Trịnh Công Sơn-Dòng nhạc của tình yêu thương

Trịnh Công Sơn : Giòng Nhạc Của Nhân Bản,
Tiếng Nói Của Tình Thương
Anh đã có lần viết: Sống trong đời sống cần có một tấm lòng. Để làm gì em biết không?…
Để gió cuốn đi. Và người nghệ sĩ ấy đã hết một lòng sống đúng như cái châm ngôn của
mình đã đặt ra, bởi lẽ trong tất cả các bản nhạc của anh- từ những bản tình ca, đến những
bài ca về thân phận quê hương cũng như về thân phận con người (Người Già Em Bé, Cát
Bụi, Một Cõi Đi Về…) ta luôn luôn cảm nhận được lòng thiết tha yêu quê hương và yêu
cuộc sống của anh. Thế nhưng Trịnh Công Sơn không chỉ yêu con người Việt Nam mà anh
thương yêu thân phận con người nói chung. Anh chỉ yêu người Việt Nam vì, do sự sắp đặt
của định mệnh, anh đã sinh ra làm người Việt Nam. Và hạnh phúc thay cho chúng ta, vì
anh đã làm giầu hơn biết bao cho kho tàng văn hóa của quê hương, cho ngôn ngữ của thơ
nhạc, của tình thương yêu con người.
Những kỷ niệm của tôi về Trịnh Công Sơn bắt đầu từ những năm mới lớn, ở trong tuổi 15,
16. Thuở ấy, chúng tôi là những người con trai thành thị, lớn lên trong quê hương lửa đạn.
Nghe nhạc của anh là để thấy xót xa cho thân phận con người, cho số phận của những
người sinh ra làm dân nhược tiểu, nhưng cũng để thấy còn một cái gì nhân bản trong cái
phi nhân không cùng của cuộc chiến tranh huynh đệ tương tàn. Hiển nhiên là có người sẽ
không đồng ý với điều này nhưng ai cũng có thể nhận ra được là nói lên được tiếng kêu
đau thương đó là một sự dũng cảm hiếm có của một người nghệ sĩ. Nói cho đúng hơn, của
một kẻ sĩ thời đại, vì thử hỏi nếu như anh đã không lên tiếng nói ấy thì 200, 300 năm nữa
khi các nhãn hiệu, các chế độ đã trở thành cát bụi của lịch sử, đã chìm vào lãng quên, ai là
người sẽ biết đến cái tang thương bi đát, cái khốn đốn cùng cực của bao nhiêu triệu người
Việt Nam trong cơn bão lửa ấy?
Trả lời một câu hỏi của nhà báo Lý Quý Chung vào khoảng giữa thập niên 90 là anh có bao
giờ nghĩ đến chuyện viết di chúc, anh nói: “ Một cô ca sĩ đã hỏi mình câu đó. Mình có tài
sản chi đâu? Với mình cái hiện tại là cái có thật, cùng sống với nó. Còn cái sau đó…” Câu
trả lời thật hồn nhiên và khiêm nhường biết bao. Tất nhiên, những người yêu nhạc Trịnh
Công Sơn đều biết là cái kho tàng ca khúc của anh cũng như các đóng góp của anh trong
việc thay đổi ngôn ngữ của âm nhạc Việt Nam trong các thập niên 60-70 không nhỏ chút
nào bởi âm nhạc và cách nhìn của ta về nó đã hoàn toàn thay đổi sau khi giòng nhạc của
anh đã trổi lên.

Trả lời một câu hỏi khác: “Người ta ví von rất hay về Tagore (văn hào Ấn Độ) ông là một
người tình của cuộc đời, người lính canh của cuộc sống, có thể gọi anh là người tình của
người tình không?” Anh cười và nói: “Nếu cần một cái tên gọi cho vui thì tôi nghĩ rằng
mình có lẽ là người tình của cuộc sống.” Đúng như thế. Người tình của cuộc sống ấy đã
quá khiêm nhường khi tự cho là mình không có tài sản gì. Ngay trong phút này, mỗi chúng
ta đều mang trong mình một chút Trịnh Công Sơn: một câu nhạc bất hủ nào đó của Diễm
Xưa, Hạ Trắng, Như Cánh Vạc Bay, Nối Vòng Tay Lớn… một chút ưu tư về cuộc sống
nay còn mai mất khi nghe Một Cõi Đi Về. Ai trong chúng ta lại không thấy yêu quê hương
hơn khi nghe anh hát
Huế, Sàigòn, Hà Nội
Hai mươi năm tiếng khóc lầm than
Huế, Sàigòn, Hà Nội
Trong ta đau trái tim Việt Nam
Đạn bom ơi, lầm than ơi
Khí giới nào diệt nổi dân ta
Việt Nam ơi! Bừng cơn mơ
Cho mắt nhìn sạch tan căm thù.
(Huế, Sàigòn, Hà Nội)
Gan cùng mình! Trong khi guồng máy chiến tranh đang kêu gào thêm xương máu , người
thanh niên mới ngoài hai mươi với dáng dấp thư sinh mảnh khảnh ấy đã có đủ can trường
và đảm lược để nói lên điều mà mọi người đang mơ ước nhưng đã không thể nói. Anh kêu
gọi chúng ta hãy Bừng cơn mơ. Cho mắt nhìn sạch tan căm thù và nhìn tới một viễn ảnh
mà trong những năm chinh chiến ấy tưởng chừng như sẽ không bao giờ xẩy ra
Khi đất nước tôi thanh bình, tôi sẽ đi thăm
Tôi sẽ đi thăm một phố đầy hầm
Đi thăm một con đường nhiều hố
Khi đất nước tôi thanh bình, tôi sẽ đi thăm
Tôi sẽ đi thăm cầu gẫy vì mìn
Đi thăm hầm chông và mã tấu
…

Khi đất nước tôi không còn chiến tranh
Bạn bè mấy đứa vừa xanh nấm mồ.
(Tôi Sẽ Đi Thăm)
“Bạn bè mấy đứa vừa xanh nấm mồ ” Tám chữ thật giản dị mà tóm gọn cái mất mát đau
thương và xót xa của dân tộc. Anh cho chúng ta biết sự lựa chọn để ở lại với quê hương
của anh là dễ hiểu, vì
Mỗi ngày, tôi chọn một lần thôi
Chọn tiếng ru con nhẹ bước vào đời
Tôi chọn nắng đầy, chọn cơn mưa tới
Để lúa reo mừng tựa vẫy tay
Mỗi ngày, tôi chọn ngồi thật yên
Nhìn rõ quê hương, ngồi nghĩ lại mình
Tôi chợt biết rằng vì sao tôi sống
Vì đất nước cần một trái tim
Và như thế tôi sống vui từng ngày
Và như thế tôi đến trong cuộc đời
Đã yêu cuộc đời này bằng trái tim của tôi …
(Mỗi Ngày Tôi Chọn Một Niềm Vui)
“Vì đất nước cần một trái tim” Còn lời nào thiết tha và đầy thơ tính hơn! Từ tiếng ru con
nhẹ bước vào đời đến nắng đầy hay lúa reo mừng tựa vẫy tay… tất cả nói lên một tấm lòng
tha thiết yêu quê hương , yêu cuộc đời. Vẻ đẹp trong nhạc của anh nằm ở chỗ, nó bình dị,
không chải chuốt mà lại đẹp tuyệt vời và đi ngay vào lòng người nghe. Bởi vì sao? Vì điều
anh nói là những gì rất bình thường: một ước vọng hòa bình mà bất cứ người Việt nào dù ở
đâu, ở thời nào vẫn hằng mơ ước. Nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát đã có lần nói: “Trịnh Công
Sơn viết dễ như người ta lấy đồ trong túi.” Nếu ý nhạc và lời thơ có đến với anh dễ dàng
cũng chỉ vì đó là những tình cảm chân thật xuất phát từ trái tim mẫn cảm của anh. Trái tim
yêu thương ấy đã rung lên một nhịp điệu mà người nghe đã bắt được ngay tức khắc vì như
anh bộc lộ: “… trong nghệ thuật, điều quan trọng nhất là mở ra một con đường ngắn nhất
đi từ trái tim của mình đến trái tim của người mà không cần cắt nghĩa gì hơn.” Trong
Người Con Gái Việt Nam Da Vàng lời ca của anh ngọt ngào nhưng không kém phần chua

xót và không cần cắt nghĩa gì hơn
Người con gái Việt Nam da vàng
Yêu quê hương như yêu đồng lúa chín
Người con gái Việt Nam da vàng
Yêu quê hương nước mắt lưng dòng
Em chưa biết quê hương thanh bình
Em chưa thấy xưa kia Việt Nam
Em chưa hát ca dao một lần
Em chỉ có con tim căm hờn. …
Còn gì đáng sợ hơn viễn ảnh của một xứ sở mà ở đó thế hệ những người trẻ lớn lên không
biết gì đến cội nguồn yêu thương, vì “em chưa biết quê hương thanh bình, em chưa thấy
xưa kia Việt Nam, em chưa hát ca dao một lần” mà “em chỉ có con tim căm hờn.” May
thay, kẻ sĩ Trịnh Công Sơn đã đánh thức chúng ta, những “người nô lệ da vàng, ngủ quên
trong căn nhà nhỏ đèn thắp thì mờ ” của những năm chinh chiến ấy.
Không những anh đã thay đổi cách ta nói và nghĩ về tình yêu, Trịnh Công Sơn còn cho
chúng ta thấy cái thân phận nhỏ bé, bọt bèo của kiếp người qua những lời ca của anh rải
rác trong nhiều ca khúc khác nhau. Khi Phạm Duy viết Huyền Sử Ca Một Người Mang
Tên Quốc, dù rằng đây là một bản nhạc rất hay, nó chỉ nói cho ta biết về người chiến sĩ phi
công ấy. Trái lại, khi Trịnh Công Sơn viết Cho Một Người Vừa Nằm Xuống anh không chỉ
xót xa cho một người bạn vừa ra đi mà nghe như anh đang nói với mỗi chúng ta về thân
phận của chính mình.
Anh nằm xuống cho hận thù vào lãng quên
Tiễn đưa nhau trong một ngày buồn
Đất ôm anh đưa về cội nguồn
Rồi từ đó trong trời rộng đã vắng anh
Như cánh chim bỏ rừng
Như trái tim bỏ tình...
Và
Anh nằm xuống
Như một lần vào viễn du

Đứa con thơ đã tìm về nhà
Đất hoang vu khép lại hẹn hò...
Trịnh Công Sơn viết nhạc cũng như làm thơ vì anh gần gũi với cả hai lãnh vực của nghệ
thuật này. Với anh, không có sự phân chia ranh giới giữa hai bộ môn nghệ thuật ấy “có lẽ
đã lâu lắm rồi tôi hoàn toàn quên lãng cái biên giới giữa các bộ môn nghệ thuật và văn
học ” và bằng một sự pha trộn tuyệt vời của nhạc và thơ, Trịnh Công Sơn đang nhắc cho
anh và cho mỗi chúng ta là, dù có muốn chối bỏ đến đâu, ta cũng sẽ có một lần là “đứa con
thơ đã tìm về nhà ” đó.
Lớn lên trong một gia đình thấm nhuần đạo Phật, anh hiểu rõ cái vô thường của cuộc sống.
Thân phụ của Trịnh Công Sơn mất năm anh mới 15 tuổi. Đó là một cái chết đột ngột và là
một mất mát vô cùng lớn cho gia đình anh. Trịnh Công Sơn đã có ít nhất là vài năm gần
gũi với kinh kệ ở cái tuổi rất trẻ ấy vì anh đã quy y và sống gần gũi với cửa thiền. Hiển
nhiên là những năm đó đã để lại trong anh nhiều ảnh hưởng sâu đậm. Anh viết “Những ai
đã đi đến với đời thì có lúc phải lìa xa nó. Một cõi đi về...Trong Phật giáo một trong
những hạnh cao nhất là hạnh bố thí. Cho kẻ này nhưng sẽ nhận lại ở kẻ khác...Chết là sự
tan biến của thể xác. Nhưng sống không chỉ là sự tồn tại của thân xác. Nhiều người còn
sống mà tưởng chừng như đã chết. Nhiều người đã chết mà vẫn còn sống trong trí nhớ
mọi người... Trong câu chuyện đời chung, kẻ này quên thì người kia phải nhớ. Một ý tưởng
chợt tắt để làm mầm chuyển hóa cho một ý tưởng khác nẩy sinh. Cái mất không bao giờ
mất hẳn. Cái còn không hẳn là mãi còn...” Điều anh nói đến là những triết lý rất căn bản
của đạo Phật là duyên khởi và vô sinh vô diệt. Những ý này được Trịnh Công Sơn diễn đạt
rất tài tình trong nhiều ca khúc khác nhau
Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đi mỏi mệt
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về
...
Nghe mưa nơi này lại nhớ mưa xa
Mưa bay trong ta bay từng hạt nhỏ
Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ

Chẳng biết nơi nao là chốn quê nhà
Đường chạy vòng quanh, một vòng tiều tụy
Một bờ cỏ non, một bờ mộng mị
Ngày xưa...
Từng lời tà dương, là lời mộ địa
Từng lời bờ sông nghe ra từ độ
Suối khe...
(Một Cõi Đi Về)
...
Đời sống mỗi khi người đưa tiễn người
Là tôi lắng nghe, lòng tôi rã rời
Có điều gì gần như niềm tuyệt vọng
Trong xuân thì thấy bóng trăm năm
...
Có điều gì gần như niềm tuyệt vọng
Sông bao lần sông đã ra đi
Những ngàn xưa trôi đến bây giờ
Sông ra đi hay mới bước về.
(Gần Như Niềm Tuyệt Vọng)
Con chim ở đậu cành tre
Con cá ở trọ trong khe nước nguồn
Tôi nay ở trọ trần gian
Trăm năm về chốn xa xăm cuối trời ...
(Ở Trọ)
Những ý tưởng bàng bạc thiền tính như “Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt, Rọi suốt
trăm năm một cõi đi về” “Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ, Chẳng biết nơi nao là
chốn quê nhà ” “Trong xuân thì thấy bóng trăm năm” “Tôi nay ở trọ trần gian, Trăm năm
về chốn xa xăm cuối trời” cho ta thấy anh nắm vững tư tưởng triết lý Phật giáo, y như là nó
ở trong huyết mạch của anh để bộc lộ một cách hết sức tự nhiên qua lời thơ, ý nhạc. Anh
giải thích “Tôi là một Phật tử ở trong một gia đình có tôn giáo chính là Phật giáo. Từ

những ngày còn trẻ, tôi đã học kinh và thuộc kinh Phật. Thuở bé tôi hay đến chùa vì thích
sự yên tĩnh. Có những năm tháng nằm bệnh, đêm nào mẹ tôi cũng nhờ một Thầy đến nhà
tụng kinh cầu an và tôi thường đi vào giấc ngủ êm đềm giữa những câu kinh đó. Có thể vì
một tuổi trẻ đã có cơ duyên đi qua những cổng nhà Phật nên trong vô thức, bên cạnh
những di sản văn hóa Đông Tây góp nhặt được còn có những lời kệ vô tình nằm ở đấy.”
Đọc Truyện Kiều của Nguyễn Du ta luôn gặp những hình ảnh của triết lý Phật giáo, những
câu thơ về duyên và nghiệp, đề cao tình người mà điển hình là “Đã mang lấy nghiệp vào
thân, Cũng đừng trách lẫn trời gần, trời xa. Thiện căn ở tại lòng ta, chữ tâm kia mới bằng
ba chữ tài” và “Có tài mà cậy chi tài, chữ tài liền với chữ tai một vần.”. Ta không ngạc
nhiên chút nào khi được biết rằng khi viết Đoạn Trường Tân Thanh, Tố Như tiên sinh đã
đọc và thấm nhuần kinh Kim Cương khi ông đi sứ bên Tầu trước đó. Thế nên, đây chẳng
phải là một ngẫu nhiên khi văn hóa Việt Nam lại thêm một lần khởi sắc vì người nghệ sĩ tài
hoa Trịnh Công Sơn đã có cơ duyên đi qua cổng Phật để đem tiếng hát nhân bản đến với
muôn người.
Ta hãy nghe anh nói tiếp “ Phải biết sống hết mình trong mỗi sát na của thực tại. Từ mỗi
cái ăn, cái uống, cái đi đứng, nằm, ngồi. Không làm công việc này mà nghĩ đến công việc
khác. Với tôi, đó cũng là thiền, là một cách sống đích thực. Tôi vẫn tích cực thực tập cách
sống như thế hằng ngàỵ Tôi đang cố gắng quên đi Phật giáo như một thứ tôn giáo. Tôi
muốn đó là một thứ triết học siêu thoát mà ai cũng cần phải học, ngay cả những người
thuộc tôn giáo khác. Mỗi người phải nỗ lực để xây dựng cho bằng được một ngôi chùa