Hồng Đức Quốc âm thi tập dưới góc nhìn phê bình sinh thái (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI THỊ HUYỀN

HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP
DƯỚI GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI THỊ HUYỀN

HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP
DƯỚI GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI
Ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số: 8.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Nhung

THÁI NGUYÊN - 2018

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các s ố

liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong lu ận văn là trung thực và chưa từng
được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 9 năm 2018

Tác giả

Bùi Thị Huyền

i


MỤC LỤC
Trang
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
MỤC LỤC......................................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT VÀ CÁC KÝ HIỆU............................. iii
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 9
4. Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................... 9

5. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 9
6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................. 10
7. Đóng góp của đề tài..................................................................................... 10

8. Bố cục luận văn ........................................................................................... 11
Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................. 12

1.1. Khái quát về phê bình sinh thái................................................................ 12
1.1.1. Khái niệm phê bình sinh thái ................................................................ 12
1.1.2. Sự hình thành và phát triển của phê bình sinh thái ............................... 15
1.2. Thẩm mĩ sinh thái, thẩm mĩ phi sinh thái, chủ nghĩa chỉnh thể sinh thái....... 20
1.2.1. Thẩm mĩ sinh thái và thẩm mĩ phi sinh thái .......................................... 20
1.2.2. Chủ nghĩa chỉnh thể sinh thái............................................................... 23
1.3. Quan hệ thiên nhiên - con người theo quan điểm Phật giáo, Nho giáo
và Đạo giáo...................................................................................................... 24

1.3.1. Phật giáo................................................................................................ 24
1.3.2. Nho giáo ................................................................................................ 26
1.3.3. Đạo giáo ................................................................................................ 28

1.3.4. Khái quát về tập thơ HĐQÂTT ............................................................. 29
Tiểu kết............................................................................................................ 30
ii


Chương 2. HỆ SINH THÁI TRONG HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP.. 31

2.2. Hệ động vật .............................................................................................. 38
2.3. Nhịp thiên nhiên....................................................................................... 43
2.3.1. Nhịp bốn mùa ........................................................................................ 43
2.3.2. Nhịp tháng năm ..................................................................................... 49
2.3.3. Nhịp ngày - đêm .................................................................................... 52
Tiểu kết............................................................................................................ 55

Chương 3. MỐI QUAN HỆ THIÊN NHIÊN - CON NGƯỜI TRONG

HỒNG ĐỨC QUỐC ÂM THI TẬP ............................................................ 56
3.1. Thiên nhiên - con người tương dung giao hòa ......................................... 56
3.2. Thiên nhiên - đối tượng đề vịnh............................................................... 67
3.2.1. Thiên nhiên tượng trưng cho vẻ đẹp minh quân lương thần................. 68
3.2.2. Thiên nhiên tượng trưng cho xã hội thịnh trị, an yên ........................... 73
3.2. 3. Thiên nhiên tượng trưng cho dân tộc ................................................... 76

Tiểu kết............................................................................................................ 82
KẾT LUẬN .................................................................................................... 83
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 85
PHỤ LỤC

iii


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT VÀ CÁC KÝ HIỆU
HĐQÂTT

:

Hồng Đức quốc âm thi tập

NXB

:

Nhà xuất bản

ĐHSP

:

Đại học Sư phạm

iii


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Môi trường sinh thái là một trong những vấn đề liên quan mật thiết
đến sự sống trên toàn cầu, trong đó có sự tồn vong của bản thân mỗi chúng ta.

Nhận thức được nguy cơ sinh thái xảy ra ngày càng trầm trọng, nhân loại đã
có những giải pháp và cách thức khác nhau để góp phần “giải trừ nguy cơ
sinh thái”. Đề tài này được thực hiện chính là góp thêm tiếng nói nhỏ bé vào

mối quan tâm chung mang tính nhân loại ấy.
1.2. Phê bình sinh thái ra đời từ thập niên 90 của thế kỉ XX, là một trong
những bộ phận quan trọng của trào lưu tư tưởng sinh thái. Bên cạnh triết học
sinh thái, luân lí học sinh thái, chủ nghĩa nhân văn sinh thái, văn học sinh
thái... phê bình sinh thái đã ra đời “Không ch mang đ n s tươi m i cho l nh
v c nghiên c u phê b nh m đây c n l khuynh hư ng c s m nh đ c th v i
l ch s môi trư ng nhân lo i. Thông qua văn h c đ tra v n văn h a, phê
phán văn h a, t m hi u nguyên nhân d n đ n nguy cơ sinh thái; thay đ i cách
ng x c a con ngư i v i t nhiên đ ng th i kh ng đ nh vai tr c a ngôn ng
trong vi c h nh th nh di n ngôn v văn minh sinh thái....”[36]. Với sứ mệnh
đặc thù như vậy, phê bình sinh thái đã lan tỏa rộng rãi trên toàn thế giới. Luận
văn vận dụng lí luận phê bình sinh thái vào nghiên cứu HĐQÂTT hy vọng sẽ

đem đến một cách nhìn mới về tác phẩm khá quen thuộc này, tìm ra ý nghĩa

sinh thái tiềm ẩn trong tập thơ, đồng thời chỉ ra hạn chế của nó trong tương
quan với chỉnh thể sinh thái.
1.3. HĐQÂTT là tập thơ viết bằng chữ Nôm của vua Lê Thánh Tông và

tập thể tác giả Hội Tao Đàn ở thế kỉ XV. Đây là một trong những tập thơ với
các sáng của những thi sĩ được coi là tinh tú ở triều đại thịnh trị Hồng Đức.
Trong tập thơ, số bài thơ đề vịnh về thiên nhiên chiếm tới hơn 1/3 tổng số bài.
Nghiên cứu những bài thơ đề vịnh về tự nhiên này từ góc nhìn phê bình sinh
thái, luận văn hy vọng sẽ phân tích hệ sinh thái và mối quan hệ con người - tự
1


nhiên trong HĐQÂTT, góp phần hiểu rõ hơn về thẩm mĩ sinh thái, chủ nghĩa
chỉnh thể sinh thái.
Từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài H ng Đ c quốc âm thi tập
dư i góc nhìn phê bình sinh thái để nghiên cứu

2. Lịch sử vấn đề
Nhằm khảo sát và làm rõ lịch sử nghiên cứu về HĐQÂTT, chúng tôi
dựa vào các nguồn tài liệu chính sau:
Các chuyên khảo: Văn h c Vi t Nam (th k X - n a đầu th k XVIII)
(Đinh Gia Khánh chủ biên, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1978); L ch s Văn h c

Vi t nam - tập 1(Đinh Gia Khánh chủ biên, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội,
1980); H ng Đ c quốc âm thi tập (Phạm Trọng Điềm - Bùi Văn Nguyên
phiên âm - chú giải - giới thiệu, NXB Văn học, Hà Nội, 1982); Vi t Nam văn
h c s giản ư c tân biên - tập 2 - văn h c l ch tri u Vi t văn (Phạm Thế Ngũ
chủ biên, NXB Đồng Tháp, 1997); Thơ Nôm Đư ng luật (Lã Nhâm Thìn chủ

biên, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1998); Tuy n tập Thơ nôm Lê Thánh Tông v
Hội Tao Đ n (Kiều Văn tuyển chọn, giới thiệu NXB Đồng Nai - 2000); Lược
khảo l ch s văn h c Vi t Nam (Từ khởi th y đ n th kỷ XX) (Bùi Đức Tịnh,
NXB Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, năm 20 05); Lê Thánh Tông v tác
gia và tác phẩm (Hà Minh Đức chủ biên, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2007); Trên
h nh tr nh văn h c trung đ i Vi t Nam (Nguyễn Phạm Hùng chủ biên, NXB
Đại học quốc gia Hà Nội, 2008); Giáo tr nh văn h c trung đ i Vi t Nam (Lã

Nhâm Thìn chủ biên, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2015).
Các đề tài, luận văn, luận án: H ng Đ c quốc âm thi tập trong ti n
tr nh thơ Nôm Đư ng luật th i trung đ i Vi t Nam (Luận án Tiến sĩ, Trần
Văn Dũng, Hà Nội, 2006); Nghiên c u thơ Nôm Lê Thánh Tông trong H ng
Đ c quốc âm thi tập (Luận án Tiến sĩ, Trần Thị Giáng Hoa, Hà Nội, 2013);

Tìm hi u giá tr c a phần phong cảnh môn trong H ng Đ c quốc âm thi tập
(Luận văn tốt nghiệp đại học, Phạm Mai Hương); Phương di n nội dung
trong tập thơ H ng Đ c quốc âm thi tập (Luận văn tốt nghiệp đại học,
Nguyễn Thị Nga, 2014)...
2


Các bài báo: H ng Đ c quốc âm thi tập một tác phẩm l n c a văn h c
ti ng Vi t th kỷ XV (Bùi Duy Tân, Tạp chí văn học số 4 - 1983); Giá tr bi u
đ t ngh thuật c a ngôn ng đ i sống trong H ng Đ c quốc âm thi tập (Trần
Quang Dũng, Tạp chí Khoa học ĐHSP TP HCM, số 23 năm 2010); Thơ đ

v nh thiên nhiên trong H ng Đ c quốc âm thi tập (Trần Quang Dũng, Tạp chí
Khoa học ĐHSP TP HCM, số 55 năm 2014)...
Có thể thấy, HĐQÂTT tuy không phải là tập thơ đỉnh cao của văn học
trung đại, nhưng nó có những đặc sắc riêng và đã được không ít nhà nghiên

cứu quan tâm. Dưới đây, chúng tôi xin trình bày lịch sử nghiên cứu vấn đề
qua hai phương diện chính:

2.1. Lịch sử nghiên cứu chung về HĐQÂTT
Những nghiên cứu chung về HĐQÂTT đã quan tâm đến vấn đề tác giả,
giá trị nội dung và đóng góp về nghệ thuật của HĐQÂTT.
Trong phần thứ 3 “Văn học Việt Nam nửa sau thế kỉ XV và Lê Thánh
Tông” của giáo trình L ch s Văn h c Vi t nam (tập 1), Ủy ban khoa học xã

hội Việt Nam do Đinh Gia Khánh chủ biên đã có những nhận định vừa cụ thể,
vừa khái quát về nghệ thuật của tập thơ: “Trong HĐQÂTT cũng c nhi u câu
thơ phản ánh được nh ng nét chân thật v sinh ho t c a nhân dân...”, “Nói

chung ngôn ng văn h c dân tộc trong HĐQÂTT đã th nh thục v h nh tượng
nhi u khi điêu luy n. Th thơ trong HĐQÂTT l th thơ th t ngôn v thơ lục
ngôn vi c áp dụng niêm luật thơ H n luật nói chung khá v ng v ng”[17,tr 92].
Những nhận định trên đã khái quát những thành tựu nghệ thuật nổi bật của tập
thơ, nhưng chưa phân tích sâu biểu hiện cụ thể.

Khi giới thiệu cuốn HĐQÂTT, Phạm Trọng Điềm đã có những nhận
xét khái quát về chủ đề chung của tập thơ . Ông cho rằng chủ đề chung của
tập thơ là: “T nh yêu thiên nhiên, yêu đ t nư c, yêu chính ngh a, yêu nh ng
trí óc thông minh, yêu nh ng tâm h n trong sáng, và từ đ toát lên l ng t
hào dân tộc, trong t quốc độc lập v thanh b nh” [7, tr17]. Về hình thức
nghệ thuật của tập thơ thơ, tác giả cũng đưa ra ý kiến: “Hình th c và ngh
3


thuật thơ ở đây c một bư c ti n so v i Quốc Âm thi tập c a Nguy n Trãi...
trừ nh ng chỗ khuôn sáo, gò bó, hình th c và ngh thuật thơ H ng Đ c

Quốc âm th i H ng Đ c được mở rộng v nhi u m t, phong phú v đ tài,
sinh động v

h nh tượng, uy n chuy n v

l i văn”[7, tr28]. Bùi Văn

Nguyên trong cuốn sách này cũng cho rằng: “H ng Đ c quốc âm thi tập
cũng nêu lên được nhi u nét truy n thống tốt đẹp trong tinh thần d ng
nư c và gi nư c c a t tiên ta, cũng như v s v ng b n và s c vươn lên

c a n n văn hi n Vi t Nam”[7, tr67]. Tuy nhiên hai tác gi ả này mới chỉ nói
một cách chung chung về tập thơ chứ chưa chỉ ra phân tích cụ thể về sự gò
bó, khuôn sáo cũng như phong phú về mặt hình thức của tập thơ.

Luận án HĐQÂTT trong ti n tr nh thơ Nôm Đư ng luật th i trung đ i
Vi t Nam của tác giả Trần Văn Dũng đã có những nhận xét về nội dung của
tập thơ một cách ngắn gọn và đầy đủ như sau: “H thống đ tài ch đ c a
HĐQÂTT khá phong phú v đa d ng, hư ng t i nhi u bình di n c a hi n th c
đ i sống n a sau th k XV, từ cuộc sống cung đ nh cho đ n cảnh sống nơi

thôn quê, từ hình ảnh c a minh quân lương tư ng cho đ n h ng ngư, ti u,
canh, mục”[6, tr10]. Về nghệ thuật, tác giá cũng có những nhận xét xác đáng
về việc các thi sĩ Tao Đàn sử dụng tỉ lệ cao lớp từ láy trong HĐQÂTT. Đây
được xem là sáng tạo bất ngờ của các tác giả trong hội Tao Đàn cùng với việc
“sáng t o một h thống h nh tượng ngh thuật bắt ngu n tr c ti p từ cuộc

sống đầy đ dân dã góp phần t o đ cho bư c phát tri n m i trong ngh
thuật sáng t o h nh tượng c a các tác giả thơ Nôm trong giai đo n khác
nhau”[6, tr16]. Luận án đã nghiên cứu một cách khá đầy đủ, tỉ mỉ và chi tiết

về chủ đề cũng như hình thức của tập thơ giúp người đọc có cái nhìn bao quát
hơn về HĐQÂTT.

Trong cuốn Lê Thánh Tông v tác gia và tác phẩm, soạn giả đã tập hợp
nhiều bài viết với ý kiến đánh giá kh ách quan của nhiều nhà nghiên cứu,
Nguyễn Hồng Phong nhận xét: “HĐQÂTT một m t phản ánh tư tưởng và
tâm lí c a giai c p phong ki n tri u Lê, kiêu hãnh vì s nghi p d ng nư c
4


c a dòng h nh Lê, cũng kiêu hãnh v l ch s

oanh li t c a dân tộc”

[11,tr534]. Bùi Duy Tân lại đặc biệt chú ý đến hình thức nghệ thuật của tập
thơ. Tác giả đã có cái nhìn tổng quát, đa chiều về cách thức sử dụng tiếng

Việt dưới triều đại Hồng Đức:“HĐQÂTT l một tập thơ Ti ng Vi t cỡ l n,
l n v số lượng thơ, v giá tr , v ý ngh a th i đ i c a n ”,“tác phẩm là một
bằng ch ng v một th i kì phát tri n m nh, một bư c ti n m i c a thơ ti ng
Vi t”[11,tr589], “HĐQÂTT l k t tinh cố gắng c a cả một th h thi s trên
l nh v c trau d i và nâng cao s c bi u hi n c a ngôn ng

văn h a dân

tộc”[11,tr590]. Cũng trong cuốn này, Vương Lộc đưa ra khẳng định về giá
trị của HĐQÂTT trong tiến trình phát triển văn học: “L ch s văn h c Vi t
Nam th k XV được đánh d u bằng hai tác phẩm vi t bằng ch Nôm n i
ti ng: n a đầu th k là Quốc Âm thi tập c a Nguy n Trãi và n a sau th k
là H ng Đ c quốc âm thi tập c a Lê Thánh Tông và một số tri u thần”.

[11,tr650]
Nguyễn Phạm Hùng trong Trên h nh tr nh văn h c trung đ i Vi t Nam
nhận định HĐQÂTT là tập thơ:“mang không khí l c quan, sáng s a, kh ng
đ nh ca ngợi ch độ”[15, tr436]. Ông cũng cho rằng : “Tập thơ l k t quả c a

cuộc sinh ho t ngh thuật cung đ nh mang tính công dân đầy trang tr ng,
nghiêm tr ng”. Về nội dung, HĐQÂTT“ca tụng vương tri u, thuy t lí, giáo lí
nho gia, ngâm v nh thù t c trư c cuộc sống thanh bình c a non nư c kì thú,
các nhân vật l ch s và nh ng phẩm vật c a cuộc sống bình d xung quanh
(…) v i s kh ng đ nh vương quy n trong ni m tin và l c quan cao độ”[15,

tr436]. Về nghệ thuật tác giả phân tích tập thơ với các đặc điểm: tính khuôn
sáo và sự phá vỡ khuôn sáo; yếu tố hài hước, chất tự sự trong thơ vịnh sử;
chất trữ tình đam mê và trang trọng; ngôn ngữ diễn đạt đậm đà tính dân tộc;
câu thơ lục ngôn. Nguyễn Phạm Hùng đã trình bày khá công phu và tỉ mỉ về

nghệ thuật của tập thơ. Đặc biệt tác giả còn so sánh tập thơ với Quốc Âm thi
tập (Nguyễn Trãi) và B ch Vân Quốc ng thi tập (Nguyễn Bỉnh Khiêm) làm
nổi bật được sự độc đáo và khác biệt của HĐQÂTT.
5


Trong công trình nghiên cứu Thơ Nôm Đư ng luật, tác giả Lã Nhâm
Thìn nhận định: “H ng Đ c Quốc Âm thi tập v n ti p tục nội dung dân tộc đã
có từ Quốc Âm thi tập, nhưng xu hư ng xã hội hóa trong nội dung phản ánh
đã th hi n khá rõ nét.” [28, tr41]“Đôi khi mộc m c, ch t phác, ngộ ngh nh
nhưng đậm đ phong v dân tộc” [28,tr42]. Tác giả có đề cập đến việc khai
thác đề tài, hình tượng, thể loại có liên quan đến tinh thần dân tộc như: việc

sử dụng nhuần nhuyễn thể loại thất ngôn xen lục ngôn, việc sử dụng thành

thạo các thành ngữ, khẩu ngữ... Tuy nhiên tất cả phân tích chủ yếu quan tâm
đến phương diện nghệ thuật.

Trong cuốn Văn h c Vi t Nam (th k X - n a đầu th k XVIII), do Đinh
Gia Khánh chủ biên có lời nhận xét: “HĐQÂTT đã đánh d u một bư c ti n rõ
r t c a văn h c Nôm đ c bi t là v phương di n rèn giũa v nâng cao khả
năng bi u hi n c a ngôn ng văn h c dân tộc.” [17,tr284, 285]
Như vậy, các tác giả đã chỉ ra và phân tích khá rõ đặc điểm nội dung,

nghệ thuật của HĐQÂTT cũng như những đóng góp của tập thơ này trong
tiến trình văn học dân tộc.
2.2. Lịch sử nghiên cứu thiên nhiên trong HĐQÂTT
Trong HĐQÂTT, thơ viết về thiên nhiên chiếm số lượng phong phú và
đa dạng. Vì vậy, bên cạnh rất nhiều công trình nghiên cứu về tập thơ nói

chung, có một số công trình nghiên cứu đã đề cập đến thiên nhiên trong tập
thơ này với tư cách là đối tượng nghiên cứu chính.

Trong lời giới thiệu cuốn H ng Đ c quốc âm thi tập của Bùi Văn
Nguyên và Phạm Trọng Điềm (phiên âm- chú giải- giới thiệu), các tác giả
cũng đã đề cập đến vấn đề thiên nhiên đất nước được thể hiện trong tập thơ:
“Đi m n i bật đầu tiên trong tập thơ quốc âm, th i H ng Đ c l t nh thơ c a

các tác giả qua s bi n chuy n c a th i khắc và qua vẻ mỹ l c a thiên nhiên
mông lung vô cùng tận. L ng ngư i và cảnh vật, nh thơ v i thiên nhiên: một
đ tài có th nói là “muôn thuở” từ “c chí kim” từ “đông sang tây”.[7,tr17]

6

Luận văn đầy đủ ở file: Luận văn Full