Tiểu luận Ngôn ngữ truyền thông (Cách chuyển dịch tên riêng tiếng Trung trên báo chí)

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN
KHOA BÁO CHÍ

CHUYỂN DỊCH TÊN RIÊNG TIẾNG TRUNG QUỐC
TRÊN BÁO CHÍ VIỆT NAM HIỆN NAY
Tiểu luận môn học:
NGÔN NGỮ TRUYỀN THÔNG

Hà Nội, tháng 01/2016


1. TÊN RIÊNG VÀ CÁCH THỨC CHUYỂN DỊCH TÊN RIÊNG TIẾNG
TRUNG QUỐC TRÊN BÁO CHÍ TIẾNG VIỆT
1.1 Khái niệm “tên riêng”
Từ điển Tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học (Nhà xuất bản Đà Nẵng,
2010) định nghĩa “tên riêng” là “tên gọi của từng cá nhân, cá thể riêng rẽ, phân
biệt với những cá nhân, cá thể khác cùng loại”.
Còn theo GS. TS. Nguyễn Thiệp Giáp, “tên riêng nên được coi là những
từ, ngữ dùng để gọi tên những thực thể vật chất và tinh thần có vai trò quan
trọng trong đời sống văn hoá-xã hội, tồn tại với tư cách là những cá thể trong tư
duy của từng dân tộc”.1 Đối với người Việt, đó là:
- Những tên chỉ người, tên cá nhân, dân tộc,... Ví dụ: Nguyễn Trãi, Việt Nam,...
- Những tên chỉ nơi chốn, núi, sông, hồ, tỉnh,... Ví dụ: (núi) Tản Viên,
(sông) Hồng, (tỉnh) Nghệ An,...
- Những từ ngữ chỉ công trình xây dựng và công trình văn hoá. Ví dụ:
(chùa) Dâu, (cầu) Long Biên, Truyện Kiều,...
- Những từ ngữ chỉ các cơ quan, tổ chức xã hội,... Ví dụ: Đại học Quốc
gia Hà Nội, Bộ Giáo dục và Đào tạo,...
- Những từ ngữ chỉ từng thời kì, từng sự kiện lịch sử,... Ví dụ: (thời kì) Lí
- Trần, Cách mạng Tháng Tám, Hội nghị Paris, Nghị quyết 8 BCHTWĐ,...
Đồng quan điểm, PGS. TS. Vũ Quang Hào cũng cho rằng “tên riêng là

những đơn vị định danh một cá thể người, vật, địa điểm (quốc gia, thủ đô, sông,
núi, vùng đất…), tổ chức (tổ chức chính trị - xã hội, cơ quan, trường học, bệnh
viện, công ty, doanh nghiệp, hãng…), sự kiện…2
Về phân loại tên riêng, năm 1994, tác giả Hoàng Tuệ phân biệt tên riêng
tiếng Việt thành 5 loại, gồm: tên người; tên nơi chốn; tên thời kì, thời điểm, sự
kiện lịch sử; tên tổ chức; tên công trình. Đến năm 2003, tác giả Phạm Tất Thắng
phân chia tên riêng tiếng Việt ra làm 11 loại. Đó là tên người; tên động vật; tên
1
2

Xem Nguyễn Thiện Giáp: Từ vựng học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2002, tr.330
Xem Vũ Quang Hào: Ngôn ngữ báo chí, Nxb. Thông tấn, Hà Nội, 2014.

1


thực vật; tên gọi các hiện tượng tự nhiên; tên các công trình kiến trúc; tên các
phương tiện giao thông; tên gọi các đơn vị hành chính; tên các cơ quan, tổ chức;
tên các sản phẩm hàng hóa, tên gọi sách báo; tên gọi các văn bản hành chính.3
Việc phân loại tên riêng có thể sẽ còn được tiếp tục và có sự thay đổi về
số lượng tên gọi, song trong khuôn khổ của bài viết này, chúng tôi chỉ tập trung
bàn về hai loại tên riêng chính là: tên người (nhân danh) và tên nơi chốn (địa
danh).
1.2 Tên riêng tiếng nước ngoài trên báo chí Việt Nam hiện nay
Tên riêng tiếng nước ngoài xuất hiện trên báo chí dưới 2 dạng chủ yếu:
nói (trong phát thanh, truyền hình…) và viết (trong báo in, truyền hình, báo
mạng điện tử…). Ở dạng viết, báo chí hiện nay thường chuyển dịch tên riêng
tiếng nước ngoài theo ít nhất là 7 cách thức như sau:
- Một là, viết nguyên dạng:
“Ông Obama nói rằng khoảng thời gian khó khăn nhất trong thời gian ông

làm tổng thống chính là lúc phải đối mặt với vụ thảm sát tại một trường
học ở thành phố Newtown, bang Connecticut hồi tháng 12.2012.”
(Tổng thống Obama rơi nước mắt khi nói về các vụ xả súng ở Mỹ, Báo Thanh niên
Online ngày 06/01/2016)

- Hai là, viết theo tiếng Anh và tiếng Pháp (đã phổ biến trên sách báo
nước ngoài) đối với những tên riêng không dùng văn tự Latin:
“Tại Syria, IS đang đối đầu với quân đội chính quyền Tổng thống Bashar
al-Assad cùng các nhóm đối lập với chính phủ.”
(IS mất 30% diện tích chiếm được ở Iraq và Syria, Báo điện tử VnExpress ngày 06/1/2016)

- Ba là, phiên âm (có dùng dấu ngang nối và dấu thanh hoặc không):
“Theo Roi-tơ và Tân Hoa xã, ngày 5-1, giới chức Áp-ga-ni-xtan cho biết,
một quả bom nhỏ đã phát nổ gần Lãnh sự quán Ấn Độ tại TP Gia-la-labát, miền đông nước này.”
(Nổ bom gần lãnh sự quán Ấn Độ ở Áp-ga-ni-xtan, Báo Nhân dân điện tử, ngày 06/01/2016)
3

Dẫn theo Phạm Tất Thắng: Về vị trí của tên riêng trong hệ thống danh từ tiếng Việt, Tạp chí Từ điển và Bách
khoa thư, Số 6/2011

2


- Bốn là, chuyển tự (viết dưới dạng chuyển từng con chữ từ nguyên dạng
sang con chữ Việt tương đương ):
“Tổng thống Hàn Quốc Park Geun-hye năm nay 63 tuổi, bà sinh ra trong
một gia đình trí thức hoạt động trong lĩnh vực chính trị... Bà có một em
trai - Park Ji-man, một em gái - Park Seoyeong…”
(Tổng thống Park Geun-hye và tấm thiệp cưới ‘độc”, Báo Thanh niên Online, ngày 23/02/2015)

- Năm là, viết dưới dạng tắt theo quy ước quốc tế hoặc vừa dịch vừa viết tắt:
“Đây là khẳng định của Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO)
Margaret Chan bên lề hội nghị Hội đồng Y tế Thế giới diễn ra từ ngày 18 26/05 đang diễn ra tại Geneva, Thụy Sỹ.”
(WHO: Cuộc chiến với Ebola vẫn chưa kết thúc, Báo điện tử VOV, ngày 20/5/2015)

- Sáu là, viết theo âm Hán - Việt:
“Sáng nay (6/11), Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã hội
kiến với Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng và có bài phát biểu dài 20
phút trước Quốc hội Việt Nam.”
(Ông Tập Cận Bình phát biểu 20 phút trước Quốc hội Việt Nam, Báo Tiền phong
Online, ngày 06/11/2015)

- Bảy là, viết dưới dạng dịch nghĩa:
“Chỉ mới bước vào những giờ đầu tiên của sự kiện mua sắm trực tuyến
Ngày độc thân - Single’s day (11-11) ở Trung Quốc, người tiêu dùng
nước này đã chi hàng tỉ để mua hàng hóa qua mạng.” (Ngày 11/11 được
người Trung Quốc gọi là “song thập nhị”, dành riêng cho những người
độc thân.)
(Alibaba, các đại gia Trung Quốc hốt bạc mua sắm Ngày độc thân, Báo Tuổi trẻ
Online, ngày 11/11/2015)

Hiện, vấn đề gây tranh cãi nhiều nhất và tình trạng lộn xộn nhất tập trung
vào 3 hình thức: phiên âm, để nguyên dạng và chuyển tự, trong đó chuyện phiên
âm là vấn đề gây tranh cãi số một. Bởi cách phiên âm được thể hiện dưới nhiều
hình thức thiếu thống nhất: viết liền hay viết rời; có dùng dấu ngang nối hoặc
viết liền; có dùng dấu thanh hay không dùng dấu thanh; phiên âm từ nguyên ngữ
3


hay qua một ngôn ngữ trung gian; sử dụng hay không sử dụng các chữ cái trong

hệ ký tự Latinh không có trong bảng chữ cái tiếng Việt; sử dụng hay không sử
dụng phụ âm kép…
Khảo sát các báo lớn hiện nay có thể thấy, hầu hết các tờ báo phát hành từ
phía Nam nói chung và thành phố Hồ Chí Minh nói riêng (như Tuổi trẻ, Thanh
niên, Người lao động...) sử dụng lối viết nguyên dạng và chuyển tự đối với tên
riêng tiếng nước ngoài; còn trong các báo ở trung ương, thì Nhân Dân, Quân đội
nhân dân dùng lối phiên âm khá thống nhất; Lao động, Tiền phong,… và phần
lớn báo mạng điện tử như VnEpxress, Dân trí, VOV,… lại sử dụng lối viết
nguyên dạng. Nhưng có một chi tiết khá bất ngờ là nếu báo Nhân Dân phiên âm
khá rõ ràng thì báo Nhân dân điện tử không phiên âm mà viết các danh từ riêng
nguyên dạng, hoặc chuyển tự như các loại báo chí tiếng Anh đã chuyển.
1.3 Tên riêng tiếng Trung Quốc trên báo chí Việt Nam hiện nay
Tiếng Trung Quốc (tiếng Hán) là ngôn ngữ tượng hình nên tên riêng tiếng
Trung Quốc trong các văn bản tiếng nước ngoài thay vì được thể hiện nguyên
dạng bằng chữ Hán, sẽ được chuyển sang bính âm (là một trong nhiều cách ghi
âm tiếng Trung Quốc theo giọng Bắc Kinh) bằng hệ chữ Latinh hoặc dịch nghĩa
ra ngôn ngữ đích. Ví dụ, 习近平 được phiên âm thành Xi Jinping，北京 được
phiên âm thành Beijing，上海 được chuyển thành Shanghai， 周永康 được
chuyển thành Zhou Yongkang…
Còn trên báo chí tiếng Việt, do đặc thù của ngôn ngữ tiếng Việt và mối
quan hệ giữa tiếng Việt và tiếng Hán cũng như văn hóa Việt Nam và văn hóa
Trung Quốc mà hiện nay tên riêng tiếng Trung Quốc khi được chuyển dịch sang
tiếng Việt có ít nhất là 3 dạng thức khác nhau:
- Dùng âm Hán - Việt:
Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương ĐCS Trung Quốc (CCDI) ngày
11/11 thông báo Phó Bí thư thành ủy Bắc Kinh, bà Lã Tích Văn đang bị
điều tra với cáo buộc "vi phạm kỷ luật nghiêm trọng".
(Trung Quốc điều tra Phó Bí thư Bắc Kinh, Báo Tin tức TTXVN, ngày 11/11/2015)
4

- Chuyển tự:
“Bé Xiao Hongmei mới chỉ 4 tuổi rưỡi nhưng đã mắc các bệnh về phổi do
ô nhiễm.”
(Vấn đề hôm nay: Người dân Bắc Kinh kêu trời vì ô nhiễm môi trường, VTV1, ngày 08/12/2015)

- Dịch nghĩa:
“Lễ tình nhân của người Trung Quốc rơi vào ngày 7/7 âm lịch.” (Ngày
7/7 âm lịch được người Trung Quốc gọi là “Thất tịch”, là ngày Ngưu
Lang, Chức Nữ gặp nhau nên được coi là Lễ tình nhân ở nước này.)
(Ngày lễ tình nhân ở Trung Quốc, Báo điện tử VOV, ngày 06/8/2011)

Trong 3 cách chuyển dịch trên thì cách viết theo âm Hán - Việt là thông
dụng nhất (áp dụng với hầu hết tên người và địa danh), còn trường hợp dịch
nghĩa là ít phổ biến nhất (thường chỉ áp dụng với 1 số tên riêng rất đặc thù và
mang hàm ý văn hóa như tên ngày lễ, sự kiện, món ăn…)
Tuy nhiên, sự tồn tại cả 3 cách thức chuyển dịch đối với tên riêng của
cùng một ngôn ngữ đang gây ra những tranh cãi trong không chỉ những người
làm báo mà còn trong công chúng bởi sự thiếu nhất quán. Sự thiếu nhất quán
không chỉ xảy ra giữa các cơ quan báo chí khác nhau và đôi khi còn trong xảy ra
trong cùng một cơ quan báo chí, thậm chí là trong cùng một bài báo. Ví dụ:
- “Vụ giẫm đạp đã diễn ra vào lúc 23 giờ 35 phút ngày 31/12 (theo giờ địa
phương) tại quảng trường Chen Yi, khu vực Bến Thượng Hải, ngay trước
lễ đón mừng năm mới.”
(Bản tin Chuyển động 24h, VTV1, ngày 01/01/2015)

- “Thoát khỏi vụ giẫm đạp tại quảng trường Trần Nghị, Thượng Hải, các
nhân chứng may mắn sống sót đã chia sẻ những khoảnh khắc kinh hoàng
sau thảm kịch năm mới này.”
(Bản tin Chuyển động 24h, VTV1, ngày 02/01/2015)

Trong 2 ví dụ trên thì cùng địa danh 陈毅 (một quảng trường tại thành
phố Thượng Hải, Trung Quốc) khi được chuyển dịch sang tiếng Việt, trong cùng
bản tin Chuyển động 24h của Đài Truyền hình Việt Nam đã có 2 cách thể hiện

5


khác nhau, gồm chuyển tự (Chen Yi) và dùng âm Hán - Việt (Trần Nghị). Đó là
chưa kể trong cùng 1 câu của 1 tin (ngày 01/01), Chuyển động 24h vừa dùng
cách chuyển tự vừa dùng âm Hán Việt: “… tại quảng trường Chen Yi, khu vực
Bến Thượng Hải…”
Tình trạng thiếu nhất quán này cũng xảy ra ở nhiều báo khác, trong đó, dễ
nhận ra là những tên riêng phổ biến sẽ được chuyển dịch theo cách dùng âm
Hán - Việt, còn tên riêng kém phổ biến sẽ được chuyển dịch theo cách chuyển
tự. Điều này có thể được lý giải là do người dịch chủ yếu dịch từ tin gốc tiếng
Anh (lúc này các tên riêng tiếng Trung Quốc đã được chuyển dịch theo hình
thức chuyển tự) và/hoặc người dịch không biết tiếng Trung Quốc thì sẽ không
thể biết chính xác những tên riêng kia được viết như thế nào, nên không thể tìm
được âm Hán - Việt chính xác. Khi đó, cách an toàn nhất là sử dụng hình thức
chuyển tự, dẫn tới việc tồn tại các cách thức chuyển dịch khác nhau trong cùng
một bài viết/chương trình/cơ quan báo chí.
2. THAY ĐỔI CÁCH THỨC CHUYỂN DỊCH TÊN RIÊNG TIẾNG
TRUNG QUỐC TRÊN BÁO CHÍ VIỆT NAM
Trước hết, cần nói qua về nguồn gốc hình thành cách đọc Hán - Việt.
Theo tác giả Nguyễn Tài Cẩn4, chữ Hán vốn là một nền văn tự do người Hán
sáng tạo ra cách đây khoảng trên 3.000 năm, khi người Hán đang còn đóng
khung địa bàn cư trú của mình trong vùng đất thuộc lưu vực sông Hoàng Hà và
sông Vị. Lúc đầu nó chỉ dùng để phục vụ riêng cho người Hán và các tầng lớp
trên trong các khu vực đã bị Hán hoá sớm, sau đó, song song với việc mở rộng

địa bàn cư trú của người Hán và địa bàn ảnh hưởng của nền văn hoá Hán, chữ
Hán cũng dần dần lan tràn ra toàn vùng. Chữ Hán du nhập vào Việt Nam vào
giai đoạn khoảng đầu Công nguyên, cùng thời kỳ nó mở rộng ra nhiều khu vực
khác ở phía Đông và Đông Bắc như Nhật Bản, Triều Tiên. Trong nhiều thế kỷ
chữ Hán đã được coi như là văn tự chính thống, được đem giảng dạy ở nhà
trường một cách quy mô nền nếp, được dùng vào thi cử, dùng vào công tác hành
chính, ngoại giao, và cũng được dùng cả vào văn hoá, sáng tác văn học.
4

Xem Nguyễn Tài Cẩn: Nguồn gốc và quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Nxb. ĐHQG Hà Nội, 2002

6


Nhưng theo thời gian, cách đọc chữ Hán ở Trung Quốc cũng như ở những
vùng ngoài Trung Quốc đều dần dần thay đổi. Địa bàn mở rộng cũng tạo điều
kiện củng cố thêm cho những sự cách xa nhau vốn có trong cách đọc - vì mỗi
vùng vay mượn vào một thời kỳ khác nhau, sau đó lại diễn biến theo những
chiều hướng khác nhau - làm cho những sự cách xa nhau đó càng ngày càng
thêm sâu sắc. Mặt khác, bản thân chữ Hán cũng có những đặc điểm thúc đẩy
thêm sự xa cách đó. Đây là một nền văn tự không ghi từng âm như chữ Nga, chữ
Anh, chữ Pháp, hay như chữ Quốc ngữ của chúng ta hiện nay. Qua tự dạng của
chữ Hán chúng ta không thể phân tích để rút ra cách đọc một cách dễ dàng như
ở các lối chữ ghi theo từng âm. Do tất cả những lẽ đó, dần dần trong vùng hình
thành một tình thế như sau: hai người ở hai khu vực cách xa nhau có thể dùng
chung một thứ chữ, viết như nhau, xem và biết được nội dung như nhau, nhưng
đọc lên thì khác nhau, nói và nghe thì không hiểu được nhau nữa. Nói cách
khác, chữ Hán trở thành một hệ thống văn tự có nhiều cách đọc, trong đó có
cách đọc Hán - Việt, được cho là bắt nguồn từ hệ thống ngữ âm tiếng Hán đời
Đường vào khoảng hai thế kỷ VIII, IX.

Ngày nay, cách chuyển dịch tên riêng tiếng Trung Quốc sử dụng âm Hán
- Việt vẫn rất phổ biến vì ưu điểm dễ đọc, dễ nhớ. Nhưng ngược lại, nó có có
những nhược điểm rất lớn cả về mặt ngôn ngữ và xã hội, gây khó khăn, hiểu lầm
cho người đọc, người nghe. Chính thực tế này đã làm nảy sinh yêu cầu phải có
một phương thức chuyển dịch khác thay thế.
2.1 Nhược điểm của việc dùng âm Hán - Việt
2.1.1 Không phân biệt được với tên riêng tiếng Việt
Việc chuyển dịch tên riêng tiếng Trung bằng âm Hán - Việt khiến các tên
riêng này về mặt hình thái (chữ viết) và cách đọc không khác gì so với tên riêng
tiếng Việt, khiến người đọc, người nghe rất dễ nhầm lẫn. Ví dụ, báo Tin tức
Thông tấn xã Việt Nam có các tin với tiêu đề như sau:
- Trung Quốc cách chức, khai trừ Đảng nguyên Bí thư Tỉnh ủy Hà Bắc
(ngày 16/10/2015)
7


- Công ty Phân đạm và Hóa chất Hà Bắc gây ô nhiễm môi trường (ngày
29/11/2015)
Hai tít (title) tin này đều có địa danh Hà Bắc, một là của Trung Quốc, một
là của Việt Nam. Sự giống nhau này rất dễ khiến người đọc hiểu lầm là nguyên
Bí thư tỉnh ủy bị cách chức, khai trừ Đảng là người Việt Nam; hoặc, công ty
phân đạm và hóa chất gây ô nhiễm môi trường là công ty Trung Quốc.
Tương tự, nếu đọc tên Trương Đức Giang thì khó biết chắc là người
Trung Quốc hay Việt Nam; đọc tên hoa hậu Vu Văn Hà thì khó biết được đó là
hoa hậu thế giới 2012 Yu Wenxia người Trung Quốc; nếu đọc Thái Nguyên thì
không phân biệt được thành phố Thái Nguyên/Taiyuan thuộc tỉnh Sơn
Tây/Shanxi Trung Quốc với thành phố Thái Nguyên, thuộc tỉnh Thái Nguyên
của Việt Nam…

Báo Vietnam+ của Thông tấn xã Việt Nam ngày 14/3/2014 đưa tin:

“Trung Quốc: Lại xảy ra đâm chém ở thành phố Trường Sa”. Thông tin này rất
dễ khiến người đọc lầm tưởng rằng sự việc xảy ra tại Trường Sa, tỉnh Khánh
Hòa của Việt Nam, thậm chí còn khiến người đọc lầm tưởng Vietnam+ đã sai
8


khi biến Trường Sa của Việt Nam thành một địa danh của Trung Quốc. Điều này
càng nên tránh trong bối cảnh căng thẳng trên biển giữa Việt Nam và Trung
Quốc vẫn chưa được giải quyết. Thực tế, vụ đâm chém xảy ra tại thành phố
Trường Sa/Changsha của tỉnh Hồ Nam/Hunan, Trung Quốc. Những hiểu lầm
này sẽ tránh được nếu Vietnam+ dùng cách chuyển tự trong chuyển dịch tên
riêng tiếng Trung Quốc thay vì dùng âm Hán - Việt.
2.1.2 Không theo thông lệ quốc tế
Việc các phương tiện truyền thông đại chúng, đặc biệt là báo chí chuyển
dịch tên riêng Trung Quốc bằng âm Hán - Việt khiến cho cách nói và cách viết
của chúng ta có vẻ dị biệt, không giống với thông lệ quốc tế. Cùng một chủ thể,
đối tượng trong khi báo chí quốc tế thống nhất một cách gọi tên thì báo chí Việt
Nam lại “một mình một chợ” với cách gọi tên riêng. Điều này không chỉ dễ gây
cảm giác là chúng ta tiếp cận vấn đề Trung Quốc không giống với cách tiếp cận
quốc tế mà còn gây khó khăn cho công chúng.

Một ví dụ tiêu biểu là vụ Trung Quốc hạ đặt trái phép giàn khoan Haiyang
Shiyou 981 trong vùng biển chủ quyền và thềm lục địa của Việt Nam năm 2014.
Một cuộc tranh cãi đã nổ ra về việc gọi tên giàn khoan này như thế nào cho đúng
khi mà phần lớn báo chí Việt Nam (gồm cả các cơ quan báo chí lớn của quốc gia

9


như Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam…) đều gọi giàn khoan

này là: Hải Dương 981 hoặc HD-981.
Thực tế, Trung Quốc đặt tên giàn khoan này là 海洋石油 981, đọc theo
âm Hán - Việt là Hải Dương Thạch Du 981, theo bính âm là Haiyang Shiyou
981. Vào thời điểm đó, báo chí quốc tế khi đưa tin về sự kiện này đều gọi tên
giàn khoan này là Haiyang Shiyou 981. Việc báo chí Việt Nam gọi tên giàn
khoan này là Hải Dương 981, HD-981 là không giống với cách gọi của quốc tế.
Trong khi đó, việc gọi tên chính xác giàn khoan dầu trái phép của Trung Quốc
có ý nghĩa vô cùng quan trọng kể cả về mặt pháp lý cũng như về chính trị. Thứ
nhất, đề phòng Trung Quốc có thể lật lọng rằng họ không có cái giàn khoan nào
tên là Hải Dương 981 hay HD-981 nên lời buộc tội của Việt Nam là vô căn cứ.
Thứ hai, cách gọi Hải Dương 981 hay HD-981 dẫn đến hệ quả là chỉ người Việt
Nam hiểu được, còn người nước ngoài và người Trung Quốc - đối tượng chúng
ta cần thông tin, tuyên truyền, lôi kéo để phản đối hành động phi pháp của Trung
Quốc có thể sẽ không hiểu được chúng ta đang nói đến cái gì thậm chí hiểu sai
đối tượng chúng ta đang nói đến.
Ngoài ra, cách chuyển dịch tên riêng tiếng Trung Quốc bằng âm Hán Việt cũng không thể hiện đúng tên người, tên địa danh Trung Quốc, nên sẽ gây
trở ngại cho việc tìm hiểu về Trung Quốc hiện tại, gây khó khăn cho việc tra cứu
trên internet và khó kết nối được ý tưởng khi đọc về Trung Quốc qua các tài liệu
tiếng Anh hay các ngôn ngữ châu Âu khác.
Ví dụ, nếu muốn tìm các bài viết, bài phân tích, bình luận của báo chí
nước ngoài về chuyến thăm của Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung Quốc đến Việt
Nam (hồi đầu tháng 11/2015) mà dùng từ khóa “Tập Cận Bình” thì chỉ có thể
tìm được các bài viết của báo Việt Nam hoặc các trang tiếng Việt của các báo
nước ngoài như BBC tiếng Việt, VOA tiếng Việt (với nội dung hướng đến độc
giả là người Việt), mà không thể tìm được các bài viết của báo chí phương Tây
viết cho độc giả của họ (quan điểm thường khách quan hơn). Rất nhiều thông tin
và tri thức khác (bằng tiếng Anh) trên internet nếu dùng tên riêng theo âm Hán 10


Việt thì cũng không thể tra cứu được. Bản thân người Trung Quốc ngay cả khi

nói chuyện trực tiếp cũng không biết là người Việt Nam đang nhắc đến họ nếu
dùng cách gọi tên theo âm Hán - Việt. Những bất cập này hoàn toàn có thể khắc
phục nếu chúng ta thống nhất cách chuyển dịch tên riêng Trung Quốc theo hình
thức chuyển tự như báo chí phương Tây.
Việt Nam đang trong thời kì hội nhập, chúng ta phải giao lưu, đối thoại
với cả thể giới chứ không phải chỉ có người Việt Nam với nhau. Trong khi các
tờ báo nổi tiếng có uy tín trên thế giới cách dùng từ luôn chuẩn xác thì báo chí
của Việt Nam còn thiếu thống nhất, khái niệm cũng lẫn lộn nhiều khi còn làm
lợi cho đối phương. Vì thế, việc sử dụng tên gọi chuẩn xác quốc tế, chính xác
trong từng từ ngữ nhỏ nhất là bước đầu tiên nâng cao yếu tố pháp lý và sức
mạnh của truyền thông Việt Nam.
2.1.3 Tạo cảm giác gần gũi không cần thiết
Hãy cùng đọc một đoạn sau trong một bài viết được đăng tải trên báo
Nhân Dân điện tử:
“Ðúng vậy, khi Hoa Tây giàu có, người Hoa Tây không quên láng giềng.
Từ năm 2001 đến 2004, Hoa Tây từ một làng nhỏ đã hợp nhất thêm 16
làng chung quanh và trở thành một làng lớn, dân số từ 1.520 tăng lên 35
nghìn người. Ngoài ra, hiện nay sự phát triển kinh tế mạnh mẽ của Hoa
Tây đang thu hút 60 nghìn công nhân ở nhiều nơi đến làm việc với mức
lương thỏa đáng. Những người lao động “ngoại thôn” này có thu nhập
cao, đời sống ổn định và họ hoàn toàn yên tâm vui vẻ làm việc lâu dài ở
Hoa Tây.”
(Làng Hoa Tây, mô hình nông thôn hiện đại ở Trung Quốc, báo Nhân Dân điện tử,
ngày 10/01/2012)

Cảm giác đầu tiên của người đọc khi đọc bài viết trên là một sự gần gũi,
thân thuộc bởi tác giả dường như đang giới thiệu về cuộc sống và sự phát triển
của một làng quê nào đó tại Việt Nam. Cảm giác này được tạo ra một phần là
bởi tên ngôi làng Hoa Tây, không khác gì tên của biết bao ngôi làng khác trên
khắp đất nước Việt Nam.

11


Nhưng nếu thay đổi cách gọi tên ngôi làng thành Huaxi thì cảm giác đó sẽ
gần như biến mất, vì qua tên gọi, người đọc nhận diện được rằng, đây là một
ngôi làng nào đó ở nước ngoài chứ không phải ở Việt Nam. Như vậy, chính cách
sử dụng âm Hán - Việt để chuyển dịch tên của một ngôi làng ở Trung Quốc đã
tạo ra cho người đọc một cảm giác gần gũi, thân thuộc không cần thiết khi tiếp
nhận thông tin về ngôi làng này.
Hay giữa những ngày người dân Việt Nam sôi sục phản đối việc Trung
Quốc hạ đặt trái phép giàn khoan Haiyang Shiyou 981 trong vùng biển chủ
quyền và thềm lục địa của Việt Nam năm 2014, báo chí Việt Nam vẫn viết:
“Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hoa Xuân Oánh”, “Bộ trưởng
Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị”… như thể họ là các lãnh đạo, quan chức
người Việt Nam. Ví dụ:
“Bộ trưởng Vương Nghị chân thành cảm ơn chính phủ Việt Nam đã sớm
có điện thăm hỏi nhân dân vùng động đất Vân Nam, thể hiện tình cảm hữu
nghị giữa hai nước. Bộ trưởng Vương Nghị bày tỏ hai nước là láng giềng,
cần tăng cường hợp tác, cùng phát triển, giải quyết thỏa đáng các vấn đề
khó khăn trong quan hệ hai nước, trong đó có vấn đề Biển Đông.”
(Việt Nam yêu cầu Trung Quốc không tái diễn vụ giàn khoan, Báo điện tử
VnExpress, ngày 09/8/2014)

Thay vào đó, chúng ta nên gọi tên những người này theo đúng nguyên tắc
ngoại giao quốc tế: “Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hua
Chunying”, “Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Wang Yi”… và để khi người dân
Việt Nam đọc hoặc nghe những người này phát biểu về vấn đề liên quan đến Việt
Nam, đặc biệt là vấn đề về tranh chấp chủ quyền, thì đều hiểu ngay rằng họ đang
đứng từ lập trường, luận điệu của người Trung Quốc, vì lợi ích của đất nước
Trung Quốc chứ không phải vì lợi ích của Việt Nam và nhân dân Việt Nam.

2.2 Một vài gợi ý từ cách làm của Kênh truyền hình VTC14
Kênh VTC14 lên sóng chính thức từ ngày 01/01/2010, nằm trong hệ
thống kênh của Đài Truyền hình Kỹ thuật số VTC. Là một kênh truyền hình

12


công ích, VTC14 có nội dung chuyên biệt về phòng chống, giảm nhẹ thiên tai,
hiểm họa, phục vụ cộng đồng. VTC14 hiện đang sản xuất, phát sóng gần 30 đầu
mũ chương trình, nổi bật là 8 bản tin thời tiết/ngày cùng nhiều bản tin thời sự
tổng hợp, cập nhật liên tục các thông tin của đời sống theo tiêu chí gần gũi và dễ
tiếp cận.
Theo Thông tư số 09/2012/TT-BTTTT ngày 06/07/2012 của Bộ Thông tin
và Truyền thông, VTC14 được Chính phủ xác định là một trong 10 kênh truyền
hình thiết yếu của quốc gia, phục vụ hoạt động thông tin truyền thông, đáp ứng
nhu cầu thông tin của nhân dân cả nước. VTC14 được truyền dẫn trên nhiều hạ
tầng: kỹ thuật số mặt đất, kỹ thuật số vệ tinh, truyền hình cáp kỹ thuật số tại Hà
Nội, TP HCM cùng nhiều tỉnh, thành phố khác trên khắp cả nước.
Giai đoạn đầu mới phát sóng, VTC14 cũng như nhiều cơ quan báo chí
khác sử dụng âm Hán - Việt làm phương thức chủ đạo khi chuyển dịch các tên
riêng tiếng Trung Quốc. Tuy nhiên, bắt đầu từ năm 2013, VTC14 bắt đầu ngừng
việc sử dụng âm Hán - Việt thay vào đó là dùng phương thức chuyển tự (dùng
bính âm) đối với các tên riêng tiếng Trung Quốc. Đến nay, sau 3 năm thực hiện,
VTC14 đã nhận được không ít phản hồi của khán giả về sự thay đổi này, trong
đó không ít các ý kiến phản đối về đề nghị quay lại cách thức cũ (dùng âm Hán
Việt). Tuy nhiên, kênh VTC14 không phải duy ý trí mà hoàn toàn xuất phát từ
những cơ sở lý thuyết và thực tiễn để tiến hành và duy trì phương thức này.
Do ảnh hưởng lâu đời từ văn hóa, ngôn ngữ Trung Quốc, tiếng Việt có
một kho từ vựng Hán Việt rất lớn, phong phú và đa dạng. Ảnh hưởng này cũng
thể hiện rõ trên việc chuyển dịch tên riêng nước ngoài (bao gồm địa danh, tên

người, tên tổ chức…) sang tiếng Việt. Cụ thể, hiện nay trên các phương tiện
truyền thông đại chúng, tên riêng tiếng Trung Quốc được chuyển thành từ Hán
Việt và được người Việt Nam phát âm như tiếng bản ngữ. Trong nhiều trường
hợp, hình thức của các tên riêng Trung Quốc hoàn toàn không có gì khác biệt
với tên riêng Việt Nam. Ảnh hưởng của ngôn ngữ tiếng Hán vào tiếng Việt
trong quá khứ còn lớn đến mức, nhiều tên riêng có nguồn gốc ngoài Trung Quốc
13


cũng được người Việt phiên âm qua tiếng Hán và khác hẳn từ nguyên gốc, thí dụ
như Washington được phiên âm thành Hoa Thịnh Đốn, Napoleon thành Nã Phá
Luân, Paris thành Ba Lê, Argentina thành Á Căn Đình…
Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập, liên quan đến các tên riêng tiếng
nước ngoài, báo chí và các phương tiện truyền thông đại chúng khác đang dần
thống nhất phiên âm theo một chuẩn chung qua tiếng Anh. Ngoại trừ với tên các
quốc gia, đại dương, châu lục đã được phiên âm theo bản địa hóa hoàn toàn như
Nga, Trung Quốc, Ba Lan… xu hướng chung trong việc phiên âm danh từ riêng
nước ngoài vốn được chuyển dịch thành âm Hán - Việt cũng được điều chỉnh
sang tiếng Anh, như Hán Thành đổi thành Seoul, Kim Chính Nhật thành Kim
Jong Il, Hương Cảng thành Hongkong… Với những tên riêng mới xuất hiện và
có tần xuất hiển thị cao, như lãnh tụ CHCDND Triều Tiên Kim Jong Un thì hầu
như người Việt không còn sử dụng âm Hán - Việt để gọi tên nữa.
Trong bối cảnh đó, duy nhất vẫn còn hệ thống các tên riêng nguồn gốc
Trung Quốc vẫn được người Việt Nam chuyển dịch thành âm Hán - Việt và phát
âm như tên riêng tiếng Việt. Theo quan điểm những người làm chương trình
VTC14, việc tiếp tục duy trì tình trạng chuyển dịch tên riêng Trung Quốc bằng
âm Hán - Việt không khác gì cách viết, cách đọc tên riêng Việt Nam (điều mà
chúng ta không làm ngay cả với tên riêng của các dân tộc thiểu số Việt Nam) thể
hiện trạng thái ảnh hưởng quá nặng của Trung Quốc lên Việt Nam từ ngay trong
tâm thức, giống như Việt Nam là một bộ phận của Trung Quốc.

Vì lẽ đó, kênh VTC14 chuyển sang sử dụng cách chuyển dịch các tên
riêng Trung Quốc theo chuẩn tiếng Anh (dùng bính âm), bình đẳng và không
khác biệt so với cách chuyển dịch danh từ riêng của các quốc gia khác như là
một nỗ lực của một đơn vị báo chí trong việc tạo sự phân biệt chính xác Việt
Nam khác biệt và độc lập với Trung Quốc trên vấn đề ngôn ngữ. Việc làm này
có thể sẽ gây những khó khăn ban đầu do thói quen của khán giả, nhưng về dài
hạn sẽ là tốt hơn cho ngôn ngữ Việt Nam trong việc khẳng định bản sắc trước
tiếng Trung Quốc.
14


2.3 Những vấn đề phát sinh do thay đổi phương thức chuyển dịch tên riêng
tiếng Trung Quốc và giải pháp khắc phục
Việc một cơ quan báo chí có tầm ảnh hưởng quốc gia như kênh truyền
hình VTC14 tiên phong áp dụng phương thức mới trong việc chuyển dịch tên
riêng tiếng Trung Quốc đã nhận được sự ủng hộ của nhiều khán giả truyền hình,
những người sớm nhận ra những bất cập từ phương thức sử dụng âm Hán - Việt
như đã nêu ở trên. Tuy nhiên, VTC14 cũng liên tục nhận được phản hồi của
khán giả đề nghị quay trở lại cách gọi tên cũ vì lý do: cách gọi tên này là thiếu
nhất quán với các cơ quan báo chí khác của cả nước, đồng thời gây khó hiểu cho
khán giả khi tiếp nhận các thông tin về Trung Quốc. Ví dụ:
- “Tại Hội nghị lần này, Chủ tịch Trung Quốc Xi Jinping mang đến món
quà là cam kết viện trợ 60 tỷ USD để các nước châu Phi phát triển kinh tếxã hội.” (Tên người trong tin này thực chất là Tập Cận Bình.)
(Chương trình Chuyện Đông-Chuyện Tây, Kênh VTC14, ngày 06/12/2015)

- “Thủ đô Beijing của Trung Quốc đang phải hứng chịu tình trạng ô nhiễm
nghiêm trọng, đến mức, lần đầu tiên, báo động đỏ ở mức độ cấp 4 - cấp độ
cao nhất đã được ban hành... Trong màn khói mù dày đặc bao trùm, khó
có thể nhận ra đây là Tiananmen - lối vào di tích lịch sử nổi tiếng
Zijincheng.” (Các địa danh trong tin này thực chất là Bắc Kinh, Thiên An

Môn và Tử Cấm Thành.)
(Bản tin Chào Buổi tối, Kênh VTC14, ngày 09/12/2015)

- “Gần 40 năm sau khi chủ tịch Mao Zedong qua đời, các doanh nhân và
nông dân Trung Quốc đã quyết định xây dựng một bức tượng khổng lồ tại
tỉnh Henan để tưởng nhớ công lao của ông.” (Tên người và tên địa danh
trong tin này thực chất là Mao Trạch Đông và Hà Nam.)
(Bản tin Chào Buổi tối, Kênh VTC14, ngày 05/01/2016)

Không phủ nhận rằng, trong bối cảnh tất cả các cơ quan báo chí đều thống
nhất cách thức dùng âm Hán - Việt để gọi tên đất, tên người Trung Quốc, thì
việc riêng kênh VTC14 dùng phương thức chuyển tự (theo cách thức của báo chí
phương Tây) đã tạo gây những khó khăn nhất định trong việc tiếp nhận thông tin
15


của công chúng. Thậm chí, có những tên người hoặc địa danh vốn rất quen
thuộc (bởi cách gọi theo âm Hán - Việt), nhưng do cách gọi tên theo bính âm của
VTC14 mà trở nên xa lạ, khó hiểu với người xem. Xét ở một khía cạnh nào đó,
phương thức gọi tên mới đã không đạt được mục đích truyền thông vì đối tượng
tiếp nhận không lĩnh hội được thông tin đó. Từ thực tế này, chúng tôi, trên quan
điểm ủng hộ cách làm của VTC14, muốn đề xuất một vài giải pháp nhằm vừa
đạt được mục tiêu truyền thông nhưng vẫn đảm bảo khẳng định và duy trì sự độc
lập về ngôn ngữ và văn hóa của Việt Nam với Trung Quốc, đồng thời, vẫn giúp
khán giả thuận tiện trong việc tiếp cận với cách thức đưa tin của báo chí nước
ngoài và tra cứu thông tin trên internet.
Thứ nhất, bên cạnh tên gọi theo bính âm cần bổ sung thêm chú thích âm
Hán - Việt với những tên riêng gốc Trung Quốc vốn đã quen thuộc với người
Việt Nam, bao gồm các tên riêng đã có từ trước đây và tên riêng của những nhân
vật, vùng đất quan trọng, nổi tiếng hiện nay. Cách làm này vừa không khiến

công chúng bối rối với cách gọi tên mới, vừa giúp họ quen dần với tên gọi theo
chuẩn quốc tế, đồng thời, nếu có nhu cầu tra cứu thông tin trên internet họ cũng
có thể dễ dàng thực hiện.
Ví dụ, nếu nói/viết là “nhà thơ Du Fu đời Tang” thì người Việt sẽ thấy
hoàn toàn xa lạ, bởi đã vài trăm năm nay, người Việt quen với cách nói/viết “nhà
thơ Đỗ Phủ đời Đường”. Theo nguyên tắc nêu trên, báo chí thay vì viết “nhà thơ
Đỗ Phủ đời Đường” như cách làm phổ biến hiện nay thì sẽ viết thành “nhà thơ
Du Fu (Đỗ Phủ) đời Tang (Đường)”. Hay “Chủ tịch Trung Quốc Xi Jinping
(Tập Cận Bình)”, “thành phố Nanjing (Nam Kinh), tỉnh Jiangsu (Giang Tô)”…
Với báo phát thanh và truyền hình sẽ đòi hỏi mất công hơn một chút khi phải
chú thích thêm bằng chữ (phụ đề) hoặc lời nói (ví dụ: thành phố Nanjing tức
Nam Kinh). Sau một khoảng thời gian nhất định, với sự xuất hiện song hành của
hai cách chuyển dịch tên riêng, công chúng sẽ quen dần với cách gọi tên riêng
gốc Trung Quốc theo bính âm. Đến một lúc nào đó, có thể bỏ phần âm Hán Việt mà công chúng vẫn hiểu và tiếp nhận được thông tin.
16


Thứ hai, không áp dụng cách gọi tên bằng âm Hán - Việt với những tên
riêng tiếng Trung Quốc mới xuất hiện hoặc bắt đầu được báo chí nhắc đến, dù là
có vai trò quan trọng và phổ biến tại thời điểm đó.
Ví dụ, sau một thời gian, Bộ Ngoại giao Trung Quốc lại thay đổi người
phát ngôn. Dù đây là những nhân vật quan trọng nhưng lại là người mới, người
Việt Nam trước đây có thể hoàn toàn chưa biết đến họ, việc dùng hoàn toàn bính
âm để gọi tên sẽ không gây ảnh hưởng tới việc tiếp nhận và xử lý thông tin của
công chúng. Hay như khoảng 2 - 3 năm trở lại đây người Việt Nam mới biết đến
những nhân vật như Bạc Hy Lai, Cốc Khai Lai, Chu Vĩnh Khang, Từ Tài Hậu…
Đây đều là những nhân vật quyền lực tại Trung Quốc, song họ chỉ được báo chí
quốc tế, trong đó có Việt Nam nhắc đến sau khi bị chính quyền Trung Quốc kết
án “vi phạm kỷ luật nghiêm trọng”. Với các tên riêng này, ngay từ đầu, nếu báo
chí Việt Nam thống nhất gọi tên theo bính âm giống báo chí phương Tây là Bo

Xilai, Gu Kailai, Zhou Yongkang, Xu Caihou,… thì sẽ không có ảnh hưởng gì
tới việc tiếp nhận thông tin của công chúng. Cách gọi tên như vậy cũng gần
giống với cách gọi của người Trung Quốc nhất.
Tóm lại, vấn đề chuyển dịch tên riêng tiếng nước ngoài trên báo chí Việt
Nam không thể một sớm một chiều có được sự thống nhất và cần có những giải
pháp hợp lý. Trong đó, riêng với tên riêng tiếng Trung Quốc, nên sớm có một
quy chuẩn chung theo hướng tiếp cận cách chuyển dịch của báo chí phương Tây
- dùng bính âm thay vì âm Hán - Việt - để vừa đáp ứng nhu cầu hội nhập lại vừa
góp phần khẳng định và bảo tồn bản sắc ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam trước sự
ảnh hưởng của ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phạm An: Sai lầm khi dịch thuật tiếng Trung Quốc, Trang điện tử
/>2. Nguyễn Tài Cẩn: Nguồn gốc và quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Nxb. ĐHQG Hà
Nội, 2002
3. Nguyễn Thiện Giáp: Từ vựng học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2002
4. Vũ Quang Hào: Ngôn ngữ báo chí, Nxb. Thông tấn, Hà Nội, 2014
5. Phạm Tất Thắng: Về vị trí của tên riêng trong hệ thống danh từ tiếng Việt, Tạp chí Từ
điển và Bách khoa thư, Số 6/2011
17