Đổi mới quản lý tài chính trong hoạt động khoa học xã hội trường hợp viện hàn lâm khoa học xã hội việt nam

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

ĐỖ DIỆU HƢƠNG

ĐỔI MỚI QUẢN LÝ TÀI CHÍNH
TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI:
TRƢỜNG HỢP VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

Ngành

: Quản lý kinh tế

Mã số

: 9.34.04.10

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Vũ Hùng Cƣờng
2. PGS.TS. Nguyễn Trọng Thản

Hà Nội, năm 2018

i


LỜI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu
trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chƣa từng đƣợc
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận án

Đỗ Diệu Hƣơng

ii


MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ v
DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH.................................................................................... vi
LỜI MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài.........................................................................................1
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu.........................................................................3
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................3
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu.................................................................................... 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu........................................................................................ 4
4. Phƣơng pháp nghiên cứu......................................................................................4
4.1. Phƣơng pháp thu thập thơng tin..................................................................... 4
4.2. Phƣơng pháp phân tích dữ liệu...................................................................... 6
5. Đóng góp mới về khoa học....................................................................................6
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn...................................................................................7
7. Kết cấu của luận án...............................................................................................7
CHƢƠNG I. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN QUẢN LÝ TÀI CHÍNH TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI........8
1.1. Nhóm các cơng trình bàn về lý thuyết quản lý tài chính cơng............................8
1.2. Nhóm các cơng trình bàn về huy động nguồn lực tài chính
cho hoạt động khoa học.................................................................................... 10

1.3. Nhóm các cơng trình bàn về quản lý sử dụng nguồn tài chính
cho hoạt động khoa học.................................................................................... 13
1.4. Nhóm các cơng trình bàn về đổi mới cơ chế hoạt động,
cơ chế quản lý tài chính trong các tổ chức Khoa học và Công nghệ.................15
1.5. Kết quả nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu................17
1.5.1. Kết quả nghiên cứu đạt đƣợc.................................................................... 17
1.5.2. Hạn chế và vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu...................................... 18
1.5.3. Khung phân tích của luận án..................................................................... 19
CHƢƠNG II. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ
TÀI CHÍNH TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI..................................22
2.1. Một số lý luận cơ bản về hoạt động Khoa học xã hội.......................................22
2.1.1. Khái niệm về hoạt động Khoa học xã hội................................................. 22
2.1.2. Đặc thù của Khoa học xã hội.................................................................... 22
2.2. Quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội.......................................... 27
2.2.1. Khái niệm, đặc điểm quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội . 27
2.2.2. Nội dung quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội...................32
2.2.3. Cơng cụ quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội.....................43
2.2.4. Các chỉ tiêu, tiêu chí đánh giá quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội.............................................................. 45
2.3. Các nhân tố ảnh hƣởng đến quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội...................................................................... 47
i


2.3.1. Các nhân tố khách quan............................................................................ 47
2.3.2. Các nhân tố chủ quan................................................................................ 49
2.4. Kinh nghiệm quốc tế về quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội....50
2.4.1. Kinh nghiệm trong phân bổ NSNN cho hoạt động Khoa học xã hội.........50
2.4.2. Kinh nghiệm trong quản lý sử dụng ngân sách nhà nƣớc
trong hoạt động Khoa học xã hội.............................................................. 59

2.4.3. Một số gợi mở bài học kinh nghiệm cho Việt Nam...................................66
TIỂU KẾT CHƢƠNG 2......................................................................................... 68
CHƢƠNG III. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH
TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI....................................................... 69
3.1. Thực trạng quản lý Nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội. .69
3.1.1. Thực trạng quản lý phân bổ ngân sách nhà nƣớc
cho hoạt động khoa học xã hội.................................................................. 69
3.1.2. Thực trạng quản lý sử dụng nguồn Ngân sách Nhà nƣớc
trong hoạt động Khoa học xã hội.............................................................. 75
3.1.3. Thực trạng công tác kiểm tra, giám sát về quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội.............................................................. 81
3.2. Thực trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam......82
3.2.1. Khái quát về Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam............................82
3.2.2. Phân tích, đánh giá thực trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm
Khoa học xã hội Việt Nam........................................................................ 85
3.3. Đánh giá chung về quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội thời gian qua..............................................101
3.3.1. Những kết quả đạt đƣợc.......................................................................... 101
3.3.2. Hạn chế và nguyên nhân......................................................................... 104
3.4. Các nhân tố ảnh hƣởng đến quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội thời gian qua..............................................112
3.4.1. Mô tả mẫu............................................................................................... 112
3.4.2. Đánh giá độ tin cậy thang đo qua hệ số Cronbach’s Alpha......................112
3.4.3. Phân tích nhân tố EFA............................................................................. 116
3.4.4. Kiểm định thang đo bằng phƣơng pháp
phân tích nhân tố khẳng định CFA.......................................................... 117
3.4.5. Phân tích mơ hình cấu trúc tuyến tính SEM............................................ 118
3.4.6. Phân tích các nhân tố ảnh hƣởng đến quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội thời gian qua....................................... 120
TIỂU KẾT CHƢƠNG 3........................................................................................ 127

CHƢƠNG IV. MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI QUẢN LÝ TÀI CHÍNH
TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI..................................................... 128
4.1. Bối cảnh và những cơ hội, thách thức đổi mới quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội....................................................................128
4.1.1. Bối cảnh.................................................................................................. 128
4.1.2. Cơ hội, thách thức................................................................................... 131

ii


4.2. Quan điểm, định hƣớng đổi mới quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội....................................................................134
4.2.1. Quan điểm............................................................................................... 134
4.2.2. Định hƣớng và yêu cầu đổi mới.............................................................. 135
4.3. Một số giải pháp đổi mới quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội....................................................................137
4.3.1. Nhóm giải pháp tiếp tục đổi mới cơ chế chính sách quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội của cơ quan quản lý Nhà nƣớc...........137
4.3.2. Nhóm giải pháp tiếp tục đổi mới quản lý tài chính tại các tổ chức
Khoa học và Cơng nghệ hoạt động trong lĩnh vực Khoa học xã hội.......150
4.4. Điều kiện thực hiện........................................................................................153
KẾT LUẬN........................................................................................................... 154
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 158
Phụ lục số 01......................................................................................................... 164
PHIẾU KHẢO SÁT NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH...........164
Phụ lục số 02......................................................................................................... 167
PHIẾU PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA
VỀ THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH........................................................ 167
Phụ lục số 03......................................................................................................... 170
KẾT QUẢ KHẢO SÁT VỀ THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH.................170

iii


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CTNB
DN
GDP
KH&CN
KHCN
KHTN
KHXH
KHXH&NV
NC&PT
NCKH
NĐ
Nghị định 115
Nghị định 16
Nghị định 54
NLTC
NSNN
OECD
QLTC
Thông tƣ 27
Thông tƣ 44
Thông tƣ 55
Thông tƣ 93
USD
VNĐ
WTO

XH
XHCN

Chi tiêu nội bộ
Doanh nghiệp
Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product)
Khoa học và Công nghệ
Khoa học công nghệ
Khoa học tự nhiên
Khoa học xã hội
Khoa học xã hội và Nhân văn
Nghiên cứu và Phát triển
Nghiên cứu khoa học
Nghị định
Nghị định 115/2005/NĐ-CP
Nghị định 16/2015/NĐ-CP
Nghị định 54/2016/NĐ-CP
Nguồn lực tài chính
Ngân sách nhà nƣớc
Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế
(Organization for Economic Cooperation and Development)
Quản lý tài chính
Thơng tƣ liên tịch số 27/2017/TTLT-BTC-BKHCN
Thông tƣ liên tịch số 44/2007/TTLT-BKHCN-BTC
Thông tƣ liên tịch số 55/2017/TTLT-BKHCN-BTC
Thông tƣ liên tịch số 93/2006/TTLT-BTC-BKHCN
Đô la Hoa Kỳ
Việt Nam Đồng
Tổ chức Thƣơng mại Thế giới (World Trade Organization)
Xã hội

Xã hội chủ nghĩa

iv


Bảng
3.1
3.2
3.3

3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
3.12
3.13
3.14
3.15
3.16
3.17
3.18

DANH MỤC CÁC BẢNG
Nội dung
Chi cho NC&PT theo lĩnh vực nghiên cứu năm 2013
Đầu tƣ tài chính cho các Chƣơng trình KH&CN cấp Nhà nƣớc

giai đoạn 2006-2015
Bình qn kinh phí sự nghiệp khoa học từ nguồn NSNN của
Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và Viện Hàn lâm KHXH Việt
Nam giai đoạn 2006-2018
Quy mơ kinh phí bình qn cho một đề tài nghiên cứu khoa học
cấp Nhà nƣớc theo lĩnh vực nghiên cứu giai đoạn 2011-2015
Tổng hợp nguồn thu của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam giai
đoạn 2011-2017
Tỷ lệ nguồn thu từ NSNN giữa số kế hoạch và số phân bổ của
Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam giai đoạn 2011-2017
Phân bổ nguồn lực tài chính theo cơ cấu nguồn kinh phí của
Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam giai đoạn 2011-2017
Cơ cấu phân bổ chi thƣờng xuyên của Viện Hàn lâm KHXH
Việt Nam giai đoạn 2011-2017
So sánh giữa số quyết toán và số phân bổ của Viện Hàn lâm
KHXH Việt Nam giai đoạn 2011-2016
Tỷ lệ kinh phí sai phạm bị xuất tốn so với kinh phí quyết tốn
của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam giai đoạn 2011-2016
Hệ số tin cậy Cronbach alpha của các biến trong thang đo CCCS
Cronbach’s Alpha = 0.848
Hệ số tin cậy Cronbach alpha của các biến trong thang đo
HTTTCS Cronbach’s Alpha = 0.89
Hệ số tin cậy Cronbach alpha của các biến trong thang đo
NLCB Cronbach’s Alpha = 0.862
Hệ số tin cậy Cronbach alpha của các biến trong thang đo
CLQLTC Cronbach’s Alpha = 0.873
Hệ số tin cậy Cronbach alpha của các biến trong thang đo
HQQLTC Cronbach’s Alpha = 0.799
Kết quả kiểm định Bartlett’s và tổng phƣơng sai trích
Ma trận xoay của các thang đo

Kết quả kiểm định mối quan hệ nhân quả giữa các khái niệm
trong mơ hình lý thuyết chính thức

v

Trang
70
72
73

74
89
90
92
93
98
99
113
113
114
115
115
116
117
119


DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH
Sơ đồ

Nội dung

Trang

1.1

Khung phân tích của luận án

20

2.1

30

2.2

Mơ hình quản lý tài chính của Viện Hàn lâm
KHXH Việt Nam
Nguồn tài chính cho hoạt động Khoa học xã hội

3.1

Cơ cấu tổ chức của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam

83

3.2

Mơ hình hoạt động tài chính của Viện Hàn lâm
KHXH Việt Nam

Sơ đồ phân bổ theo kế hoạch NSNN hàng năm
của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam

85

58

3.1

Cơ cấu tài trợ cho các lĩnh vực khoa học
của Hội Phát triển Khoa học Nhật Bản
Cơ cấu chi cho NC&PT theo lĩnh vực nghiên cứu năm 2013

3.2

Kết quả phân tích nhân tố CFA

118

3.3

Kết quả phân tích nhân tố các thang đo

119

3.3

36

86

Hình
2.1

vi

71


LỜI MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong bối cảnh cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa và kinh tế tri thức, sự phát
triển của mọi quốc gia dựa trên thành tựu của khoa học cơng nghệ là một địi hỏi tất
yếu. Ở Việt Nam, Khoa học và Công nghệ (KH&CN) đƣợc xác định là “quốc sách
hàng đầu” trong các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam cũng nhƣ trong các văn
bản chính sách của Chính phủ. Tuy nhiên, có một thực tế là hiện nay, thành tựu về
KH&CN của Việt Nam vẫn còn một khoảng cách xa so với thế giới và việc sử dụng
kết quả hoạt động KH&CN vào cuộc sống còn nhiều hạn chế. Để đạt đƣợc mục
đích này, đổi mới quản lý và hoạt động của các tổ chức khoa học và công nghệ đang
là một lựa chọn cần thiết.
Việc đổi mới quản lý và hoạt động của các tổ chức KH&CN đƣợc thể hiện ở
4 nội dung cơ bản là: tự chủ về hoạt động KH&CN, tự chủ về tài chính, tự chủ về
quản lý nhân sự và tự chủ về quan hệ hợp tác quốc tế, trong đó tự chủ về tài chính là
nội dung đặc biệt quan trọng, có ý nghĩa quyết định đến việc phát huy vai trò, thế
mạnh và hiệu quả hoạt động của tổ chức KH&CN. Chủ trƣơng trao quyền tự chủ,
tự chịu trách nhiệm cho các tổ chức KH&CN đã đƣợc thể chế hoá tại một số các
văn bản nhằm mục đích tạo sự chuyển biến mạnh mẽ trong cơ chế hoạt động, cơ
chế tài chính đối với đơn vị sự nghiệp công lập. Tuy nhiên, việc triển khai thực hiện
chủ trƣơng trao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm này tại các tổ chức KH&CN vẫn
gặp nhiều vƣớng mắc cả từ sự thiếu thống nhất, đồng bộ trong các văn bản quản lý

nhà nƣớc, cũng nhƣ sự sẵn sàng chuyển đổi mơ hình hoạt động, cơ chế quản lý tài
chính (QLTC) của các tổ chức KH&CN theo hình thức tự chủ, tự chịu trách nhiệm.
Quá trình phát triển đất nƣớc theo hƣớng bền vững và chủ động hội nhập
quốc tế ngày càng khẳng định vai trị đóng góp của Khoa học xã hội (KHXH) đối
với hoạch định chủ trƣơng, đƣờng lối chính sách của đất nƣớc, trong đó vai trị của
các tổ chức KH&CN hoạt động trong lĩnh vực KHXH là đặc biệt quan trọng. Thực
tế trên đang tạo ra một sức ép và thách thức rất lớn đối với các tổ chức KH&CN
hoạt động trong lĩnh vực KHXH nói chung và Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam
(Viện Hàn lâm) nói riêng, nhất là đối với đặc thù nghiên cứu cơ bản của Viện Hàn
lâm KHXH Việt Nam, với các sản phẩm nghiên cứu KHXH ít có yếu tố thị trƣờng

1


nên khó đa dạng đƣợc các nguồn thu - là một trong những điều kiện đảm bảo tính
tự chủ về tài chính của tổ chức KH&CN hoạt động trong lĩnh vực KHXH.
Trong thời gian qua, cơ chế quản lý Nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động
KHXH đã có những cải tiến đáng kể, về cả mức độ đầu tƣ của Nhà nƣớc và các cơ
chế, công cụ quản lý tài chính cũng đang đƣợc từng bƣớc hồn thiện thơng qua việc
ban hành các văn bản quy định về quản lý tài chính theo hƣớng tăng thêm quyền tự
chủ cho các tổ chức KH&CN, cho các nhà nghiên cứu, các văn bản ban hành sát với
thực tế hơn, điều này bƣớc đầu đã thu đƣợc những kết quả nhất định. Tuy nhiên,
trên thực tế triển khai còn nhiều hạn chế nhƣ việc triển khai các cơ chế chính sách
cịn chậm; Nguồn lực NSNN cấp cho hoạt động KHXH còn hạn chế, cơ chế phân
bổ NSNN cho hoạt động KHXH còn dàn trải, cào bằng, chƣa có trọng tâm, trọng
điểm, chƣa triển khai theo hình thức đấu thầu đề tài mà vẫn dựa vào hình thức giao
theo kế hoạch; Cơ chế giao quản lý tài sản công cho tổ chức KH&CN để hợp tác
liên kết cịn nhiều chồng chéo, khó triển khai trong thực tế, khả năng huy động
nguồn lực ngoài NSNN bị hạn chế do đặc thù của lĩnh vực nghiên cứu; Các quy
định về định mức và thủ tục thanh tốn cịn chƣa sát thực tiễn, cịn gây nhiều phiền

hà nhất là trong việc thực hiện chủ trƣơng khoán chi. Đặc biệt, việc hành chính hóa
trong quản lý tài chính của hoạt động khoa học đang là một rào cản lớn ảnh hƣởng
đến tính chủ động của nhà khoa học và tính sáng tạo của hoạt động khoa học. Tất cả
các hạn chế cơ bản trên đang cản trở việc phát huy tính tự chủ về tài chính và nâng
cao hiệu quả quản lý tài chính tại đơn vị.
Xét về tổng thể, để đảm bảo thực sự tự chủ về tài chính của các tổ chức
KH&CN hoạt động trong lĩnh vực KHXH, cần có đổi mới đồng bộ và tồn diện cả
về nội dung và cơng cụ quản lý tài chính. Việc đổi mới và hồn thiện quản lý tài
chính, nếu làm tốt, sẽ là một khâu đột phá trong việc đổi mới quản lý hoạt động
KHXH. Yêu cầu tự chủ về tài chính là một trong những yêu cầu cấp thiết và quan
trọng để nâng cao chất lƣợng nghiên cứu khoa học, cơ sở hạ tầng, chất lƣợng của
các cơng trình nghiên cứu khoa học v.v… Giải quyết đƣợc những bất cập trong mơ
hình quản lý tài chính sẽ giúp các tổ chức KH&CN hoạt động trong lĩnh vực KHXH
phá vỡ đƣợc vòng tròn luẩn quẩn về chất lƣợng nghiên cứu chƣa tƣơng xứng với
yêu cầu của thực tế đất nƣớc.

2


Với những lý do trên, việc lựa chọn đề tài: “Đổi mới quản lý tài chính trong
hoạt động khoa học xã hội: Trường hợp Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt
Nam” làm luận án tiến sĩ chuyên ngành quản lý kinh tế có ý nghĩa cả về mặt lý luận
và thực tiễn.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu tổng quát của luận án: Từ nghiên cứu cơ sở lý luận và
tổng kết thực tiễn quản lý tài chính trong hoạt động KHXH, đánh giá thực trạng
QLTC trong hoạt động KHXH, đề xuất một số giải pháp đổi mới quản lý tài chính
trong hoạt động KHXH ở Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030.
Để đạt đƣợc mục tiêu trên, nghiên cứu có nhiệm vụ:
- Tổng quan các cơng nghiên cứu nghiên cứu trong và ngồi nƣớc đã cơng

bố liên quan đến quản lý tài chính trong hoạt động KHXH để kế thừa các kết quả
nghiên cứu phù hợp, tìm ra khoảng trống nghiên cứu đề tài cần giải quyết xác định
khung phân tích của luận án.
- Hệ thống hóa những lý luận chung về QLTC trong hoạt động KHXH; Xây
dựng khung chỉ tiêu, tiêu chí đánh giá quản lý tài chính trong hoạt động KHXH.
- Nghiên cứu kinh nghiệm quản lý tài chính của một số quốc gia trên thế giới
để rút ra một số gợi mở cho đổi mới QLTC trong hoạt động KHXH ở Việt Nam.
- Phân tích thực trạng quản lý tài chính trong hoạt động KHXH, từ góc độ
quản lý Nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động KHXH và quản lý tài chính tại Viện
Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, chỉ ra những kết quả đạt đƣợc, hạn chế và
nguyên nhân thời gian qua.
- Đề xuất một số giải pháp đổi mới quản lý tài chính trong hoạt động khoa
học xã hội ở Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Các vấn đề lý luận và thực tiễn quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học
xã hội, bao gồm quản lý Nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội và
quản lý tài chính tại tổ chức Khoa học và Cơng nghệ hoạt động trong lĩnh vực Khoa
học xã hội.
Trong đó:
- Chủ thể quản lý nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động KHXH đƣợc giới
3


hạn ở hai bộ chuyên ngành là Bộ Khoa học& Cơng nghệ và Bộ Tài chính, là cơ
quan quản lý và ban hành cơ chế chính sách chung cho hoạt động KH&CN.
- Chủ thể là đối tƣợng quản lý tài chính đồng thời là cơ quan ban hành các
văn bản quy định cụ thể hóa cơ chế chính sách của Nhà nƣớc và thực hiện QLTC là
Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam.
3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nội dung:
+ Quản lý nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động KHXH bao gồm quản lý
phân bổ và sử dụng nguồn NSNN cho hoạt động KHXH, trong đó luận án chỉ tập
trung vào chủ thể quản lý nhà nƣớc và công cụ quản lý về mặt cơ chế chính sách;
nguồn tài chính cho hoạt động KHXH trong luận án chỉ giới hạn là nguồn NSNN.
+ Quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam bao gồm quản lý huy
động, phân bổ và sử dụng (quản lý thu, quản lý chi) tài chính tại Viện Hàn lâm
KHXH Việt Nam, do đặc thù của hoạt động KHXH chủ yếu đƣợc đầu tƣ từ NSNN
nên trong quản lý thu luận án chỉ tập trung phân tích hoạt động nguồn thu để xác
định mức độ tự chủ, mà không đi sâu vào phân tích quản lý nguồn thu và trong
nguồn thu cũng khơng bao gồm chi đầu tƣ phát triển.
- Phạm vi không gian: Để so sánh làm rõ bức tranh thực trạng đầu tƣ cho
KHXH trong mối tƣơng quan với KHCN, Luận án tập trung vào hai Chƣơng trình
trọng điểm cấp nhà nƣớc (KC, KX). Trong phân tích thực trạng quản lý tài chính
trong hoạt động KHXH sẽ tập trung vào phân tích thực trạng cơ chế chính sách
quản lý tài chính trong hoạt động KHXH của cơ quan quản lý Nhà nƣớc và thực
trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam.
- Phạm vi thời gian: Nghiên cứu thực trạng quản lý tài chính trong hoạt động
KHXH trong khoảng thời gian 2006-2017, là giai đoạn các tổ chức KH&CN thực
hiện triển khai theo Nghị định 115 về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm. Đối với
phân tích thực trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, nghiên
cứu chỉ phân tích số liệu trong khoảng thời gian 2011-2017, giai đoạn Viện Hàn lâm
thực hiện việc chuyển đổi các tổ chức KH&CN sang thực hiện theo Nghị định 115.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp thu thập thơng tin
(1) Phương pháp tổng hợp, phân tích, kế thừa
4


Luân án sử dụng phƣơng pháp tổng hợp, kế thừa để thu thập các tài liệu, dữ liệu

thứ cấp liên quan tới quản lý tài chính nói chung và quản lý tài chính trong hoạt động
Khoa học xã hội nói riêng nhằm phục vụ cho việc tổng quan vấn đề nghiên cứu
ở Chƣơng 1 và hệ thống hóa những lý luận cơ bản về quản lý lý tài chính trong hoạt
động KHXH ở chƣơng 2, đồng thời sử dụng phƣơng pháp tổng hợp, phân tích nhằm
mục đích phân tích, đánh giá thực trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm KHXH Việt
Nam ở chƣơng 3. Các tài liệu, dữ liệu thứ cấp đƣợc tham khảo từ các nguồn nhƣ: các
nghiên cứu đƣợc cơng bố trên các tạp chí khoa học, các đề tài khoa học, các luận án,
báo cáo của Bộ Tài chính, Bộ Khoa học và Cơng nghệ, Bộ Kế hoạch và Đầu tƣ, Viện
Hàn lâm KHXH Việt Nam, và các báo cáo chuyên ngành khác.

(2) Phương pháp so sánh:
Phƣơng pháp so sánh đƣợc sử dụng để so sánh mức đầu tƣ từ NSNN giữa
KHXH và KHCN, đánh giá mức độ biến động số liệu theo chuỗi thời gian và theo
các yếu tố cấu phần để phân tích, đánh giá thực trạng quản lý thu và quản lý chi tài
chính trong hoạt động KHXH ở chƣơng 3.
(3) Phương pháp điều tra xã hội học
Phƣơng pháp điều tra xã hội học đƣợc sử dụng để xác định các nhóm nhân
tố ảnh hƣởng tới quản lý tài chính tại các tổ chức Khoa học và Công nghệ hoạt
động trong lĩnh vực Khoa học xã hội ở Việt Nam trong chƣơng 3.
Đối tƣợng khảo sát trong luận án là những nhà quản lý, kế toán trƣởng và cá
nhân một số nhà khoa học là các chủ nhiệm đề tài, dự án nghiên cứu trong các tổ
chức KH&CN trực thuộc Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nhằm tìm hiểu khó khăn
và thuận lợi trong quá trình sử dụng ngân sách nhà nƣớc cho hoạt động nghiên cứu
trong thời gian qua; mặt đƣợc và chƣa đƣợc trong quá trình sử dụng ngân sách, tìm
hiểu nguyên nhân của những tồn tại, cũng nhƣ các biện pháp can thiệp, cải thiện
tình hình khi đang đổi mới mạnh mẽ trong quản lý hoạt động KH&CN trong đó đặc
biệt là hƣớng đến quản lý tài chính theo đầu ra và nâng cao tính tự chủ, tự chịu
trách nhiệm cho các tổ chức KH&CN.
Cỡ mẫu đƣợc sử dụng trong nghiên cứu là 151. Phƣơng pháp chọn mẫu trong
luận án là chọn mẫu thuận tiện, một trong các hình thức chọn mẫu phi xác suất. Mẫu

đƣợc gửi và nhận online trên trình duyệt website tới những đối tƣợng có chủ đích cho
từng đơn vị. Theo phƣơng pháp chọn mẫu thuận tiện, đối tƣợng đƣợc chọn
5


những phần tử (đối tƣợng nghiên cứu) có thể tiếp cận đƣợc (Nguyễn Đình Thọ và
Nguyễn Thị Mai Trang, 2009) [44].
4.2. Phương pháp phân tích dữ liệu
(1) Phân tích thống kê mơ tả
Luận án sử dụng phƣơng pháp phân tích thống kê mơ tả nhằm phân tích, đánh
giá thực trạng quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam ở chƣơng 3.

(2) Phân tích nhân tố
Dựa trên tổng quan tài liệu và kinh nghiệm quốc tế về quản lý tài chính,
thang đo đƣợc sử dụng cho khảo sát đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng tới quản lý tài
chính tại các tổ chức Khoa học và Cơng nghệ hoạt động trong lĩnh vực Khoa học xã
hội ở Việt Nam gồm: thang đo cơ chế chính sách của nhà nƣớc về quản lý tài chính
(CCCS), thang đo hỗ trợ của các cơ quan thực thi chính sách (HTTTCS), thang đo
năng lực của cán bộ quản lý tài chính (NLCB), thang đo chất lƣợng hoạt động quản
lý tài chính (CLQLTC), và thang đo hiệu quả quản lý tài chính (HQQLTC). Các
thang đo đƣợc đánh giá thông qua 2 công cụ chính là hệ số tin cậy Cronbach Alpha
và phân tích yếu tố khám phá (EFA). Hệ số Cronbach Alpha đƣợc sử dụng trƣớc để
loại các biến không phù hợp trƣớc. Các biến có hệ số tƣơng quan biến tổng nhỏ
hơn 0.30 sẽ bị loại và tiêu chuẩn chọn thang đo khi nó có độ tin cậy Alpha từ 0.60
trở lên (Nunnallly và Berntein, 1994). Tiếp theo, phƣơng pháp EFA đƣợc sử dụng.
Trong phần này, các biến có trọng số (factor loading) nhỏ hơn 0.40 trong EFA sẽ
tiếp tục bị loại. Thang đo đƣợc chấp nhận khi tổng phƣơng sai trích bàng hoặc lớn
hơn 50% (Gerbing và Anderson, 1988). Kết quả thu đƣợc từ phân tích EFA tiếp tục
đƣợc phân tích sử dụng phƣơng pháp phân tích nhân tố khẳng định (CFA) để xem
xét mức độ phù hợp của mơ hình nghiên cứu với dữ liệu tế. Sau cùng, phƣơng pháp

phân tích đƣờng dẫn đƣợc sử dụng để đánh giá sự tác động của các thang đo (biến
tiềm ẩn) tới hiệu quả quản lý tài chính. Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng ở chƣơng 3
trong phân tích các nhân tố ảnh hƣởng và là cơ sở khoa học để đƣa ra giải pháp
kiến nghị ở chƣơng 4.
5. Đóng góp mới về khoa học
- Về mặt lý luận, luận án góp phần hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lý luận về
quản lý tài chính trong hoạt động KHXH, đƣa ra đƣợc khung phân tích quản lý tài

6


chính trong hoạt động Khoa học xã hội. Xây dựng đƣợc hệ thống chỉ tiêu, tiêu chí
đánh giá quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội.
- Về mặt thực tiễn, từ đánh giá thực trạng quản lý nhà nƣớc về tài chính
trong hoạt động KHXH và quản lý tài chính tại Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt
Nam, luận án đề xuất một số giải pháp đổi mới QLTC trong hoạt động Khoa học xã
hội, chỉ ra đƣợc một số tồn tại, hạn chế, cùng với tổng hợp kinh nghiệm thực tiễn
làm căn cứ và cơ sở khoa học đề xuất một số giải pháp đổi mới quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội.
- Về mặt chính sách, từ kết quả nghiên cứu, luận án đề xuất một số giải pháp
góp phần đổi mới cơ chế chính sách quản lý nhà nƣớc về tài chính trong hoạt động
Khoa học xã hội ở nƣớc ta thời gian tới.
- Về mặt học thuật, luận án là tài liệu tham khảo cho các cơ quan QLNN, tổ
chức KH&CN, cơ sở đào tạo và những ngƣời quan tâm đến chủ đề quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn
- Về lý luận: Cung cấp cơ sở khoa học nhằm đổi mới lý luận về quản lý tài
chính trong hoạt động Khoa học xã hội đáp ứng đƣợc yêu cầu của tình hình mới.
- Về thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận án có thể áp dụng trong đổi mới
quản lý nhà nƣớc về tài chính đối với các tổ chức KH&CN hoạt động trong lĩnh

vực Khoa học xã hội nhằm nâng cao tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm, phát huy
đƣợc tiềm năng thế mạnh của mỗi tổ chức.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo luận
án gồm 4 chƣơng:
Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội
Chƣơng 2: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quản lý tài chính
trong hoạt động Khoa học xã hội
Chƣơng 3: Thực trạng quản lý tài chính trong hoạt động Khoa học xã hội
Chƣơng 4: Một số giải pháp đổi mới quản lý tài chính trong hoạt động
Khoa học xã hội

7


CHƢƠNG I
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN QUẢN LÝ TÀI CHÍNH TRONG HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC XÃ HỘI
1.1. Nhóm các cơng trình bàn về lý thuyết quản lý tài chính cơng
Tài chính cơng là lĩnh vực đƣợc nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới tập trung
nghiên cứu. Trong số các cơng trình bàn về lĩnh vực này, cơng trình Public Finance
in Theory and Practice của Prest và Barr xuất bản năm 1979 [65] đƣợc nhắc đến
nhiều nhất. Ông đã cho tái bản lần thứ sáu cuốn sách của mình về tài chính cơng.
Trong cơng trình này, những nội dung cơ bản nhất về lý thuyết tài chính cơng đã
đƣợc tác giả giới thiệu; đồng thời, một số vấn đề thực tiễn tài chính cơng ở Anh đã
đƣợc đƣa ra phân tích và lồng ghép vào các nội dung lý thuyết. Nửa thế kỷ sau, với
cùng tên sách Public Finance in Theory and Practice (2011), tác giả H. H. Ulbrich
[72] đã đƣa ra những vấn đề thực tiễn mới về tài chính cơng ở Mỹ. Rất nhiều tác giả
cũng đã xuất bản cùng tên sách và những cuốn sách nhƣ vậy (A.R. Prest, 1960; S.

K. Singh, 1982; Richard Musgrave, 2004; A. J. Auerbach, 2009) luôn là những sách
bán chạy và đƣợc tái bản nhiều lần.
Theo học thuyết của Solomon [69], quản lý tài chính khơng chỉ quản lý thu chi mà còn quản lý cho cả giai đoạn lập dự tốn và quyết tốn, phân tích kế hoạch
triển khai, quản lý các mối quan hệ phát sinh giữa chủ thể trong nền kinh tế, trong
các mối quan hệ tiền tệ. Đây cũng chính là lý thuyết đƣợc sử dụng trong luận án để
phân tích những vấn đề liên quan đến quản lý tài chính.
Cũng về lĩnh vực tài chính cơng, cơng trình của nhóm tác giả Rajaram, Le,
Biletska, và Brumby [66] đã cung cấp một cách tiếp cận thực dụng và khách quan q
trình chẩn đốn để đánh giá hệ thống quản lý đầu tƣ cơng cho các chính phủ. Từ những
yếu kém trong quản lý đầu tƣ công có thể phủ nhận lập luận cốt lõi là mở rộng khơng
gian tài khố bổ sung cho đầu tƣ cơng có thể nâng cao triển vọng kinh tế trong tƣơng
lai, vì vậy, các quy trình phối hợp lựa chọn và quản lý đầu tƣ công là rất quan trọng.
Bài viết đã chỉ ra 8 đặc trƣng cơ bản của một hệ thống đầu tƣ công tốt: (1) hƣớng dẫn
đầu tƣ, phát triển dự án và sàng lọc sơ bộ; (2) thẩm định dự án chính thức; (3) đánh giá
độc lập thẩm định; (4) lựa chọn và ngân sách của dự án; (5) thực hiện dự án; (6) điều
chỉnh dự án; (7) hoạt động cơ sở; và (8) đánh giá dự án.
8


Các tác giả nhấn mạnh vai trò của các quá trình lập và điều hành ngân sách (liên kết
ở giai đoạn thích hợp để mở rộng nguồn lực ngân sách) có khả năng mang lại hiệu
quả lớn nhất cho các quyết định đầu tƣ công, là giải pháp cơ bản nhằm cải cách
những thiếu sót trong chi tiêu đầu tƣ cơng, hƣớng tới hồn thiện quản lý chi đầu tƣ
từ NSNN. Tuy nhiên các tác giả không đƣa ra một phƣơng pháp cụ thể cho quá
trình đánh giá hay quản lý tổ chức thực hiện, mà chỉ đƣa ra những khung định
hƣớng để đánh giá các giai đoạn chính của q trình thực hiện đầu tƣ cơng.
Nghiên cứu của Streeck và Mertens [70], đã đề cập đến cơ cấu chi đầu tƣ
công trong điều kiện ngân sách hạn chế, thông qua khảo sát thực tế đầu tƣ công của
ba nƣớc: Mỹ, Đức và Thụy Điển từ năm 1981 đến năm 2007. Chi đầu tƣ công của
các quốc gia này xu hƣớng tăng cao trong cả giai đoạn 1981-2007 và chủ yếu tăng

đầu tƣ về giáo dục, nghiên cứu và phát triển, hỗ trợ cho gia đình, chính sách thị
trƣờng lao động. Các tác giả đánh giá năng lực của Chính phủ trong điều kiện thắt
lƣng buộc bụng tài chính để chuyển các nguồn lực tài chính vốn đã hạn hẹp sang tài
trợ cho cho các chƣơng trình định hƣớng tƣơng lai nhằm thực hiện mục tiêu xã hội
công bằng và hiệu quả hơn. Những dữ liệu tại Đức, Thụy Điển và Mỹ trong những
năm 1981-2007 là cơ sở để để khám phá những động lực cho chính sách chi tiêu với
sự kỳ vọng rằng những nỗ lực củng cố mục tiêu công bằng và hiệu quả hơn sẽ đƣợc
thực hiện trong thập kỷ tới.
Ở trong nƣớc, việc nghiên cứu về tài chính cơng mới đƣợc chú ý trong hai
thập niên đầu thế kỷ XXI với hàng loạt các cơng trình nghiên cứu, điển hình với
những cơng trình sau:
Tác giả Dƣơng Đăng Chinh [16], đã nêu khái niệm, đặc điểm, nội dung của
quản lý tài chính cơng, những cơng cụ quản lý của tài chính cơng.
Tác giả Phạm Ngọc Hiến [28], đã tập trung nghiên cứu các lý luận cơ bản về
tài chính cơng và vai trị, chức năng của tài chính cơng, đồng thời phân tích thực
trạng tài chính cơng ở nƣớc ta, bao gồm hoạt động đánh thuế, hoạt động, chi tiêu
ngân sách trong điều kiện chuyển sang nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng XHCN ở
Việt Nam; Phân tích thực trạng quản lý tài chính cơng ở Việt Nam những năm đầu
thế kỷ XXI và đề xuất các giải pháp để tăng cƣờng quản lý tài chính cơng trong giai

9


đoạn tiếp theo. Các nghiên cứu này mới chỉ đƣa ra những giải pháp chung mang
tính định hƣớng, chƣa có đƣợc những giải pháp cụ thể.
Tác giả Bạch Thị Minh Huyền [30] đã có phân tích khá tồn diện về quản lý
chi tiêu cơng, về các chính sách quản lý chi tiêu công, những công cụ quản lý của
nhà nƣớc đối với chi tiêu cơng.
Những cơng trình nghiên cứu đã đề cập chi tiết đến lý thuyết quản lý tài
chính cơng nhƣng một cơng trình đề cập cụ thể đến lý thuyết quản lý tài chính cho

hoạt động KHXH thì hiện chƣa có.
1.2. Nhóm các cơng trình bàn về huy động nguồn lực tài chính cho hoạt
động khoa học
Tiếp cận khía cạnh huy động nguồn lực tài chính cho hoạt động khoa học đã
đƣợc các nhà nghiên cứu trong nƣớc quan tâm nghiên cứu.
Nghiên cứu của Mai Ngọc Cƣờng [24], phân tích các số liệu tài chính dành
cho KH&CN, nêu ra các hạn chế trong công tác phân bổ. Trong bài viết, tác giả đã
chỉ ra một số vấn đề về đầu tƣ cho hoạt động KH&CN, đó là: Tỷ lệ đầu tƣ từ ngân
sách nhà nƣớc cho hoạt động KH&CN cịn thấp và việc phân bổ nguồn kinh phí
này cho các nhiệm vụ của ngành KH&CN còn chƣa hợp lý; Việc phân bổ kinh phí
sự nghiệp KH&CN cịn dàn trải làm cho hiệu quả sử dụng vốn chƣa cao. Nghiên
cứu chỉ ra những bất cập cả về phƣơng thức đầu tƣ tài chính. Tuy nhiên, nghiên cứu
chƣa đƣa ra đƣợc kiến nghị gì mới mà vẫn chỉ là những đề xuất mang tính định
hƣớng chung. Bên cạnh đó, tổ chức khoa học và công nghệ trong trƣờng đại học
không phải là mơ hình tổ chức khoa học và cơng nghệ có tính phổ qt, đại diện
cao, có những đặc thù hạn chế do nhiệm vụ chính của tổ chức là đào tạo chứ không
phải nghiên cứu khoa học.
Nghiên cứu của nhóm tác giả Phạm Văn Đức, Nguyễn Đình Hịa [25], đã chỉ
ra những bất cập trong đầu tƣ cho KHXH so với nguồn đầu tƣ cho KH&CN,
nghiên cứu chỉ ra những đặc thù của KHXH và đề xuất những hạn chế trong đầu tƣ
cho nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng trong khoa học xã hội thời gian qua.
Nghiên cứu chỉ đƣa ra những định hƣớng căn bản liên quan đến quản lí nhà nƣớc,
chƣa đề cập đến quản lí tài chính.

10


Nghiên cứu của tác giả Đỗ Diệu Hƣơng [31], chỉ rõ thực trạng đầu tƣ tài chính
cho hoạt động Khoa học và công nghệ ở nƣớc ta giai đoạn 2006-2010 cịn thấp, đặc
biệt là đầu tƣ tài chính cho hoạt động KHXH do nguồn đầu tƣ còn hạn chế, hầu nhƣ

100% là từ NSNN. Dựa trên so sánh tỷ trọng đầu tƣ tài chính cho hai đơn vị hàng đầu
là Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam và Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam
nghiên cứu cho thấy việc đánh giá chƣa thỏa đáng và đúng với giá trị về vai trò của
KHXH. Nghiên cứu đề xuất một số giải pháp về cơ chế phân bổ ngân sách cho hoạt
động KHXH nhƣ: Đổi mới cơ chế phân bổ, giao dự toán; hƣớng đến giao dự toán theo
đầu ra của sản phẩm khoa học; khuyến khích và tạo điều kiện để nâng cao tính tự chủ
cho tổ chức khoa học và công nghệ cũng nhƣ cá nhân các chủ nhiệm đề tài. Với luận
văn thạc sĩ nên nghiên cứu này mới chỉ tập trung vào đánh giá cơ chế phân bổ ngân
sách cho KHXH, chƣa có đánh giá sâu và tầm bao quát cao hơn cả về lý luận và thực
tiễn đối với mơ hình tổ chức khoa học và công nghệ nên cần tiếp tục mở rộng nghiên
cứu rộng và sâu hơn để có những kiến nghị giải pháp mang tính ứng dụng cao hơn
trong điều kiện mở rộng tính tự chủ cho các tổ chức KH&CN.

Nghiên cứu của Nguyễn Cơng Nghiệp [33], trên cơ sở nghiên cứu lí luận,
thực tiễn tại Việt Nam (giai đoạn 2005-2010) và kinh nghiệm nƣớc ngoài, đề tài đã
chỉ ra 7 điểm hạn chế và 2 nhóm nguyên nhân về cơ chế và chính sách đầu tƣ tài
chính cho hoạt động nghiên cứu KHXH, đồng thời đề xuất 4 nhóm giải pháp mang
tính vĩ mô nhƣ: (1) Đổi mới về quy mô cơ cấu, phƣơng thức để nâng cao hiệu quả
hoạt động đầu tƣ; (2) Đổi mới định mức chi tiêu tài chính cho Hoạt động KHXH;
(2) Đổi mới quy trình lập dự tốn, giải ngân và quyết tốn kinh phí đối với hoạt
động nghiên cứu khoa học; (4) Có cơ chế tài chính riêng nhằm khuyến khích lao
động sáng tạo phát huy tài năng.
Nghiên cứu của Bùi Thiên Sơn [38], [40] nhận định “cơng tác tài chính có
vai trị quan trọng để tạo đột phá cho phát triển Khoa học và công nghệ quốc gia”.
Những đánh giá cụ thể về mặt thu và chi ngân sách cho hoạt động KH&CN giai
đoạn 2010 còn nhiều bất cập. Tác giả đã chỉ ra một số thực trạng trong quản lý tài
chính và có dẫn chứng bằng số liệu điều tra “năm 2008, có nhiều nơi các nhà khoa
học mất đến 60% quỹ thời gian nghiên cứu để giải trình thuyết minh và giải ngân
kinh phí đề tài đã đƣợc phê duyệt”. Điều này cho thấy chính sách quản lý tài chính
11

trong hoạt động khoa học và cơng nghệ cịn nhiều hạn chế, cần có các giải pháp phù
hợp hơn cho sự phát triển KH&CN.
Nghiên cứu của Lê Đình Tiến [42], qua nghiên cứu của mình để luận giải về
vai trị quan trọng của KHXH đối với sự nghiệp phát triển đất nƣớc, để nâng cao
hiệu quả hoạt động trong KHXH cần có những đổi mới căn bản, từ đó đƣa ra 8
khuyến nghị trong đó có khuyến nghị về sửa đổi, bổ sung những quy định liên quan
đến cơ chế tài chính và đầu tƣ cho KHXH. Tuy nhiên, nghiên cứu chƣa đề cập đến
quản lí tài chính trong hoạt động KHXH.
Nghiên cứu của Nguyễn Mậu Trung [50], qua nghiên cứu của mình đã tổng
kết lại các nguồn vốn cơ bản từ NSNN cho KH&CN, thực trạng sử dụng vốn từ
NSNN, một số cơ chế tạo vốn đầu tƣ cho KH&CN trong các doanh nghiệp và nêu ra
một số giải pháp để tăng cƣờng hiệu quả hoạt động KH&CN… Bài viết đã đƣa một
số trƣờng hợp cu thể nhƣ: ngân sách nhà nƣớc bố trí cho KH&CN 2% tổng chi ngân
sách, nhƣng việc phân bổ tồn tại nhiều bất cập, ách tắc dẫn đến tỷ lê thực chi cho
KH&CN thấp, việc giải ngân chậm, thậm chí tồn khơng tiêu hết; Hoạt động KH&CN
vẫn hình thức và khơng hiệu quả, với trên 1200 tổ chức KH&CN, nhƣng các tổ chức
KH&CN và các nhà khoa học chủ yếu nghiên cứu KH&CN theo sự chỉ đạo của nhà
nƣớc, dùng kinh phí của nhà nƣớc và nộp sản phẩm cho nhà nƣớc để hƣởng tiền
lƣơng, tiền cơng; Bên cạnh đó nhà nƣớc cho phép hình thành các quỹ để hỗ trợ đầu
tƣ cho KH&CN, ƣu đãi về thuế đối với hoạt động KH&CN; ra chủ trƣơng chuyển
đổi về tổ chức và hoạt động trong KH&CN (theo Nghị định 115/2005/NĐ-CP). Tác
giả đã đề xuất một số giải pháp: (1) Nâng cao nhận thức cho toàn dân; (2) Có quy
chế phân bổ và sử dụng đúng đủ và triệt để kinh phí đƣợc phân bổ; (3) Có chính sách
khuyến khích chuyển đổi các tổ chức KH&CN sang tự chủ, tự chịu trách nhiệm; (4)
Mở rộng xã hội hóa thu hút các nguồn vốn ngồi ngân sách cho hoạt động KH&CN;
(5) Tổ chức kiểm điểm thực hiện nghi quyết TW 2 và kết quả thực hiện luật KH&CN
cũng nhƣ các văn bản khác liên quan.
Nghiên cứu của Hồ Thị Hải Yến [57], phân tích thực trạng cơ chế tài chính đối

với hoạt động KH&CN trong các trƣờng đại học Việt Nam và chỉ ra những hạn chế của
cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN, bao gồm: (1) Nguồn tài chính đầu tƣ cho
KH&CN đầu tƣ từ NSNN còn thấp; (2) Cơ cấu đầu tƣ từ NSNN cho các lĩnh vực
KH&CN cịn chƣa tồn diện, thể hiện là chƣa chú ý đến đầu tƣ cho nghiên
12


cứu cơ bản trong lĩnh vực KHXH. Nghiên cứu chỉ ra nguyên nhân của những hạn
chế và đề xuất một số giải pháp tăng cƣờng huy động nguồn tài chính đối với hoạt
động KH&CN nhƣ: (1) Tăng tỷ lệ đầu tƣ từ NSNN cho KH&CN; (2) Mở rộng
nguồn tài chính cho KH&CN thơng qua mở rộng hình thức đầu tƣ, thành lập quỹ
phát triển hoạt động KHCN và quỹ hỗ trợ phát triển KHCN. Cơng trình này cũng có
hạn chế tƣơng tự nhƣ cơng trình của Mai Ngọc Cƣờng về tính đại diện của tổ chức
khoa học và cơng nghệ trong các trƣờng đại học đối với mơ hình các tổ chức khoa
học và công nghệ trong cả nƣớc.
Những nghiên cứu vừa điểm ở trên chủ yếu đƣa ra những định hƣớng về cơ
chế quản lí tài chính nói chung, chƣa đƣa ra giải pháp cụ thể về quản lí tài chính
trong hoạt động KHXH.
1.3. Nhóm các cơng trình bàn về quản lý sử dụng nguồn tài chính cho
hoạt động khoa học
Nghiên cứu của Mai Ngọc Cƣờng [24], phân tích các số liệu tài chính dành
cho KH&CN, nêu ra các hạn chế trong công tác phân bổ, quản lý sử dụng và thanh
quyết toán NSNN cho KH&CN. Trong bài viết, tác giả đã chỉ ra một số vấn đề thực
trạng của tài chính cho KH&CN gồm: Thứ nhất, việc quản lý, phân bổ sử dụng kinh
phí sự nghiệp KH&CN cịn dàn trải làm cho hiệu quả sử dụng vốn chƣa cao; Thứ
hai, thanh quyết tốn kinh phí sự nghiệp KH&CN còn nhiều bất cập. Nghiên cứu
chủ yếu tập trung phân tích thực trạng phân bổ và sử dụng ngân sách cho hoạt động
khoa học trong các trƣờng đại học với nhiều bất cập cả về cơ chế quản lý và thủ tục
hành chính trong q trình triển khai thực hiện, chƣa đƣa ra đƣợc kiến nghị gì mới
mà vẫn chỉ là những đề xuất mang tính định hƣớng chung. Bên cạnh đó, tổ chức

khoa học và cơng nghệ trong trƣờng đại học khơng phải là mơ hình tổ chức khoa
học và cơng nghệ có tính phổ qt, đại diện cao, có những đặc thù hạn chế do nhiệm
vụ chính của tổ chức là đào tạo chứ không phải nghiên cứu.
Nghiên cứu của Nguyễn Trƣờng Giang [26], đã nêu đƣợc thực trạng về cơ
chế quản lý tài chính cho hoạt động KH&CN ở nƣớc ta hiện nay, chỉ rõ giải pháp
quan trọng nhất là đổi mới đồng bộ cách thức tổ chức quản lý hoạt động KH&CN
trong đó có đổi mới trong cơ chế quản lý tài chính, từ việc ƣu tiên nguồn lực, nâng
cao hiệu quả đầu tƣ ngân sách nhà nƣớc cho KH&CN, có giải pháp huy động các
nguồn lực ngoài ngân sách nhà nƣớc đến việc cải thiện khung hành lang pháp lý, hệ
13


thống chính sách, cơ chế quản lý tài chính v.v… Tuy nhiên, nghiên cứu này mới
dừng ở việc đƣa ra những khuyến nghị mang tính định hƣớng, chƣa chỉ ra các giải
pháp cụ thể, chi tiết cách làm và lộ trình triển khai. Vì vậy, cần tiếp tục nghiên cứu
để triển khai các ý tƣởng đƣợc nêu trong nghiên cứu này.
Nghiên cứu của Đỗ Diệu Hƣơng [31], nghiên cứu chỉ ra những bất cập về thực
trạng sử dụng nguồn NSNN đầu tƣ cho hoạt động Khoa học và công nghệ về cơ chế
chính sách, thủ tục hành chính, cơ chế quản lý. Nghiên cứu đề xuất một số giải pháp về
cơ chế quản lý sử dụng tài chính cho hoạt động KHXH, trong đó nổi bật là cơ chế quản
lý kinh phí theo kết quả đầu ra của sản phẩm khoa học; tạo điều kiện để nâng cao tính
tự chủ cho tổ chức khoa học và công nghệ cũng nhƣ cá nhân các chủ nhiệm đề tài.
Nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở đánh giá cơ chế quản lý sử dụng ngân sách cho KHXH,
chƣa có đánh giá sâu và tầm bao quát cao hơn cả về lý luận và thực tiễn đối với mơ
hình tổ chức khoa học và công nghệ nên cần tiếp tục mở rộng nghiên cứu.

Nghiên cứu của Nguyễn Mậu Trung [50] qua nghiên cứu đã tổng kết lại các
nguồn vốn cơ bản từ NSNN cho KH&CN, thực trạng sử dụng vốn từ NSNN và nêu
ra một số giải pháp để tăng cƣờng hiệu quả hoạt động KH&CN… Bài viết đã đƣa
một số trƣờng hợp cu thể nhƣ: gân sách nhà nƣớc bố trí cho KH&CN 2% tổng chi

ngân sách, nhƣng việc giải ngân chậm, thậm chí tồn khơng tiêu hết.
Nghiên cứu của Lê Xn Trƣờng [53], cho rằng khi bàn về đổi mới cơ chế
quản lý tài chính đối với KH&CN khơng thể khơng đề cập đến các nội dung cơ bản
của cơ chế quản lý tài chính là: Nguồn tài chính, đối tƣợng sử dụng nguồn tài chính,
cách thức phân bổ và kiểm sốt nguồn tài chính cho KH&CN. Từ tìm hiểu kinh
nghiệm những nƣớc tiên tiến nghiên cứu đã đề xuất ở Việt Nam nên chuyển dần
việc phân bổ ngân sách cho nghiên cứu khoa học theo đầu ra, điều này có nghĩa là
khi các nhà khoa học tham gia thực hiện một chƣơng trình, đề án, cơng trình hay dự
án nghiên cứu đƣợc giao ngân sách theo đầu ra với chỉ tiêu kết quả cụ thể thì cơ
quan quản lý nhà nƣớc khơng cần kiểm sốt chi tiêu đầu vào, chỉ cần quan tâm đến
kết quả nghiên cứu.
Nghiên cứu của Hồ Thị Hải Yến [57], từ đánh giá thực trạng quản lý sử dụng
nguồn tài chính từ NSNN cho hoạt động KH&CN cho thấy những bất cập trong cơ
chế quản lý, nhƣ: cơ chế phân bổ không phù hợp, định mức chi tiêu khơng sát thực
tế, thủ tục thanh quyết tốn cịn rƣờm rà phức tạp,…Nghiên cứu đƣa ra đề xuất
14


nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn tài chính từ NSNN cho hoạt động KH&CN, trong
đó nhấn mạnh đến: (1) Đổi mới cơ chế phân bổ nguồn đầu tƣ tài chính từ NSNN;
(2) Xây dựng quỹ phát triển hoạt động KH&CN; (3) Áp dụng cơ chế tài chính nhằm
nâng cao quyền tự chủ tài chính cho các tổ chức nghiên cứu và phát triển.
1.4. Nhóm các cơng trình bàn về đổi mới cơ chế hoạt động, cơ chế quản
lý tài chính trong các tổ chức Khoa học và Cơng nghệ
Nghiên cứu của Nguyễn Văn Bảo [2], đã nêu ra những vấn đề lý luận về
quản lý tài chính trong ngành giáo dục đào tạo và chính sách đổi mới cơ chế quản lý
tài chính của các tổ chức KH&CN cơng lập theo hƣớng tự chủ, tự chịu trách nhiệm
và phân tích đánh giá thực trạng cơng tác quản lý tài chính và từ đó đề xuất một số
nhóm giải pháp nhằm đẩy nhanh quá trình chuyển đổi và tăng cƣờng tính tự chủ tài
chính.

Nghiên cứu của Nguyễn Trƣờng Giang [26], đã nêu đƣợc thực trạng về cơ
chế quản lý tài chính cho hoạt động KH&CN ở nƣớc ta hiện nay, tham khảo kinh
nghiệm của các nƣớc để đƣa ra kiến nghị, giải pháp trong cơ chế quản lý tài chính
đối với KH&CN ở Việt Nam, chỉ rõ giải pháp quan trọng nhất là đổi mới đồng bộ
cách thức tổ chức quản lý hoạt động KH&CN trong đó có đổi mới trong cơ chế
quản lý tài chính, từ việc ƣu tiên nguồn lực, nâng cao hiệu quả đầu tƣ ngân sách
nhà nƣớc cho KH&CN, có giải pháp huy động các nguồn lực ngoài ngân sách nhà
nƣớc đến việc cải thiện khung hành lang pháp lý, hệ thống chính sách, cơ chế quản
lý tài chính v.v… Tuy nhiên, nghiên cứu này mới dừng ở việc đƣa ra những khuyến
nghị mang tính định hƣớng, chƣa chỉ ra các giải pháp cụ thể, chi tiết cách làm và lộ
trình triển khai. Vì vậy, cần tiếp tục nghiên cứu để triển khai các ý tƣởng đƣợc nêu
trong nghiên cứu này.
Nghiên cứu của Lê Sơn Hải [27], tập trung vào đánh giá chính sách tài chính
cho hoạt động KHXH nằm trong hoạt động KH&CN, đƣa ra đƣợc những kiến nghị
giải pháp mang tính vĩ mơ, tuy nhiên chƣa đi sâu vào những kiến nghị cụ thể.
Nghiên cứu của Trần Ngọc Hoa [29], đã đề cập đến cơ chế tự chủ về ngân
sách trong hoạt động nghiên cứu và phát triển tự chủ của tổ chức KH&CN về vấn
đề tài chính chi là một nội dung đó, do vậy nghiên cứu mới chi đề cập đến một khía
cạnh trong cơng tác quản lý và sử dụng nguồn ngân sách của Nhà nƣớc trong các tổ

15


chức R&D. Bài viết chƣa nêu ra đƣợc những vấn đề về nguồn vốn đầu tƣ cho
KH&CN và các thủ tục gây khó khăn cho các nhà khoa học.
Nghiên cứu của Đinh Thị Nga [32], đã nêu lên những bất cập trong quản lý chi
ngân sách nhà nƣớc cho hoạt động khoa học và cơng nghệ trong đó có đề cập đến
những hạn chế của công tác lập ngân sách đầu tƣ, phân bổ ngân sách và thanh quyết
toán ngân sách... Trên cơ sở đó, tác giả đã đƣa ra các khuyến nghị đổi mới cơ chế quản
lý chi ngân sách nhằm thúc đẩy phát triển KH&CN cho các nhà trƣờng, doanh nghiệp,

Viện nghiên cứu. Các giải pháp này xoay quanh bài tốn thị trƣờng KH&CN nhìn
chung phù hợp với các tổ chức nghiên cứu sản xuất những sản phẩm có thị trƣờng, cịn
đối với các Viện nghiên cứu đặc thù nhƣ trong lĩnh vực KHXH khó có khách hàng trên
thị trƣờng KH&CN thì khó áp dụng đƣợc các giải pháp này.

Nghiên cứu của Dƣơng Bá Phƣợng [35], đã chỉ ra những bất cập trong cơ
chế quản lý tài chính trong hoạt động KH&CN nói chung và trong KHXH nói riêng.
Từ thực tế đó, nhóm nghiên cứu đƣa ra nhóm đề xuất nhằm đổi mới cơ chế quản lý
tài chính bao gồm: cấp phát, sử dụng, điều chỉnh và quản lý kinh phí; có những kiến
nghị liên quan đến chế độ chính sách của nhà nƣớc, của bộ ngành chủ quản và có
kiến nghị liên quan trực tiếp đến đơn vị sử dụng ngân sách. Tác giả cũng chỉ đƣa ra
những đề xuất mang tính định hƣớng chung liên quan đến quản lí nhà nƣớc, và một
số kiến nghị đã đƣợc điều chỉnh ở các văn bản quản lí nhà nƣớc sau đó.
Nghiên cứu của Nguyễn Hồng Sơn [39], đã chỉ ra một số hạn chế của cơ chế
tài chính hiện hành nhƣ: cơ chế huy động; cơ chế phân bổ và vấn đề sử dụng các
nguồn lực tài chính. Tác giả cũng chỉ ra nguyên nhân của cơ chế tài chính hiện hành
cho hoạt động KH&CN và đề xuất một số giải pháp hồn thiện cơ chế tài chính cho
các hoạt động KH&CN theo 2 hƣớng đó là: Tái cấu trúc lĩnh vực đầu tƣ cơng, và
duy trì các khuyến khích hiện tại đối với việc nâng cao quyền tự chủ, tự chịu trách
nhiệm cho các tổ chức KH&CN. Bài viết đã phân tích khá rõ nét thực trạng cơ chế
quản lý tài chính trong hoạt động KH&CN ở nƣớc ta hiện nay, đồng thời cũng đóng
góp một số giải pháp nhằm tăng hiệu quả trong quản lý cũng nhƣ trong hoạt động
nghiên cứu. Tuy nhiên, đó là những giải pháp mang tính vĩ mơ mà tác giả muốn
hƣớng tới một cơ chế chung.
Nghiên cứu của Nguyễn Mạnh Thiều [43], trên cơ sở nghiên cứu lý luận và
qua đánh giá thực tiễn quá trình đổi mới cơ chế hoạt động các tổ chức KH&CN giai
16


đoạn vừa qua, tác giả đƣa ra 5 khuyến nghị cơ bản nhằm góp phần hồn thiện cơ

chế hoạt động của các tổ chức KH&CN ở Việt Nam trong giai đoạn từ nay tới năm
2020, trong đó có kiến nghị đổi mới cơ chế tài chính đối với tổ chức KH&CN.
Tuy nhiên, các nghiên cứu này, do độ lùi thời gian, đã bộc lộ nhiều hạn chế về
tính cập nhật đối với các quy định quản lý nhà nƣớc về quản lý tài chính hiện nay. Mặc
dù vậy, các cơng trình trên đã có nhiều gợi ý q báu cho việc triển khai đề tài luận án.

1.5. Kết quả nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu
1.5.1. Kết quả nghiên cứu đạt được
Trong các công trình nghiên cứu của nƣớc ngồi, khi nói đến tài chính cho
hoạt động nghiên cứu khoa học thì gắn liền với quản lý công, đầu tƣ cho nghiên
cứu khoa học đƣợc coi là khoản đầu tƣ công, thông thƣờng khoản tài trợ này khơng
có tính hồn lại nên mọi khoản đầu tƣ này đƣợc quản lý nhƣ đầu tƣ tài chính cơng,
và cơ sở lý luận cho quản lý tài chính cơng xuất hiện rất sớm và có khung cơ sở lý
luận rất rõ. Các nghiên cứu trƣờng hợp tài chính cho KH&CN ở các nƣớc, tựu
trung lại, tập trung vào hai vấn đề cốt lõi: giảm khoán chi theo tổ chức và tăng chi
theo khuôn khổ dự án; Quản lý kinh phí hoạt động khoa học theo kết quả đầu ra;
Hài hòa theo chiều hƣớng tăng nghiên cứu ứng dụng so với nghiên cứu cơ bản.
Ở trong nƣớc, với mục đích nghiên cứu khác nhau, các tác giả tiếp cận vấn
đề quản lý tài chính trong hoạt động KH&CN theo những cách khác nhau, nhƣng
tựu chung lại cũng dựa trên nền tảng quản lý tài chính cơng. Các nghiên cứu đã có
nhiều đóng góp có ý nghĩa về mặt khoa học, nêu lên đƣợc thực trạng về quản lý tài
chính hiện nay và khẳng định đổi mới quản lý tài chính là yêu cầu hết sức cần thiết
trong bối cảnh cơ chế quản lý nhà nƣớc có nhiều thay đổi. Trong các cơng trình
trên, có những nghiên cứu khá tổng quan nhằm đóng góp cho cơ chế hiện hành, có
những nghiên cứu, bài viết với phân tích khá chi tiết và cụ thể về quản lý tài chính
trong hoạt động KH&CN. Một số kiến nghị, giải pháp đến nay đã đƣợc thực thi,
đƣợc cụ thể hóa bằng những văn bản nhà nƣớc.
Các cơng trình nghiên cứu trong nƣớc cũng đã chỉ ra sự thiếu hụt nguồn thu,
sự chƣa hiệu quả trong cách thức đầu tƣ cho nghiên cứu khoa học (cụ thể ở tính
thiếu đồng bộ; Ở tính hành chính trong cơ chế phân bổ và quản lý sử dụng); Ở các

rào cản, thiếu khuyến khích tính tự chủ trong quản lý tài chính cơng ở các cơ quan

17