i và dư i hàm). Nư c b t ñư c phân ti t
và nu t xu ng d c tương ñ i liên t c. Mu i cácbônát và ph tphát trong nu c b t có tác
d ng trung hồ các s n ph m axit sinh ra trong d c ñ duy trì pH m c thu n l i cho vi
sinh v t phân gi i xơ ho t đ ng.. Nư c b t cịn có tác d ng quan tr ng trong vi c th m ư t
th c ăn, giúp cho quá trình nu t và nhai l i ñư c d dàng. Nư c b t cịn cung c p cho mơi
trư ng d c các ch t ñi n gi i như Na+, K+, Ca++, Mg++. ð c bi t trong nư c b t cịn có urê
và ph t-pho, có tác d ng ñi u hoà dinh dư ng N và P cho nhu c u c a VSV d c .
b. Th c qu n
Th c qu n là ng n i li n mi ng qua h u xu ng ti n đình d c , có tác d ng nu t th c
ăn và các mi ng th c ăn lên mi ng ñ nhai l i. Th c qu n cịn có vai trị hơi đ th i các
khí th sinh ra trong quá trình lên men d c ñưa lên mi ng ñ th i ra ngoài. Trong ñi u ki n
bình thư ng gia súc trư ng thành c th c ăn và nư c u ng ñ u ñi th ng vào d c và d t
ong (xem ph n sau).
c. D dày
Cũng gi ng như các gia súc nhai l i khác, dê có d dày 4 túi g m d c , d t ong, d
lá sách và d múi kh (hình 2-2). Khi cịn nh dê u ng s a thơng qua s ñóng m c a rãnh
th c qu n ñ s a ñi th ng t mi ng qua lá sách xu ng d múi kh , lúc này th c ăn tiêu hoá
ch y u d múi kh nên kh i lư ng d múi kh chi m t i 70% d dày dê, các d khác ch

chi m 30%. Khi trư ng thành d c phát tri n m nh chi m t i 80% kh i lư ng d dày dê, d
múi kh ch còn l i 7%.
-D c :
D c là ph n r t quan tr ng
trong q trình tiêu hố c a dê trư ng
thành. ðó là túi l n nh t chi m kho ng
80% dung tích c a d dày dê trư ng
thành. D c có hai l thơng: m t l
thông v i th c qu n g i là l thư ng v ,
m t l thông v i d t ong. L thư ng
v có m t rãnh nh ch y d c qua d t
ong và lá sách g i là r nh th c qu n.
Trong d c có h vi sinh v t
(VSV) c ng sinh g m ch y u là vi
khu n, ñ ng v t nguyên sinh và n m,
ngoài ra cịn có mycoplasma, các lo i
virus và các th th c khu n. Th c ăn
Hình 2-2: C u t o d dày kép c a dê
sau khi ăn ñư c nu t xu ng d c ,
ph n l n ñư c lên men b i h vi sinh
v t c ng sinh ñây. Khu h vi sinh v t
trong d c c a dê có s khác bi t so v i gia súc nhai l i khác b i l dê có biên đ thích ng
r ng v i các lo i th c ăn khác nhau. Nh đó mà dê có th ăn đư c nhi u lo i th c ăn có
nhi u đ c t , cay, đ ng mà gia súc khác khơng ăn ñư c như lá xoan, lá xà c , lá chàm tai
tư ng, c bư m... Qu n th vi sinh v t d c có s bi n ñ i theo th i gian và ph thu c vào
tính ch t c a kh u ph n ăn. H vi sinh v t d c ñ u là vi sinh v t y m khí và s ng ch y u
b ng năng lư ng sinh ra t quá trình lên men các ch t dinh dư ng.
Ch t ch a d c là m t h n h p g m th c ăn ăn vào, vi sinh v t d c , các s n ph m
trao ñ i trung gian, nư c b t và các ch t ch ti t vào qua vách d c . ðây là m t h sinh thái
r t ph c h p trong đó liên t c có s tương tác gi a th c ăn, h vi sinh v t và v t ch . D c

có môi trư ng thu n l i cho vi sinh v t y m khí s ng và phát tri n. ðáp l i, VSV d c đóng
góp vai trị r t quan tr ng vào q trình tiêu hố th c ăn c a v t ch , ñ c bi t là nh chúng có
các enzyme phân gi i liên k t β-glucosid c a xơ trong vách t bào th c v t c a th c ăn và có
kh năng t ng h p đ i phân t protein t amơniac (NH3).
Ngồi ch c năng lên men d c cịn có vai trị h p thu. Các axit béo bay hơi (AXBBH)
sinh ra t qua trình lên men vi sinh v t ñư c h p thu qua vách d c (cũng như d t ong và
d lá sách) vào máu và tr thành ngu n năng lư ng cho v t ch . Sinh kh i vi sinh v t cùng
v i nh ng ti u ph n th c ăn có kích thư c bé s ñi xu ng d múi kh và ru t đ đư c tiêu
hố ti p b i men c a đư ng tiêu hố.
- D t ong:
D t ong là ph n kéo dài c a d c , là túi nh nh t trong 4 túi c a d dày v i dung tích
kho ng 0,5-2 lít. M t trong c a d t ong có g n i lên thành các ô thành nhi u c nh, m i ô
l n chia thành nhi u ô nh gi ng như t ong. D t ong thông v i d c
phía trái và b ng
m t l h p. Ch c năng chính c a d t ong là ñ y các th c ăn r n và các th c ăn chưa ñư c
nghi n nh tr l i d c , ñ ng th i ñ y các th c ăn d ng nư c vào d lá sách. D t ong cũng
giúp cho vi c ñ y các mi ng th c ăn qua th c qu n lên mi ng ñ nhai l i. S lên men trong
d t ong tương t như d c .
- D lá sách:


D lá sách to hơn d t ong, m t trong có nhi u lá th t m ng x p theo chi u d c như
nh ng trang c a m t quy n sách m . D lá sách có vai trị nghi n nát th c ăn, ép th c ăn và
h p thu nư c, cùng các ion Na+, K+..., h p thu các a-xit béo bay hơi trong dư ng ch p ñi qua.
- D múi kh :
Là m t túi dài kho ng 40-50 cm, có l thơng v i d lá sách. Thành trong m m x p có
nhi u m ch máu và tuy n tiêu hóa. Trong 4 túi c a d dày dê thì ch có d múi kh m i có
tuy n ti t men tiêu hóa tương t như d dày c a gia súc d dày ñơn, t c là tiêu hoá th c ăn
b ng d ch v (ch a HCl và men pepsin)..
d. Rãnh th c qu n

T l thư ng v có m t rãnh g i là rãnh th c qu n m hư ng v túi d c ch ti p giáp
gi a d c và d t ong. Rãnh th c qu n có hai mơi r t kh e. Khi hai mơi m ra thì th c ăn
và nư c u ng s ñi th ng xu ng d c , khi đóng l i r nh th c qu n như m t cái ng ñưa th c
ăn l ng qua l thu ng v vào th ng d lá sách mà không qua d c và d t ong.
e. Ru t non
Ru t non dài kho ng 20-25 cm, có c u t o và ch c năng tương t như c a gia súc d
dày ñơn. Trong ru t non có các enzym tiêu hố ti t qua thành ru t và tuy n tu ñ tiêu hố
các lo i tinh b t, đư ng, protein và lipid. Nh ng ph n th c ăn chưa ñư c lên men d c
(dinh dư ng thoát qua) và sinh kh i VSV ñư c ñưa xu ng ru t non s đư c tiêu hố b ng
men. Ru t non còn làm nhi m v h p thu nư c, khoáng, vitamin và các s n ph m tiêu hố
ru t (glucoza, axít amin và axít béo). Gia súc càng cao s n thì vai trị tiêu hố ru t non
(th c ăn thoát qua) càng quan tr ng vì kh năng tiêu hố d c là có h n.
g. Ru t già
Ru t già có ch c năng lên men, h p thu và t o phân. Trong ph n manh tràng có h vi
sinh v t tương t như trong d c có vai trị lên men các s n ph m ñưa t trên xu ng. Tuy
nhiên, ñ i dê cũng như các gia súc nhai l i khác lên men vi sinh v t ru t già là lên men th
c p, cịn đ i v i m t s ñ ng v t ăn c d dày đơn (ng a, th ) thì lên men vi sinh v t manh
tràng l i là ho t đ ng tiêu hố chính. Các axit béo bay hơi sinh ra t quá trình lên men trong
ru t già ñư c h p thu tương t như d c , nhưng xác vi sinh v t không đư c tiêu hố ti p
mà th i ra ngồi qua phân. Tr c tràng có tác d ng h p thu nư c, t o khn và tích tr phân.
1.2. Q trình tiêu hố th c ăn
a. Tiêu hố

dê con

V m t tiêu hoá, dê con m i sinh ra gi ng như m t gia súc d dày ñơn, ch bú m hay
u ng s a mà chưa tiêu hố đư c th c ăn xơ.
Dê con khi bú s a, s a ch y qua rãnh th c qu n xu ng th ng d múi kh và s a s
đư c tiêu hố b ng men tiêu hoá c a d kh và ru t non.
S a ñ u là th c ăn ñ u tiên c a dê con có nhi u dinh dư ng và kháng th . Vì v y sau

khi dê đ 30 phút ñ n m t gi ph i cho dê con bú ñư c s a ñ u c a dê m .
S a thư ng c a dê m là th c ăn chính c a dê con trong giai đo n bú s a.
Sau ít ngày sinh ra, dê con b t ñ u t p ăn th c ăn. ð n 2-3 tu n tu i nó đã ăn và tiêu
hố đư c m t lư ng nh th c ăn thô xanh d tiêu và h vi sinh v t d c d n d n hình thành.
T lúc này c n cung c p cho dê con th c ăn s ch và có ch t lư ng t t. Khi ñ n tu i cai s a
khu h vi sinh v t trong d c c a dê con cũng v n chưa hồn h o. Vì v y c n chú ý chăm
sóc dê con chu đáo đ tăng t l ni s ng.


b. Tiêu hố

dê l n

Tiêu hố dê l n đư c đ c trưng b i q trình nhai l i và lên men vi sinh v t
Nh ng quá trình tiêu hố chính dê l n di n ra như sau:

d c .

- S nhai l i
Khi ăn dê dùng lư i vơ c nhai v i vàng và nu t vào d dày. Ph n th c ăn n ng như h t
c , s i s n thì đi vào d t ong cịn ph n nh như c lá thì đi vào d c . d c và t ong,
th c ăn ñư c nhào tr n ñ u th m nư c m m ñi và lên men. Nh ng mi ng th c ăn chưa ñư c
nghi n nh ñư c lên ñưa tr l i mi ng ñ ñư c th m nư c b t và nhai l i. Th c ăn sau khi
ñư c nhai l i và th m k nư c b t l i ñư c nu t tr l i d c ñ ti p t c lên men.
Dê thư ng ăn vào ban ngày và nhai l i vào ban ñêm (kho ng 22 gi ñ n 3 gi sáng)
ho c nhai l i vào lúc nghĩ ngơi xen k gi a các l n ăn c . Trong m t ngày ñêm dê trư ng
thành có th nhai l i t 6 đ n 8 ñ t, dê con nhai l i nhi u hơn (15-16 ñ t). M i l n nhai l i t
20 ñ n 60 giây. Khi dê ăn th c ăn c ng như rơm khơ thì th i gian nhai l i g p hai l n c tươi.
Tr i nóng thì s nhai l i ch m hơn tr i mát. Môi trư ng cũng nh hư ng ñ n s nhai l i: khi
yên t nh thì s nhai l i t t còn n u n ào thì s nhai l i kém và b c ch . Các y u t stress

như say n ng ho c ăn th c ăn m m c ñ u nh hư ng x u ñ n s nhai l i.
Trong quá trình nhai l i nư c b t đư c ti t ra t 6-10 lít/ngày đêm. Khi ăn tuy n nư c
b t ch ti t ra m t lít trong khi s nhai l i ti t ra g p 3 l n. Nư c b t ti t ra trong quá trình
nhai l i có tác d ng r t l n trong vi c trung hoà các axit béo sinh ra do lên men trong d c
ñ n ñ nh pH m c thu n l i cho vi sinh v t phân gi i xơ ho t ñ ng. N u cho dê ăn quá
nhi u th c ăn tinh hay th c ăn nghi n quá nh thì quá trình nhai l i s gi m, nư c b t ti t ra
ít và dê có nguy cơ b axit d c (pH h quá th p), làm r i lo n q trình tiêu hố. Trong
trư ng h p c p tính, pH h q đ t ng t dê có th b ch t.
- Tiêu hố gluxit
Tồn b q trình tiêu hố gluxit dê có th tóm t t qua hình 2-3. Gluxit trong th c ăn
có th chia thành 2 nhóm: gluxit phi c u trúc (b t, ñư ng) trong ch t ch a c a t bào th c v t
và gluxit thu c c u trúc vách t bào (xơ). Vách t bào là thành ph n quan tr ng c a th c ăn
xơ thơ. C hai lo i gluxit đ u đư c VSV d c phân gi i và lên men. Kho ng 60-90% gluxit
c a kh u ph n, k c vách t bào th c v t, ñư c lên men trong d c .
Gluxit phi cÊu tróc (NSC)

D C
Lªn men

Gluxit vách tế b o (CW)

AXBBH

D C
Lên men

NSC
khụng lờn
men

RU T NON
on

CW khụng
lờn men

Tiêu hoá

Glucoza

MU

NSC
khụng tiờu

RU T GI

RU T NON
CW
khụng tiờu

Lờn men

AXBBH

Gluxit khơng tiêu hố

Lên men

RU T GIÀ

Hình 2-3: Sơ đ tiêu hố gluxit

dê

Q trình phân gi i các gluxit ph c t p trong d c sinh ra các ñư ng ñơn. Nh ng phân
t ñư ng này là các s n ph m trung gian và ñư c lên men ti p theo b i các VSV d c . Quá
trình này s n sinh ra năng lư ng dư i d ng ATP và các axit béo bay hơi (ABBH) cho v t ch .
ðó là các axit axetic, propionic và butyric theo m t t l tương ñ i kho ng 70:20:8 cùng v i
m t lư ng nh izobutyric, izovaleric và valeric. T l gi a các ABBH ph thu c vào b n ch t
c a các lo i gluxit có trong kh u ph n. Các ABBH này ñư c h p thu qua vách d c vào máu
và là ngu n năng lư ng chính cho v t ch . Chúng cung c p kho ng 70-80% t ng s năng
lư ng h p thu. Quá trình lên men gluxit d c còn sinh ra các ph ph m là khí cacbonic và
mê tan. Nh ng khí này đư c th i ra ngoài qua hơi.
M t ph n tinh b t c a th c ăn có th thoát qua s phân gi i và lên men d c và ñi
xu ng ru t non; ñây tinh b t s đư c tiêu hố b i men c a d ch ru t và d ch tu ñ gi i
phóng glucoza (đư c h p thu qua vách ru t). Trong khi đó ph n gluxit vách t bào khơng
đư c phân gi i d c khi xu ng ru t non s khơng đư c tiêu hố vì đây khơng có men
xenlulaza. Tuy nhiên, khi xu ng ñ n ru t già t t c các lo i gluxit cịn l i đ u đư c lên men
VSV m t l n n a. Các ABBH sinh ra do lên men trong ru t già ñư c cơ th h p thu và s
d ng, còn xác VSV l i th i ra ngoài qua phân.
- Chuy n hoá protein và các h p ch t ch a N
Các h p ch t ch a nitơ, bao g m c protein và phi protein (NPN), khi ñư c ăn vào d
c s b VSV phân gi i (hình 2-4). M c đ phân gi i c a chúng ph thu c vào nhi u y u t ,
đ c bi t là đ hồ tan. Các ngu n nitơ phi protein trong th c ăn, như urê, hồ tan hồn tồn
và nhanh chóng phân gi i thành amơniac. M t ph n - nhi u hay ít tuỳ thu c vào b n ch t c a
th c ăn - protein th t c a kh u ph n cũng ñư c VSV d c phân gi i thnh amoniac.
Protein thức ăn

NPN

N c b t

Protein cú th phân gi i
Peptide

NH3

A. amin
Protein VSV

Protein thoát qua + Protein VSV

Urê

D C

Tiêu hố

A. amin

A.A

RU T NON
Protein
khơng tiêu hố

NH3

Urê

NƯ C TI U

Protein
khơng phân gi i


Hình 2-4: Sơ đ chuy n hố h p ch t ch a ni tơ c a dê
Amoniac sinh ra trong d c ñư c VSV s d ng ñ t ng h p sinh kh i protein c a
chúng. Sinh kh i protein vi sinh v t này s xu ng ru t non theo kh i dư ng ch p. Trong ru t
protein vi sinh v t cùng v i ph n protein c a th c ăn không phân gi i b i vi sinh v t d c
(protein thốt qua) s đư c tiêu hố và h p thu tương t như ñ i v i ñ ng v t d dày ñơn.
Trong sinh kh i protein VSV có kho ng 80% là protein th t có ch a đ y đ các axit amin
khơng thay th v i t l cân b ng. Protein th t c a VSV đư c tiêu hố kho ng 80-85% ru t.
T l tiêu hoá c a protein thoát qua ph thu c nhi u b n ch t c a lo i protein đư c ăn vào.
Nh có VSV d c mà dê cũng như gia súc nhai l i nói chung ít ph thu c vào ch t
lư ng protein thô c a th c ăn hơn là ñ ng v t d dày ñơn b i vì chúng có kh năng bi n đ i
các h p ch t ch a N ñơn gi n, như urê, thành protein có giá tr sinh h c cao. B i v y ñ tho
mãn nhu c u duy trì bình thư ng và nhu c u s n xu t m c v a ph i thì khơng nh t thi t
ph i cho dê ăn nh ng ngu n protein có ch t lư ng cao, b i vì h u h t nh ng protein này s b
phân gi i thành amơniac; thay vào đó amơniac có th sinh ra t nh ng ngu n N ñơn gi n và
r ti n hơn. Kh năng này c a VSV d c có ý nghĩa kinh t r t l n đ i vì th c ăn ch a
protein th t ñ t hơn nhi u so v i các ngu n NPN.
- Chuy n hoá hoá lipit
Trong d c có hai q trình trao đ i m có liên quan v i nhau: phân gi i lipit c a th c
ăn và t ng h p m i lipit c a VSV (hình 2-5). Triaxylglycerol và galactolipit (lipid) c a th c
ăn ñư c thu phân b i lipaza VSV. Glyexerol và galactoza gi i phóng ra ñư c lên men ngay
thành ABBH. Các axit béo gi i phóng ra đư c trung hồ pH c a d c ch y u dư i d ng
mu i canxi có đ hồ tan th p và bám vào b m t c a vi khu n và các ti u ph n th c ăn.

Chính vì th t l m quá cao trong kh u ph n thư ng làm gi m kh năng tiêu hoá xơ d c .


Lipid thức ăn

Glycerol
ng

Lipid

Axit bộo

AXBBH

Lipit VSV

D C
Lipid
khụng tiờu

MU

Lipit VSV
Axit bộo

RU T NON

Lipid
khơng tiêu

RU T GIÀ

PHÂN
Hình 2-5: Sơ đ chuy n hố lipit

dê

Trong d c cịn x y ra q trình no hố và đ ng phân hố các axit béo không no. Các
axit béo không no m ch dài (linoleic, linolenic) b làm bão hồ (hydrogen hố thành axit
stearic) và s d ng b i m t s vi khu n. M t s m ch n i đơi c a các axit béo khơng no có
th khơng b hydrogen hố nhưng đư c chuy n t d ng cis sang d ng trans b n v ng hơn.
Các axit béo có m ch n i đơi d ng trans này có đi m nóng ch y cao hơn và h p thu ( ru t
non) và chuy n vào mô m
d ng như v y nên làm cho m c a gia súc nhai l i có đi m
nóng ch y cao.
Vi sinh v t d c cịn có kh năng t ng h p lipit có ch a các axit béo l (có m ch nhánh
và m ch l ) và các axit này s có m t trong s a và m cơ th c a v t ch . Như v y, lipit c a
VSV d c là k t qu c a vi c bi n ñ i lipit c a th c ăn và lipit ñư c t ng h p m i.
II. TH C ĂN CHO DÊ
2.1. Các ngu n th c ăn thông d ng c a dê
a. Cây c t nhiên
Các lo i cây c m c t nhiên bãi chăn, trên ñ i, ñê, các lo i lá cây như mít, keo tai
tư ng, chu i, xoan ... là nh ng lo i th c ăn xanh phù h p v i đ c tính tiêu hố c a dê. Dê có
th ăn đư c h u h t các lo i lá cây và c trong t nhiên (170 loài, 80 h cây).
Chăn th dê trên các bãi chăn t nhiên không nh ng t n d ng ngu n cây c t nhiên mà
cịn có nh ng nh hư ng t t ñ i v i dê, thúc ñ y quá trình sinh tư ng và phát d c. Ngoài ra


dê cịn có kh năng t tìm các lo i lá đ t ch a b nh cho chính b n thân, ho c tìm ki m
nh ng cây có các ch t mà cơ th chúng ñang c n mà các ngu n th c ăn khác khơng đáp ng

đ . Tuy nhiên khơng nên chăn th dê c ñ nh m t bãi chăn, mà nên có s ln phiên đ cây
c i có th phát tri n t t lên đư c, h n ch ơ nhi m bãi chăn. M t khác khi chăn th nên tránh
nh ng nơi g n h nư c, bãi chăn có vũng nư c nh m h n ch m c đ nhi m giun sán c a dê.
Có th k t h p trên bãi chăn v i trâu, bị, c u đ t n d ng đ ng c t nhiên, h n ch ñư c
nh ng b nh c a m i lo i gia súc. ð c bi t ñ i v i dê con dư i 3 tháng tu i khơng nên cho đi
chăn th theo m vì s làm dê con y u s c d m c b nh và ch t.
Tuy nhiên khi chăn th t nhiên lư ng th c ăn ñư c chưa ñáp ng ñ y ñ nhu c u c a
dê. Qua tính tốn th y th i lư ng chăn th trung bình/ngày ch kho ng t 5-6 ti ng, t c là n u
ch chăn th thơi thì dê m i ngày ch đư c ăn kho ng 1/3 th i gian, còn l i là ph i ch u nh n
nên khơng đáp ng đư c nhu c u dinh dư ng hàng ngày c a chúng. Do đó đ đ m b o cung
c p đ y đ th c ăn thơ xanh đ u đ n, ngồi vi c chăn th h p lý, nên b trí di n tích đ t thích
đáng ñ tr ng các gi ng c và cây th c ăn dê. Có th tr ng cây th c ăn ngay trong vư n,
quanh nhà làm hàng rào ho c d c theo b ru ng, trên gị đ i, n u có đ ng bãi thì nên tr ng
theo băng xen canh v i cây màu ho c cây ăn qu .
b. Ph ph m nông nghi p
- Rơm:
ðây là ngu n th c ăn s n có, ph bi n, d b o qu n s d ng cho dê, nh t là trong ph m
vi gia đình. Rơm phơi đư c n ng thì có màu vàng tươi và dê thích ăn, cịn rơm đ lâu, b m c
nát, dính bùn đ t thi dê khơng thích ăn. Rơm thư ng có t l ch t xơ cao, ít protein, ít ch t
béo và thư ng nghèo vitamin, ch t khoáng. ð tăng kh năng tiêu th và tiêu hố thì nên x
lý rơm trư c khi cho dê ăn b ng cách làm m m hoá hay ki m hoá.
+ M m hoá: Ch t rơm r thành t ng đồn 5-10 cm r i v y nư c mu i, tr n ñ u cho ăn.
+ Ki m hoá: Ch t rơm 5-10 cm r i ñ u trên m t sàn s ch, ph ng. Dùng nư c (1kg rơm
cho 1 kg nư c) pha lỗng v i 1-2% vơi và 2-3% urê tư i lên rơm r i kín khí và nén ch t
trong m t th i gian (2-3 tu n) r i cho ăn.
- Lá s n:
Có th s d ng lá s n tươi cho dê ăn tr c ti p kho ng 0,5-1 kg/ngày/con. Lá s n tươi
ph i đ m b o tươi m i, khơng d p nát, không b héo. N u cho ăn nhi u dê d b ng đ c vì
trong lá s n có ch t đ c là axít cyanhydric (HCN). T t nh t là phơi khô lá s n làm th c ăn d
tr cho dê. Lá s n khơ có hàm lư ng protein cao (19-21% VCK), là ngu n th c ăn b sung

ñ m r t t t, r ti n d ki m cho dê. Các k t qu nghiên c u cho th y b sung lá s n khô trong
kh u ph n cho dê s a nâng cao s n lư ng s a lên 20-30%, trong khi ch t lư ng s a v n n
ñ nh, tăng tr ng dê cao hơn lơ đ i ch ng 24-32%.
- Thân cây ngô:
Gieo ngô dày, m i hecta gieo 60 kg h t gi ng, r i t a d n l y cây non cho dê ăn. Thân,
lá cây ngô sau khi thu ho ch b p cũng là ngu n th c ăn r t t t cho dê. N u dê khơng ăn h t
có th chua ho c c t nh phơi khô làm th c ăn d tr .
- Dây lang, cây l c, cây ñ u:
Sau khi thu hoach c , qu có th s d ng làm th c ăn cho dê. Ngoài ra con có th ch t
ng n 6-10 cm phơi khơ làm th c ăn cho dê trong nh ng ngày mưa gió.
- Mía:


S d ng thân và ng n mía làm th c ăn cho dê có th thay th 50% kh u ph n th c ăn
thô xanh. Khi cho ăn nên ch t mía c v thành lát m ng. ðây là ngu n th c ăn thơ xanh có
ti m năng nh t là vào mùa khô rét khi thi u các ngu n th c ăn khác.
- Chu i:
Chu i sau khi thu ho ch qu có th s d ng thân và lá chu i cho dê ăn. Lá chu i có v
chát cịn có tác d ng h n ch b nh tiêu ch y. Khi cho dê ăn thân cây chu i nên thái lát m ng
r i r c m t ít cám và mu i cho dê ăn. Lo i th c ăn này có th b sung cho dê vào mùa khơ
hay vào các ngày mưa gió, m ư t mà khơng cho dê ñi chăn th ñư c.
c. Th c ăn c qu
Th c ăn c qu có hi u qu rõ r t nh t là trong chăn nuôi dê s a hay giai ño n v béo.
Th c ăn c qu nhìn chung có đ các thành ph n dinh dư ng (như tinh b t, protein, lipít,
khống ...), nhưng v i hàm lư ng ít, cịn t l nư c cao. ð c bi t c qu có ch a nhi u
vitamin A, B1, B2, C, E,....
nư c ta th c ăn c qu cho dê ch y u là s n, khoai lang, chu i, bí đ ... Khi cho dê
ăn ph i lo i b các c , qu th i, h ng, hà m c, r a s ch ñ t cát và t t nh t là nên thái lát. C n
lưu ý v i s n tươi, không cho ăn các c s n đ lâu, đã vào r a (màu đen) vì ñó có ch a hàm
lư ng cao ch t gây ñ c (axít cyanhydric).

d. Th c ăn tinh
Th c ăn tinh g m nh ng lo i th c ăn ñư c ch bi n t các lo i h t ngũ c c (lúa, ngô...),
các lo i c (khoai, s n sau khi đã thái lát phơi khơ), các lo i h t thu c h ñ u (ñ tương và
các lo i ñ u), các ph ph m nông, công nghi p ch bi n như khô d u, cám, r m t...
Th c ăn tinh ñư c chia thành 2 nhóm: th c ăn tinh b t và th c ăn cao ñ m
- Th c ăn tinh b t bao g m các lo i h t ngũ c c, các lo i c phơi khô.
- Th c ăn cao ñ m bao g m b t đ u tương, khơ d u, các lo i cám t ng h p, n m men,
b t cá, b t máu.
e. Ph ph m ngành ch bi n
ðó là các lo i bã b t, b t xương, b t cá, bã hoa qu ép, b ng rư u bia, r m t.
Các lo i bã b t (t s n, dong ri ng, s n dây ...) thư ng có t l nư c 76-83%, hàm
lư ng xơ cao.
B ng bia rư i có t l nư c 70-90%, v t ch t khơ giàu protein, ít ch t khống, có th
cho dê ăn v i lư ng t 0,5-1 kg/con/ngày. Trong chăn nuôi dê s a, n u b sung bã bia vào
kh u ph n thì s n lư ng s a cũng tăng lên. Có th s d ng bã bia đ v béo cho dê trư c khi
bán.
Dùng các lo i bã hoa qu ép, r m t làm th c ăn cho dê cũng r t t t, nhưng ph i ñ m
b o chúng không b lên men hay thiu th i.
Có th s d ng r m t tr n v i urê, khoáng premix, cám g o làm t ng dinh dư ng cho
dê ăn, hay tr n ñ u v i c hay rơm khô nh m tăng tính ngon mi ng và thèm ăn c a dê.
f. Th c ăn khoáng
Các lo i th c ăn t nhiên trong kh u ph n ăn c a dê thư ng khơng đáp ng đ y đ nhu
c u khống c a cơ th . Vì v y đ cân b ng dinh dư ng trong kh u ph n, nâng cao kh năng
s n xu t, ñ kháng b nh c n cho dê ăn thêm th c ăn khoáng như b t khoáng can xi, b t
xương, b t v sò hay v tr ng. Nên b sung mu i vào kh u ph n ăn c a dê qua vi c cho vào


nư c u ng hay th c ăn xanh nh m tăng tính ngon mi ng và h n ch dê u ng các ngu n nư c
khác b ô nhi m. N u cung c p mu i ăn thông thư ng cũng như các h n h p khống thương
m i có th cung c p đ y ñ khoáng cho dê.

M t vài phương pháp s n xu t đơn gi n cung c p khống cho dê như sau:
-

Ð t m t ng tre ñ ng mu i

trong chu ng dê:

Cung c p b ng cách này thì khơng lãng phí mu i vì dê ch có th li m bên ngồi c a
ng tre đúng như nhu c u mà nó c n. Phương pháp làm ng tre ñ ng mu i cho dê li m:
+ Dùng m t ng tre già có đư ng kính kho ng 6-9cm.
+ C t 1/2 gi a hai m t.
+ L t v bên ngoài c a tre.
+ M 2 l bên trên c a tre đ có th gi tre ch t trong chu ng dê.
+ Cho mu i ho c khống và m t ít nư c vào ng tre.
+ Treo ng tre

m t góc chu ng chi u cao kho ng 75-100cm tính t sàn.

-

ð t m t h p mu i nh và bu c l i trong góc chu ng.

-

Làm m t t ng li m treo trong chu ng dê:
Làm t ng li m cho dê thì r t thu n l i và hi u qu vì dê có th li m khi nào nó thích
cũng như nó đư c s d ng lâu dài hơn. Các nguyên li u và d ng c c n thi t ñ làm
m t t ng li m như sau:
+ Khoáng thương ph m 1 kg.
+ Mu i 3,45kg

+ Cement 0.55 kg
+ Nư c v a đ
+ M t thùng nh a dung tích kho ng 4-5 lít
+ M t s i dây ch c ñ treo kh i li m
+ Túi nilon
+ M t thùng l n ñ tr n.
Sau ñây là phương pháp làm kh i li m:
+ Ð t túi nilon sao cho v a v n v i thùng ch a kh i li m đ sau đó d dàng
l y ra.
+ B m t ñư ng cong c a s i dây kho ng 40 cm
li m.

trên s i dây ñ treo kh i

+ Ðưa m t n a s i dây vào thùng và ñ h n h p tr n vào.
+ Ð thùng tr n vào nơi tránh mưa kho ng 4 ngày.
+ Sau đó l y t ng li m ra và treo

chu ng dê v i đ cao thích h p.

2.2. Tr ng cây th c ăn
Phát tri n tr ng cây th c ăn là bi n pháp ch ñ ng nâng cao s và ch t lư ng th c ăn ñ
ñ m b o ñ th c ăn quanh năm cho dê trên cơ s h p lý và có khoa h c. Tr ng cây th c ăn
xanh cịn có tác d ng làm gi m s xói mịn đ t, gi m b t công chăn th , gi m s ô nhi m


b nh và nâng cao năng su t chăn nuôi. Tr ng cây th c ăn cho dê là vi c làm m i m đ i v i
nơng dân.
Trư c h t cân đ i di n tích c a nông tr i, ch n gi ng cây, c ñ tr ng. T t nh t nên g n
vi c tr ng cây th c ăn cho dê vào h th ng nông tr i, k t h p v i h sinh thái Vư n-AoChu ng-R ng (VACR) b n v ng và b o v ñư c mơi trư ng.

Có th tr ng cây th c ăn ngay trong vư n, tr ng quanh nhà làm hàng rào ho c d c theo
b ru ng, n u có đ ng bãi thì nên tr ng theo băng xen canh v i cây màu ho c cây ăn qu .
M t s cây c tr ng làm th c ăn cho dê ñã ñư c áp d ng trong s n xu t như sau:
- C voi (Elephant grass): là gi ng c có năng su t cao, thân đ ng thu c h hồ th o, r
chùm, tr ng b ng hom, cây cao 1,2-1,8m. C có năng su t cao, có th thu c t 6-8 l a/năm ñ t
80-200 t n/ha/năm. Hàm lư ng protein trung bình 8-9% theo VCK. Thu ho ch lúc cịn non
(dư i 30 ngày tu i) hàm lư ng protein cao hơn 10% VCK. Lư ng ñư ng trong c voi cao,
trung bình 7-8% VCK. Gi ng c này thư ng ñư c tr ng ñ thu c t cho dê ăn t i chu ng.
- C Ghi nê (Guinea grass): là gi ng c hoà th o thân b i, r chùm, cao kho ng 0,6-1,2
m, s n lư ng 60-80 t n/ha/năm. Hàm lư ng protein kho ng 7-8%, xơ thơ 33-36% VCK. C
m m thích h p cho chăn ni dê. C có kh năng ch u h n và có phát tri n trong v đơng hay
tr ng dư i tán cây khác.
- C Pangola: là gi ng c thân bị, đư c tr ng đ thu c t, thái đ phơi khơ làm th c ăn
thơ khơ. Có th thu ho ch 5-6 l a/năm. S n lư ng ch t xanh ñ t 40-60 t n/ha/năm. Lư ng
protein trong v t ch t khô: 7-8%, xơ thô: 33-36%.
- C Ruzi: là gi ng c lâu năm, thu c h hồ th o. C có thân bị, r chùm, thân và lá
dài m m, có lơng m n. Cây có th m c cao 1,2-1,5m. C có kh năng ch u h n khơ và m c
t t ñ cao t i 2000 m. Năng su t c đ t 60-90 t n/ha/năm. Có th thu c t t 7-9 l a/năm.
ðây là gi ng c ch l c cho vi c tr ng ñ thu c t phơi khô làm th c ăn cho dê. Hàm lư ng
ch t dinh dư ng: v t ch t khô: 32-35%, protein 9-10% VCK, xơ thô: 27-29% VCK.
- Cây ñ u Flemingia: là cây b i thân g , thu c h đ u có r ăn sâu. Cây có th m c cao
3-3,5m. Là cây lâu năm, có kh năng tái sinh r t t t. Cây ch u h n gi i, có th tr ng đ t b c
màu, b xói mịn hay đ chua cao, nhưng không phát tri n t t n i trũng hay ng p úng kéo
dài. Năng su t ch t xanh 55-60 t n/ha/năm. T l v t ch t khô c a ng n lá t 25-28%, protein
thơ 16-18% VCK. ðây là lo i cây có th s d ng d ng tươi, hay phơi khô làm th c ăn cho dê,
ñ c bi t trong v đơng xn.
- Cây Trichanthera gigantea (hay cịn g i là cây chè kh ng l ): là cây lâu năm, thân
m c th ng, có nhi u m u l i, cây có th phát tri n quanh năm. Khi non thân cây m ng nư c.
Lá có màu nâu s m, dịn và hơi ráp. Cây ưa đ m, ch u đư c bóng râm. Năng su t ch t xanh
ñ t 70-80 t n/ha/năm. Hàm lư ng nư c trung bình 80-95%, hàm lư ng xơ 25% VCK, protein

thơ 15-17% VCK. Cây đư c s d ng d ng tươi làm th c ăn b sung cho dê.
- Cây keo d u: là cây lâu năm, thân b i hay g cao đ n trên 10m. Cây có kh năng ch u
h n t t và có th duy trì b lá xanh trong su t mùa khơ. Cây có th sinh trư ng trên nhi u
lo i ñ t khác nhau. Năng su t ch t xanh ñ t 40-45 t n/ha/năm. Thành ph n hoá h c và giá tr
dinh dư ng c a keo d u: 30-31%, protein thơ 21-25%, xơ thơ 17-18%, khống t ng s 6-8%,
m 5-6% VCK. Có th s d ng d ng tươi hay phơi khô làm th c ăn cho dê r t t t.
2.3. Ch bi n và d tr

th c ăn

Trong th c t h u h t nh ng ngư i chăn nuôi dê thư ng t n d ng các ngu n cây c t
nhiên hay ph ph m và cho dê ăn nh ng gì có th ki m đư c. Ki u ni dư ng như v y có
th g i là ni theo “cung” ch không ph i nuôi theo “c u”, nghĩa là nuôi dê tuỳ theo ngu n


cung c p th c ăn s n có. ði u này làm cho vi c nuôi dư ng dê mang tính mùa v r t cao.
Ngư i chăn ni có th kh c ph c tính mùa v này b ng cách tr ng cây th c ăn trái v hay
b ng cách ch bi n và d tr các ngu n th c ăn ñ cho ăn r i v .
Các phương pháp ch bi n và b o qu n th c ăn thư ng ñư c áp d ng là:
- Phơi khô áp d ng v i c , lá s n, lá keo d u, lá ñ u Flemingia...
-

chua áp d ng v i cây ngô, c voi, thân lá l c, s n c ...

- X lý ñ làm tăng giá tr dinh dư ng m t s lo i th c ăn cho dê như x lý rơm v i urê.
III. NHU C U DINH DƯ NG C A DÊ
3.1. Nhu c u v t ch t khơ
So v i trâu bị, dê có m c thu nh n v t ch t khơ (VCK) cao n u tính theo kh i lư ng cơ
th chúng. các nư c nhi t ñ i, ngư i ta theo dõi th y m i ngày dê c n m t lư ng th c ăn
tính theo VCK trung bình b ng kho ng 3,5% kh i lư ng cơ th . Tuy nhiên, dê hư ng th t thì

c n ít hơn (dư i 3%), dê hư ng s a c n nhi u hơn (4%). Trên cơ s đó, chúng ta có th ư c
tính đư c nhu c u VCK hàng ngày khi bi t kh i lư ng c a dê và các lo i th c ăn cho dê.
Ví d : M t con dê cái F1 (Bách Th o x C ) n ng 35 kg thì c n lư ng v t ch t khô
(VCK) là 35 kg x 4% = 1,4 kg. N u ñáp ng 65% VCK t th c ăn thô xanh (0,91 kg) và 35%
t th c ăn tinh (0,49 kg) thì khi cho dê ăn lo i th c ăn thô xanh ch a 20% VCK và th c ăn
tinh ch a 90% VCK, chúng ta s tính đư c lư ng th c ăn c n thi t cho dê trong ngày như
sau:
- Th c ăn thô xanh:

0,91 kg/0,20 = 4,55 kg

- Th c ăn tinh:

0,49 kg/0,90 = 0,54 kg

Tuy nhiên, ngoài kh i lư ng cơ th , lư ng thu nh n th c ăn (VCK) c a dê còn ph
thu c vào nhi u y u t khác như tr ng thái sinh lý, giai ño n s n xu t, c u trúc kh u ph n,
th i ti t, v.v... Ch ng h n, ñ i v i dê v t s a, lư ng thu nh n VCK tăng d n sau khi ñ và ñ t
cao nh t vào cu i tháng th nh t và ñ u tháng th hai c a chu kỳ, gi m xu ng vào cu i chu
kỳ s a, nh t là trong hai tháng trư c khi ñ . Theo INRA (1988) lư ng thu nh n VCK c a dê
s a vào tháng th 2 c a chu kỳ s a (cao nh t) có th tính theo cơng th c sau:
DMI (kg/ngày)
Trong đó,

=

0,062W0,75

+

0,305Y

DMI: lư ng thu nh n VCK hàng ngày
W:
kh i lư ng cơ th
Y:
năng su t s a (kg/ngày( v i 3,5% m

3.2. Nhu c u năng lư ng
Nhu c u v v t ch t khơ ch nói lên kh i lư ng th c ăn, nhưng nhu c u dinh dư ng
trư c h t ph i đư c tính trên nhu c u năng lư ng c n cho m i ho t ñ ng c a cơ th và s n
xu t c a con v t. Hi u qu s d ng dinh dư ng trong th c ăn ăn vào ph thu c vào s cung
c p ñ y ñ năng lư ng. Thi u h t năng lư ng làm dê non sinh trư ng kém, thành th c ch m.
Dê trư ng thành n u thi u năng lư ng s kéo theo gi m s n lư ng s a và kh i lư ng cơ th .
Nhu c u năng lư ng cho duy trì và s n xu t c a dê ph thu c ch y u vào th tr ng,
tu i và s c s n xu t (tăng tr ng, tháng mang thai, năng su t s a). Ngoài ra, nhu c u năng
lư ng cũng ch u nh hư ng b i mơi trư ng (nhi t đ , m đ , thơng thống...), s phát tri n
c a lơng... Trong đi u ki n nư c ta có th tính t ng nhu c u năng lư ng (MJ ME/ngày) c a
dê theo th tr ng và s c s n xu t khác nhau như b ng 2-1.


B ng 2-1: Nhu c u t ng s năng lư ng (MJ ME/ngày) c a dê
Th
tr ng
(kg)

Nhu c u
duy trì

Duy trì

& ho t
đ ng ít

10

2,3

15

Duy trì
& tăng
tr ng 50
g/ngày
4,0

Duy trì &
tăng tr ng
100 g/ngày

2,8

Duy trì
& ho t
đ ng
nhi u
3,2

3,2

3,8

4,4

20

3,9

4,7

25

4,6

30

5,8

Duy trì &
tăng tr ng
150
g/ngày
7,5

Duy
trì và
có
ch a
5,1

-

-

-

6,9

5,5

5,5

7,3

9,0

8,5

5,5

6,5

-

-

-

10,0

5,3

6,4

7,4

6,8

8,6

10,3

11,5

35

5,9

7,1

8,5

-

-

-

13,0

40

6,5

7,9

9,2

8,0

9,8

11,6

14,3

45

7,2

8,6

10,1

-

-

-

15,6

50

7,8

9,3

10,9

9,0

10,8

12,6

16,0

55

8,3

10,0

11,7

-

-

-

18,2

60

8,9

10,7

12,5

10,3

12,0

13,8

19,4

Theo h th ng dinh dư ng c a INRA (Pháp), nhu c u năng lư ng duy trì c a dê s a
ni nh t là 0,0384UFL/kg W0,75 (UFL là ñơn v th c ăn t o s a = 1700 Kcal NE). Nhu c u
mang thai có th b qua cho 3 tháng ch a đ u, cịn đ i v i tháng th 4 và 5 thì tính b ng 13
và 25% nhu c u duy trì. Nhu c u năng lư ng cho sinh trư ng là 0,04 UFL/10g tăng
trong/ngày. Nhu c u ti t s a đư c tính b ng 0,385 UFL/kg s a dê tiêu chu n (3,5% m ,
2,9% protein, 4,3% lactoza). Khi t l m s a tăng hay gi m 0,1% thì nhu c u năng lư ng
cho m i kg s a s tăng hay gi m tương ng là 0,0066 UFL.
3.3. Nhu c u protein
Protein là thành ph n ki n t o cơ th và tham gia vào các ho t ñ ng c a cơ th con v t.
Nhu c u protein c a dê có th tính như sau:
- Nhu c u duy trì: là lư ng protein c n thi t ñ bù ñ p vào s m t mát trong q trình

ho t đ ng (s bài ti t c a phân, nư c ti u, m hôi...). M c protein cho duy trì kho ng 1g
protein tiêu hóa/kg kh i lư ng cơ th .
- Nhu c u s n xu t: là nhu c u cho sinh s n (nuôi dư ng bào thai), sinh trư ng và cho
s n xu t s a. S phát tri n bào thai giai ño n ch a cu i có nhu c u protein cao hơn giai đo n
ch a ñ u. Nhu c u protein cho sinh trư ng nh hư ng ñ n m c ñ tăng tr ng hàng ngày c a
dê. N u tăng tr ng 50 g/ngày c n cung c p m t lư ng protein tiêu hóa là 23-60 g và tăng
tr ng 100 g/ngày c n 33-70 g protein tiêu hóa. Nhu c u protein cho s n xu t s a ph thu c
vào hàm lư ng protein trong s a, n u hàm lư ng protein cao thì nhu c u protein cao. Dê có
hi u qu chuy n hoá protein t o s a t t hơn bị, nhưng khi tính tốn ngư i ta v n l y h s
chuy n hố như bị s a là 0,64.
Nhu c u protein cho duy trì, sinh trư ng và mang thai đư c trình bày
B ng 2-2 : Nhu c u protein tiêu hoá c a dê (g/con/ngày)

b ng 2-2.


Th
tr ng
(kg)

Duy trì &
ho t đ ng ít

Duy trì &
tăng tr ng 50
g/ngày

Duy trì &
tăng tr ng
100 g/ngày

Duy trì &
tăng tr ng
150 g/ngày

Duy trì và có
ch a

10

15

25

35

45

30

20

26

36

46

56

50

30

35

45

55

65

67

40

43

53

63

73

83

50

51

61

71

81

99

60

59

69

79

89

113

Theo h th ng dinh dư ng c a INRA (Pháp), nhu c u protein duy trì c a dê là 2,5g
PDI/kg W0,75 (PDI protein h p thu ñư c ru t). Nhu c u mang thai có th b qua cho 3
tháng ch a đ u, cịn đ i v i 2 tháng cu i thì tính b ng 2g PDI/kg W0,75. Nhu c u protein cho
sinh trư ng là 4g PDI/10g tăng trong/ngày. Nhu c u protein cho ti t s a ñư c tính b ng 45g
PDI/kg s a dê tiêu chu n.
3.4. Nhu c u khoáng và vitamin
Ch t khoáng là nhu c u c n thi t ñ phát tri n xương, răng, mô và cũng c n cho q
trình t o nên enzym, hocmơn và nh ng ch t c n thi t khác cho quá trình trao ñ i bình thư ng
c a cơ th . Theo INRA (1989) nhu c u khống đa lư ng cho duy trì c a dê (g/ngày) tính theo
th tr ng (W, kg) như sau:

Ca

=

1

P

=

+

0,05W

Nhu c u khoáng cho s n xu t s a

0,05W
dê s a đư c tính tương t như đ i v i bị s a.

Hi n t i còn thi u s li u v nhu c u các lo i khoáng vi lư ng và vitamin tính riêng cho
dê. Do v y nhu c u vi lư ng và vitamin c a dê thư ng đư c tính theo s li u c a bị.
S thi u khống dê có th khó phát hi n, nhưng l i có th làm gi ng đáng k năng
su t và kh năng sinh s n cũng như kháng b nh. Khi thi u m t s lo i khống có th gây ra
m t s tri u ch ng ñ c trưng và trong m t vài trư ng h p thi u khống có th làm cho dê con
sinh ra b d d ng. M i vùng ñ t thư ng thi u m t s ch t khống nh t đ nh và do đó c n xác
đ nh nh ng ngun t khống b thi u đó là gì. Có th nhìn th y dê ăn ñ t khi dê b thi u m t
lo i khống nào đó.
Dê khơng địi h i cao v nhu c u c a vitamin C, K và nhóm B, mà ch c n cung c p D
và E t kh u ph n ăn. Vitamin A góp ph n t o nh ng s c t nh y c m v i ánh sáng võng
m c và duy trì bi u mơ. Vitamin D quan tr ng cho q trình canxi hóa xương. Vitamin E liên

quan t i q trình b o t n tồn v n màng sinh h c.
3.5. Nhu c u nư c u ng
nh ng nư c nhi t ñ i, dê là con v t th hai sau l c ñà s d ng nư c m t cách có hi u
qu nh t. Thơng thư ng vào mùa mưa đ m cao, cho dê ăn cây lá c ch a 70-80% nư c thì
dê khơng địi h i nhi u nư c. Tuy nhiên ñ i v i dê cho s a, mang thai và vào mùa khơ thì
nhu c u nư c l i r t c n thi t. Lư ng nư c mà dê c n ph thu c vào gi ng, khí h u, th i ti t,
lo i th c ăn và m c đích s n xu t. Ngư i ta thư ng tính nhu c u nư c c a dê b ng 4 l n nhu


c u v t ch t khô trong ngày. Nhu c u nư c c a dê s a cao hơn các gi ng dê khác. C s n
xu t ra m i lít s a thì dê c n kho ng 1,5 lít nư c.
IV. KH U PH N VÀ CH ð

CHO DÊ ĂN

4.1. Yêu c u chung c a kh u ph n ăn
Khi xây d ng kh u ph n (ph i h p các lo i th c ăn cho dê ăn trong ngày) c n ph i ñ m
b o các yêu c u cơ b n sau:
- ð m b o cung c p ñ và cân ñ i các ch t dinh dư ng theo nhu c u c a dê.
- Có nhi u lo i th c ăn khác nhau.
- Có đ chốn thích h p đ dê ăn đư c h t và ñ no.
- S d ng t i ña các ngu n th c ăn s n có t i ch .
- ð m b o hi u qu k thu t và kinh t cao.
4.2. Ph i h p kh u ph n
Trên cơ s nhu c u dinh dư ng c a dê và các ngu n th c ăn s n có (s lư ng và giá tr
dinh dư ng c a m i lo i) mà xây d ng kh u ph n ăn cho các lo i dê ñáp ng ñư c các yêu
c u như ñã nêu trên. Dư i ñây là m t vài lo i kh u ph n hi n ñang áp d ng nuôi dê nư c
ta:
- Kh u ph n cho 1 dê s a n ng 30 kg, có năng su t s a là 1 lít/ngày: Nhu c u dinh
dư ng cho duy trì c n 6,4MJ và 35g protein tiêu hoá (DCP), cho s n xu t 1 lít s a c n 5 MJ

và 45 DCP t ng s c n 11,4 MJ và 80 g DCP, VCK c n 1,2 kg. V i m c nhu c u dinh dư ng
trên có th áp d ng m t trong nh ng kh u ph n ăn b ng 2-3 và 2-4.
B ng 2-3: M t s kh u ph n ăn c a dê (kg/con/ngày)
Kh u ph n I

Kh u ph n II

Kh u ph n III

C lá xanh

3

2,5

3

Lá mít hay lá đ u

1

1,5

1

C (s n, khoai tươi)
Ph ph m (bã ñ u, bã bia)

0,5
-

0,5
-

0,5
0,5

Tinh h n h p (14-15% protein)

0,5

0,4

0,3

Thành ph n th c ăn

B ng 2-4: Kh u ph n cho dê s a có kh i lư ng và năng su t s a khác nhau (kg/con/ngày)
Thành ph n
th c ăn
C lá xanh
Lá mít hay lá
cây đ u
Tinh (14-15%
protein)

Dê n ng 30
kg cho 1 lít
s a
3

Dê n ng 40
kg cho 1 lít
s a
3,5

Dê n ng 40
kg cho 1,5
lít s a
4

Dê n ng 50
kg cho 1 lít
s a
4

Dê n ng 50 kg
cho 2 lít s a

1

1,5

2

2

2

0,35-0,4

0,4-0,5

0,6-0,7

0,5-0,6

0,9-1,0

M t s kh u ph n ví d khác cho t ng lo i dê có th tham kh o như sau:
1. Dê cái v t s a:

4


+ Kh u ph n duy trì: 1 kg c khơ (1 kg c khơ tương đương 4- 5kg c tươi), 1 kg cây h
ñ u, 2 kg cây lá khác.
+ N u dê s n xu t 2 lít s a/con/ngày thì c n thêm: 2 kg c khơ, 4 kg c xanh, 0,5 kg
th c ăn h n h p.
Ð i v i dê Bách th o ngoài kh u ph n duy trì là 0,15 kg th c ăn h n h p/35 kg th
tr ng chúng ta cịn c n tính thêm nhu c u s n xu t là 0,4 kg th c ăn h n h p, 0,5 kg th c ăn
c qu /1kg s a. Ð i v i th c ăn thô xanh thì 3,5 kg có chăn th k t h p 7kg đ i v i phương
th c ni nh t hồn tồn.
2. Dê cái c n s a, có ch a:
Ð i v i dê Bách th o:
+ Th c ăn h n h p: 0,3 ñ n 0,5 kg
+ Th c ăn c qu : 0.4
+ 3- 6 kg th c ăn xanh/con/ngày.
3. Dê ñ c gi ng:
Dê ñ c gi ng ngoài th c ăn căn b n (1 kg c khô, 2 kg rơm, 1-2 kg c tươi). Cịn c n

thêm 200g đ n 500g th c ăn h n h p/con/ngày.
4. Dê h u b :
Có th s d ng kh u ph n như sau: 0,2 ñ n 0,3 kg th c ăn h n h p, 0,3 ñ n 0,4 kg th c
ăn c qu + 2 - 4 kg th c ăn thơ xanh.
4.3. Ch đ cho dê ăn
Khi cho dê ăn càng r i ñ u các lo i th c ăn trong ngày càng t t. ð c bi t không cho dê
ăn nhi u th c ăn tinh m t lúc đ h n ch axit hố mơi trư ng d c . Khơng nên thay đ i kh u
ph n đ t ng t vì đi u này d làm cho dê d b r i lo n tiêu hố.
Có th áp d ng các bi n pháp sau ñ dê ăn ñư c nhi u th c ăn:
- Th c ăn thô xanh: nên c t ng n cho dê ăn. Dê thích ăn th c ăn ñ cao, nên c n ph i
treo máng th c ăn lên cao trên m t ñ t 0,5-0,7 m. Làm sao th c ăn khơng rơi vãi vì dê khơng
ăn l i th c ăn đã rơi xu ng ñ t. Ngoài sân chơi ho c trong chu ng ni nh t nên có máng ăn
r ng đ t t c dê có th ăn cùng m t lúc ñư c và dê d ăn.
- Th c ăn c qu , mía cây: nên c t thành mi ng m ng cho dê d ăn, không nên nghi n
nát, nh hay ñ c c qu nguyên cho ăn.
- Th c ăn b sung như khoáng, mu i nên làm thành t ng li m, ho c cho vào ng tre có
đ c l nh phía dư i treo lên thành chu ng cho dê li m.