Luận án tiến sĩ: Quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến 2012

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ THỊ HƯƠNG LIÊN

QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
THÀNH PHỐ LẠNG SƠN TỪ NĂM 1925 ĐẾN NĂM 2012

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2019


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ THỊ HƯƠNG LIÊN

QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
THÀNH PHỐ LẠNG SƠN TỪ NĂM 1925 ĐẾN NĂM 2012
Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM
Mã số: 9229013

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:

1. GS.TS Nguyễn Ngọc Cơ
2. PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy

THÁI NGUYÊN - 2019

i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết
quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì
công trình nào khác.

Tác giả

Đỗ Thị Hương Liên


ii
LỜI CẢM ƠN
Trước hết tác giả luận án xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới tập thể các thầy cô
giáo trong tổ Lịch sử Việt Nam, khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái
Nguyên. Đặc biệt tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới thầy giáo hướng dẫn khoa học:
GS.TS. Nguyễn Ngọc Cơ, PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy đã chỉ bảo tận tình, ân cần,
động viên khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành
chương trình đào tạo tiến sĩ.
Ngoài ra, trong quá trình thực hiện luận án, tác giả đã nhận được sự giúp đỡ
nhiệt tình của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, III, Tỉnh ủy, UBND tỉnh Lạng Sơn, cùng
các đơn vị trực thuộc quản lí và toàn thể các ban ngành, đoàn thể địa phương đã cung
cấp các tư liệu để tác giả hoàn thành luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp
đỡ quý báu đó.
Cuối cùng tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè và đồng
nghiệp đã động viên, giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và hoàn thành luận án.
Thái Nguyên, ngày 14 tháng 10 năm 2018
Tác giả

Đỗ Thị Hương Liên


iii
MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan ................................................................................................................ i
Lời cảm ơn ..................................................................................................................ii
Mục lục ...................................................................................................................... iii
Danh mục các chữ viết tắt .......................................................................................... iv
Danh mục các bảng ..................................................................................................... v
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
1. Lý do lựa chọn đề tài ...........................................................................................1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ......................................................2
3. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu ................................................2
4. Đóng góp của luận án ..........................................................................................4
5. Bố cục Luận án ....................................................................................................4
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ NGUỒN TƯ LIỆU VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN
CỨU ĐỀ TÀI .............................................................................................................5
1.1. Tổng quan về nguồn tư liệu ..............................................................................5
1.1.1. Tư liệu thành văn ........................................................................................5
1.1.2. Tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật .............................................................7
1.1.3. Tư liệu điền dã ............................................................................................7
1.2. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu vấn đề ..........................................................7
1.2.1. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam .............................7
Những nghiên cứu trong nước..............................................................................7
1.2.2. Các nghiên cứu về tỉnh Lạng Sơn và thành phố Lạng Sơn ......................14
1.3. Những kết quả nghiên cứu được luận án kế thừa và những vấn đề đặt ra
cần tiếp tục giải quyết ............................................................................................21

Chương 2: THỊ XÃ LẠNG SƠN TỪ KHI THÀNH LẬP ĐẾN NGÀY HÒA
BÌNH LẬP LẠI (1925 - 1954) ................................................................................23
2.1. Vùng đất Lạng Sơn trước năm 1925...............................................................23
2.2. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn
từ năm 1925 đến năm 1954....................................................................................26
2.3. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị ........................................................28
2.3.1. Những thay đổi về diên cách ....................................................................28


iv
2.3.2. Quy hoạch kiến trúc .................................................................................30
2.3.3. Môi trường đô thị .....................................................................................36
2.4. Những chuyển biến về quản lí đô thị của thị xã Lạng Sơn giai đoạn 1925
đến 1954 .................................................................................................................37
2.4.1. Những thay đổi trong bộ máy chính quyền ..............................................37
2.4.2. Về quản lí đô thị .......................................................................................42
2.5. Những chuyển biến về sinh hoạt đô thị ..........................................................52
2.5.1. Về dân cư đô thị .......................................................................................52
2.5.2. Về kinh tế .................................................................................................55
2.5.3. Về văn hóa - xã hội...................................................................................62
Chương 3: CHUYỂN BIẾN CỦA THỊ XÃ LẠNG SƠN TRONG NHỮNG
NĂM 1954 - 1975 .....................................................................................................65
3.1. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn
giai đoạn 1954 đến 1975 ........................................................................................65
3.2. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị ........................................................68
3.2.1. Chủ trương xây dựng và phát triển thị xã Lạng Sơn ................................68
3.2.2. Quy hoạch kiến trúc .................................................................................69
3.2.3. Môi trường đô thị .....................................................................................72
3.3. Chuyển biến trong công tác quản lí đô thị. .....................................................73
3.4. Chuyển biến về sinh hoạt đô thị .....................................................................77

3.4.1. Dân cư đô thị ............................................................................................77
3.4.2. Các ngành kinh tế .....................................................................................80
3.4.3. Về văn hóa- xã hội....................................................................................86
Chương 4: CHUYỂN BIẾN CỦA THỊ XÃ LẠNG SƠN SAU NGÀY ĐẤT
NƯỚC THỐNG NHẤT VÀ SỰ THÀNH LẬP THÀNH PHỐ (1975- 2002) .....92
4.1. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn
giai đoạn từ 1975 đến 2002....................................................................................92
4.2. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị ........................................................93
4.2.1. Chủ trương của tỉnh Lạng Sơn về xây dựng và phát triển thị xã Lạng Sơn ...93
4.2.2. Sự thay đổi về diên cách...........................................................................95
4.2.3. Quy hoạch kiến trúc .................................................................................96
4.3. Về quản lý đô thị...........................................................................................101
4.3.1. Các cơ quan, bộ máy chính quyền .........................................................101


v
4.3.2. Chính sách quản lí đô thị ........................................................................102
4.4. Sinh hoạt đô thị .............................................................................................106
4.4.1. Dân cư đô thị ..........................................................................................106
4.4.2. Về lao động, việc làm .............................................................................108
4.4.3.Kinh tế đô thị ...........................................................................................110
4.5. Văn hóa - xã hội ............................................................................................115
Chương 5: THÀNH PHỐ LẠNG SƠN TRONG 10 NĂM XÂY DỰNG VÀ
PHÁT TRIỂN (2002 - 2012) .................................................................................118
5.1. Những điều kiện mới tác động đến quá trình đô thị hóa thành phố Lạng Sơn ....118
5.1.1. Các yếu tố nội sinh .................................................................................118
5.1.2. Yếu tố ngoại sinh ....................................................................................120
5.2. Đổi mới quy hoạch thành phố Lạng Sơn trong thời kì đẩy mạnh công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước giai đoạn 2002-2012 .....................................121
5.2.1. Về quy hoạch kiến trúc ...........................................................................122

5.2.2. Môi trường đô thị ...................................................................................125
5.3. Về quản lí đô thị ...........................................................................................127
5.3.1. Tổ chức bộ máy hành chính ...................................................................127
5.3.2. Về quản lí đô thị .....................................................................................128
5.4. Chuyển biến về sinh hoạt đô thị Lạng Sơn giai đoạn (2002-2012) ..............132
5.4.1. Chuyển biến về kinh tế ...........................................................................132
5.4.2. Chuyển biến trong lĩnh vực văn hóa - xã hội .........................................142
KẾT LUẬN ............................................................................................................148
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.......................................................................................153
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................154
PHỤ LỤC


iv
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CHND

: Cộng hòa Nhân dân

CN

: Công nghiệp

CNH-HĐH

: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

DV

: Dịch vụ

GD

: Giáo dục

HĐND

: Hội đồng nhân dân

HTX

: Hợp tác xã

LN

: Lâm nghiệp

NN

: Nông nghiệp

TCN

: Thủ công nghiệp

TNHH

: Trách nhiệm hữu hạn

UBHC

: Ủy ban hành chính

UBND

: Ủy ban nhân dân


v
DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1.

Biểu thuế nhà, đất tại trung tâm đô thị Lạng Sơn theo Nghị định
của Toàn quyền Đông Dương ............................................................46

Bảng 3.1. Bảng thống kê một số dân tộc chủ yêu sinh sống trên địa bàn thị xã
Lạng Sơn năm 1954 ...............................................................................77
Bảng 3.2. Tổng số học sinh các cấp tại thị xã Lạng Sơn tính đến năm 1955.........87
Bảng 4.1. Dân số thị xã Lạng Sơn từ năm 1989 đến năm 1999 ...........................107
Bảng 4.2. Tỉ lệ tăng dân số thị xã Lạng Sơn vùng nội thị và nông thôn ..............108
Bảng 4.3. Tình hình lao động, việc làm các phường thị xã Lạng Sơn .................108
Bảng 4.4. Phân tích độ tuổi và trình độ chuyên môn đối tượng việc làm (1999) ......109
Bảng 4.5. Số cơ sở, lao động ngành thương mại, dịch vụ- du lịch ......................112
Bảng 5.1. Tốc độ tăng trưởng kinh tế và GDP bình quân thành phố Lạng Sơn
so với tỉnh giai đoạn 2002-2012 ..........................................................135
Bảng 5.2. Một số chỉ tiêu ngành về thương mại, du lịch, khách sạn ...................136

1
MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Lạng Sơn là một tỉnh nằm ở khu vực phía Bắc có đường biên giới tiếp giáp với
Trung Quốc, từ lâu đã được coi như cửa ngõ giao thương giữa Việt Nam với Trung
Quốc. Thành phố Lạng Sơn là đô thị tỉnh lỵ của tỉnh Lạng Sơn, tỉnh miền núi Đông
Bắc của tổ quốc, là một đô thị cửa khẩu có chức năng quan trọng trong kinh tế đối
ngoại.
Thành phố Lạng Sơn - vùng đất đã trải qua thời kỳ Châu lỵ, Trấn lỵ và đến
năm 1925 được thành lập, trở thành thị xã tỉnh lỵ, là trung tâm kinh tế, chính trị, văn
hóa - xã hội của tỉnh. Đây là nơi có nhiều di tích lịch sử như thành nhà Mạc, Đoàn
thành, Ải Chi Lăng... cùng các lễ hội truyền thống mang đậm bản sắc dân tộc đã từng
hấp dẫn khách thập phương từ ngàn xưa. Sự hội tụ của các điều kiện tự nhiên và xã
hội đã tạo cho thành phố Lạng Sơn thế mạnh phát triển đô thị, trở thành trung tâm
chính trị - kinh tế - văn hoá - xã hội của tỉnh Lạng Sơn và vùng Đông Bắc Việt Nam.
Thành phố Lạng Sơn là loại hình đô thị thương mại ra đời từ khá sớm, được hình
thành theo phương thức "thị" có trước " đô " có sau. Ngày nay thành phố Lạng Sơn
là thành phố thương mại cửa khẩu đang trên đà phát triển, là cửa ngõ giao lưu kinh tế
- văn hoá của cả nước với Trung Quốc, là địa bàn có mối quan hệ với vùng tam giác
kinh tế trọng điểm Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh.
Với quá trình đổi mới diễn ra một cách toàn diện và sâu sắc từ sau Đại hội
Đảng toàn quốc lần thứ VI (12/1986) đã tác động mạnh mẽ đến sự phát triển của
thành phố Lạng Sơn, làm nảy sinh những vấn đề về quy hoạch phát triển đô thị, về tổ
chức đời sống kinh tế - xã hội, an ninh quốc phòng [66, 197], đồng thời những thay
đổi về cơ sở hạ tầng đô thị đã góp phần tích cực vào quá trình phát triển kinh tế - xã
hội của thành phố.
Trong giai đoạn 2000 - 2002, thực hiện đề án thành lập thành phố, thị xã được
đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, kiến thiết đô thị, diện mạo thay đổi. Năm 2000, thành
phố Lạng Sơn được công nhận là đô thị loại III, đến tháng 10/2002, Chính phủ đã ban

hành Nghị định thành lập thành phố Lạng Sơn. Quá trình đô thị hóa cùng với sự
chuyển mình ngày càng mạnh mẽ của thành phố Lạng Sơn trong những năm qua đã
khẳng định sự đúng đắn trong việc thực hiện chủ trương, đường lối đổi mới của Đảng
và nhà nước để thành phố Lạng Sơn trở thành thành phố cửa khẩu quan trọng vùng
biên giới Đông Bắc, với chức năng chủ yếu là kinh tế thương mại, chính trị, an ninh
quốc phòng của một tỉnh biên giới. Thông qua nghiên cứu thực tế thực hiện đường


2
lối đổi mới ở một địa phương miền núi biên giới như Lạng Sơn để thấy được sự lãnh
đạo và đường lối đúng đắn của Đảng và nhà nước ta, đồng thời với việc thực hiện đề
tài này, sẽ góp phần cung cấp thêm tư liệu cho việc nghiên cứu, biên soạn, giảng dạy
lịch sử địa phương cũng như góp phần giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa tốt đẹp
của nhân dân các dân tộc tỉnh Lạng Sơn.
Đến nay, cũng đã có khá nhiều nghiên cứu về quá trình đô thị hóa nói chung
của các tác giả ở trong và ngoài nước, với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên,
lại chưa có nghiên cứu nào phản ánh về quá trình hình thành, phát triển và đô thị hóa
dưới góc độ lịch sử diễn ra tại thành phố của một tỉnh miền núi, nhất là một tỉnh miền
núi phía Bắc như Lạng Sơn. Chính vì vậy, tác giả đã chọn vấn đề: “Quá trình hình
thành và phát triển thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012” làm đề tài luận
án tiến sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
Mục đích nghiên cứu:
Thứ nhất: Trình bày một cách có hệ thống về quá trình hình thành và phát triển
của thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012.
Thứ hai: Nêu đặc điểm của quá trình đô thị hóa nói chung và ở thành phố Lạng
Sơn nói riêng.
Thứ ba: Tác động tích cực và tiêu cực của quá trình đô thị hóa đến sự phát
triển kinh tế - xã hội của tỉnh Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012.
Thứ tư: Trên cơ sở nghiên cứu, tác giả chỉ ra đặc trưng của đô thị Lạng Sơn.

Nhiệm vụ nghiên cứu: Luận án sẽ tập trung vào các vấn đề
- Phân tích những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng
Sơn và thành phố Lạng Sơn qua các giai đoạn lịch sử.
- Sự thay đổi về diên cách (quy mô) thành phố Lạng Sơn qua các thời kì, trong
đó tập trung vào quy hoạch kiến trúc và cảnh quan; đồng thời tập trung làm rõ cơ chế,
chính sách quản lí đô thị của bộ máy chính quyền qua các thời kì.
- Phác họa bức tranh sinh hoạt đô thị được thể hiện qua các mặt như dân cư
kinh tế đô thị, chính trị, văn hóa, xã hội của đô thị Lạng Sơn qua gần một thế kỉ.
3. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài là thành phố Lạng
Sơn. Trọng tâm nghiên cứu của đề tài là về quá trình đô thị hóa ở thành phố Lạng
Sơn.


3
Về không gian: Không gian nghiên cứu của đề tài là không gian lịch sử - kinh
tế - văn hóa - xã hội Lạng Sơn với trung tâm là thành phố Lạng Sơn. Trong quá trình
trình bày luận án, thuật ngữ “thị xã Lạng Sơn nay là thành Phố Lạng Sơn” sẽ có những
cách gọi khác tương ứng được sử dụng trong các văn bản hành chính cuả các chính
quyền đương thời cho phù hợp với từng giai đoạn lịch sử. Trong một số nội dung về
phạm vi nghiên cứu, luận án còn mở rộng ra địa bàn toàn tỉnh để thấy được sự liên
quan mật thiết giữa thành phố Lạng Sơn với tỉnh Lạng Sơn ở những thời đoạn cụ thể.
Về thời gian: Đề tài giới hạn trong thời gian từ năm 1925 đến năm 2012. Trong
đó, năm 1925 là năm chính quyền thực dân Pháp đã ra Nghị định số 30431 về việc
thành lập thị xã Lạng Sơn là trung tâm đô thị của tỉnh Lạng Sơn (theo công điện của
Chánh văn phòng Phó Thống sứ Bắc Kỳ về Nghị định thiết lập Lạng Sơn - Thất Khê
thành thị xã ngày 23/9/1925). Năm 2012, thành phố Lạng Sơn đã trải qua 10 năm xây
dựng và phát triển kể từ khi được công nhận là thành phố (giai đoạn 2002 - 2012).
Việc lấy mốc năm 2012 có thể chưa thật sự chính xác nhưng sẽ giúp NCS thuận lợi
hơn khi khai thác nguồn tư liệu.

Phương pháp nghiên cứu: Để tiếp cận đề tài “Quá trình hình thành và phát
triển thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012” là một đề tài rộng, cần nguồn tư

liệu khá lớn, đa dạng bởi vậy để thực hiện chúng tôi đã sử dụng các phương pháp
nghiên cứu sau:
Phương pháp đầu tiên được sử dụng nghiên cứu ở đây là khai thác triệt để những
tư liệu gốc như các tài liệu tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, III, Chi cục Văn thư Lưu trữ
Lạng Sơn.
Phương pháp chủ đạo được sử dụng là phương pháp lịch sử và phương pháp
logic. Bằng phương pháp lịch sử, chúng tôi đã tìm kiếm nguồn tư liệu một cách chính
xác và đầy đủ nhất có thể để mô tả quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng
Sơn từ năm 1925 đến năm 2012 qua 4 giai đoạn. Bằng phương pháp logic chúng tôi
sử dụng nhằm phân tích và rút ra một số đặc trưng của quá trình đô thị hóa ở thành
phố Lạng Sơn.
Các phương pháp đa ngành, liên ngành: kết hợp giữa phương pháp lịch sử với
phương pháp điều tra xã hội học để xử lí các số liệu và thông tin liên quan.


4
Phương pháp khu vực học: Căn cứ vào thực tế khách quan của lịch sử và điều
kiện xã hội của địa phương để nghiên cứu.
Phương pháp điều tra khảo sát thực địa: Đối tượng chính của luận án là tập
trung nghiên cứu về thành phố Lạng Sơn nhưng việc nghiên cứu đặt trong mối quan
hệ với cả các huyện khác và cả tỉnh Lạng Sơn cũng là rất cần thiết, do đây là một
công việc hết sức quan trọng nên cần được tiến hành bằng các bảng câu hỏi điều tra
và phỏng vấn mà tác giả đưa ra.
4. Đóng góp của luận án
1. Luận án đã khái quát các kết quả và xu hướng nghiên cứu về Lạng Sơn, đánh giá
khách quan về các nghiên cứu trước đó. Đồng thời trình bày quá trình hình thành và phát
triển thành phố Lạng Sơn nói riêng cũng như mảnh đất Lạng Sơn nói chung.

2. Phân kì và phân tích khá chi tiết, bao quát các khía cạnh của đô thị Lạng
Sơn qua các giai đoạn chính: 1925-1954; 1954-1975; 1975-2002; 2002-2012. Trong
đó, tập trung vào các khía cạnh quy hoạch đô thị, quản lí đô thị, sinh hoạt đô thị…
3. Phục dựng lại bức tranh toàn cảnh về thành phố Lạng Sơn trên các mặt chính
trị, hành chính, cũng như về kinh tế, văn hóa, xá hội của thành phố trong gần 90 năm
(từ năm 1925 đến 2012), để thấy được những tác động và ảnh hưởng của quá trình đô
thị hóa đến kinh tế - xã hội của thành phố Lạng Sơn.
4. Bước đầu đưa ra những nhận xét, đánh giá khách quan về đặc điểm phát
triển của đô thị Lạng Sơn. Đặt ra những suy nghĩ về phương diện chính sách cũng
như quản lí…
5. Luận án còn cung cấp nguồn tư liệu mới, đáng tin cậy về thành phố Lạng Sơn từ
năm 1925 đến năm 2012, phục vụ việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử địa phương.
5. Bố cục Luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, Luận án được chia
thành 5 chương chính:
Chương 1. Tổng quan về nguồn tư liệu và tình hình nghiên cứu đề tài
Chương 2. Thị xã Lạng Sơn từ khi thành lập đến ngày hòa bình lập lại
(1925-1954)
Chương 3. Chuyển biến của thị xã Lạng Sơn trong những năm 1954-1975
Chương 4. Chuyển biến của thị xã Lạng Sơn sau ngày thống nhất đất nước và
sự thành lập thành phố (1975-2002)
Chương 5. Thành phố Lạng Sơn qua 10 năm xây dựng, phát triển (2002-2012)


5
Chương 1
TỔNG QUAN VỀ NGUỒN TƯ LIỆU VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan về nguồn tư liệu
Để hoàn thiện luận án, tác giả đã sử dụng một số nguồn tư liệu liên quan trực

tiếp và gián tiếp đến đề tài như: tư liệu thành văn; tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật;
tư liệu điền dã.
1.1.1. Tư liệu thành văn
Nguồn tư liệu là các văn kiện của các kì Đại hội Đảng, các nghị quyết, quyết
định của Chính phủ và các văn bản quy phạm pháp luật; báo cáo và nghị quyết triển
khai, tổng kết của Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn và
của Thành ủy, Ủy ban nhân dân thành phố Lạng Sơn, Ủy ban hành chính thị xã Lạng
Sơn cùng một số các báo cáo, quyết định của chính phủ Pháp thi hành trên địa bàn
tỉnh Lạng Sơn giai đoạn trước năm 1945. Ngoài ra còn có các số liệu, báo cáo thống
kê của chi cục thống kê và của các cơ quan, ban ngành của Trung ương và địa phương
có liên quan đến đề tài luận án.
Nguồn tư liệu là các công trình nghiên cứu của các tác giả ở trong và ngoài
nước, trong đó có các chuyên khảo đề cập đến vấn đề kinh tế, văn hóa của thành phố
Lạng Sơn; các kỷ yếu Hội thảo khoa học cùng các bài viết trên các tạp chí chuyên
ngành có liên quan đến đề tài luận án nghiên cứu.
Tư liệu lưu trữ
Nguồn tư liệu có liên quan trực tiếp đến đề tài được lưu giữ tại Trung tâm Lưu
trữ quốc gia. Trước tiên là Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, tập trung chủ yếu ở ba
phông tài liệu lưu trữ là Fonds de la residenee Superieure au tonkin (Phủ Thống sứ
Bắc Kỳ), Phủ Toàn quyền Đông Dương và Nha kinh lược Bắc kì. Trong đó có nhiều
tư liệu quan trọng về lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, sự thay đổi địa giới
hành chính của thành phố Lạng Sơn. Do đó có thể khai thác chủ yếu ở một số dãy tài
liệu sau: ở dãy tài liệu kí hiệu E (về tổ chức chính quyền địa phương) có dãy tài liệu
E2 (sự thay đổi địa giới hành chính với 68 hồ sơ), trong đó có một số hồ sơ liên quan
đến Lạng Sơn như hồ sơ 33306 có tiêu đề “Modificcations dans lescirconsciptions
administratius de la provice de LangSon” (sửa đổi các đơn vị hành chính của tỉnh
Lạng Sơn); hay tài liệu số 01025913, hồ sơ số 4049 với tiêu đề “Asorganisation
administrative et Suppession de la delegation de la provice de LangSon” (về việc

6
thay đổi hành chính và xóa bỏ địa lí tỉnh Lạng Sơn hay E02 (bảng tiểu dẫn các điều
kiện kinh tế - xã hội). Ngoài ra tác giả luận án cũng tiến hành khai thác tài liệu lưu
trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, với các phông Văn phòng Chính phủ, là phông
tài liệu lưu trữ có giá trị trong thành phần phông lưu trữ quốc gia Việt Nam. Đa số các
tài liệu tác giả khai thác được đều là tài liệu gốc, hình thành trong quá trình hoạt động
của các cơ quan nhà nước trung ương và địa phương. Có thể kể tới một số hồ sơ như
708/17589, “Quyết định của Hội đồng Bộ trưởng về việc đổi tên các xã, huyện thuộc
tỉnh Lạng Sơn”; hồ sơ 9420: “Báo cáo về tình hình lũ lụt ở Lạng Sơn năm 1986”. Phông
Bộ Kế hoạch và Đầu tư: Hồ sơ số 2054, “Quyết định của Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng
Sơn về việc phê duyệt đồ án thiết kế quy hoạch chung xây dựng thị xã Lạng Sơn năm
1986-2000”……
Xuất phát từ nhu cầu phục vụ công tác sưu tầm nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn
các giá trị văn hóa lịch sử của tỉnh. Thực hiện sự chỉ đạo của Ủy ban nhân dân tỉnh
và thành phố Lạng Sơn cũng như sự quản lí trực tiếp của Sở văn hóa Thể thao và Du
lịch Lạng Sơn nên trong những năm gần đây Thư viện và Bảo tàng tổng hợp tỉnh đã
tiến hành dịch, sưu tầm, khai thác các tư liệu về tất cả các mảng đời sống kinh tế,
chính trị, văn hóa, xã hội…. Việc bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử đã tạo sự thuận
lợi hơn cho các nhà nghiên cứu nói chung và tác giả luận án nói riêng trong công tác
sưu tầm tư liệu.
Ngoài những tư liệu ở Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, tác giả luận án đã khai
thác thêm những tư liệu lưu trữ khác tại Chi cục văn thư Lưu trữ tỉnh Lạng Sơn và
Phòng lưu trữ thành ủy thành phố Lạng Sơn, qua đó đã giúp cho tác giả những tư liệu
cần thiết liên quan đến nội dung luận án.
Nguồn tư liệu báo chí
Các tờ báo của Trung ương và Địa phương:
Trước hết là một số tờ báo dưới hình thức thông tin như Báo Bắc Kạn - Ty
thông tin Bắc Kạn số 83 (12/6/1950); Báo Hà Giang - Ty thông tin Hà Giang số 22,
28…; một số bản tin của Ty thông tin Thanh Hóa hay Ty thông tin Tuyên Quang; Ty
thông tin Thái Nguyên; Bản tin - tin tức - cơ quan của Quận chính thành phố Hà Nội

số 3 ngày 22/10/1954; hay Báo Cứu quốc - Cơ quan tuyên truyền kháng chiến của
tổng bộ Việt Minh; báo Liên khu I; báo Ninh Thuận; Báo Liên hiệp kháng chiến - cơ
quan tuyên truyền kháng chiến tỉnh hội Thanh Hóa; báo Việt Minh độc lập - cơ quan


7
tuyên truyền của Việt Minh - Cao Bằng - Bắc Kạn - Lạng Sơn; báo Lạng Sơn…đã đăng
tải nhiều thông tin về tình hình kinh tế, chính trị, xã hội...của thành phố Lạng Sơn.
Các tạp chí chuyên ngành:
Trên các tạp chí chuyên ngành một số các bài viết có nội dung liên quan đến
đề tài luận án như “Một số nét về hoạt động của hệ thống ngân hàng trên địa bàn tỉnh
Lạng Sơn” (Tạp chí ngân hàng, số 6-2004); “Lạng Sơn với phát triển kinh tế và hội
nhập” (Tạp chí Đông Nam Á, số 1-2005), “Khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh, chặng
đường 10 năm phát triển” (Tạp chí Đông Nam Á, số 2- 2007), “Các khu kinh tế cửa
khẩu biên giới Việt - Trung” (Tạp chí Cộng Sản, số 4-2007)…
1.1.2. Tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật
Bao gồm tranh ảnh và bản đồ cũng là nguồn tư liệu hết sức quan trọng và cần
thiết cho tác giả luận án. Các tư liệu tranh ảnh, bản đồ hiện vật được khai thác chủ yếu
tại Bảo tàng thành phố Lạng Sơn và Thư viện tỉnh Lạng Sơn, với các danh mục ảnh về
con người, về phong tục tập quán, hệ thống các chợ ở Lạng Sơn, về diện mạo thành phố
Lạng Sơn… Ngoài ra còn có các nguồn ảnh tư liệu về lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã
hội…của thành phố đăng tải trên các trang Web của Trung ương, địa phương…
1.1.3. Tư liệu điền dã
Tác giả luận án đã trực tiếp điền dã, thu thập tư liệu tại nhiều nơi ở cả thành
phố và các huyện trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn. Bao gồm khảo sát tại hệ thống các chợ
lớn ở thành phố Lạng Sơn như phố chợ Kỳ Lừa, chợ Đông Kinh, chợ Giếng Vuông,
chợ Chi Lăng, chợ Tân Thanh, chợ Đêm. Tìm hiểu lịch sử hình thành và phát triển
của các chợ gắn với sự ra đời và phát triển của đô thị Lạng Sơn qua các hoạt động
mua bán, thương mại… giữa người Việt với nhau, giữa người Việt với người Hoa và
người Pháp. Cùng với đó là khảo sát hệ thống sông ngòi như sông Thương, sông Kỳ

Cùng và các vấn đề về lịch sử, văn hóa, xã hội của một số phường trên địa bàn thành
phố nhằm bổ sung tư liệu thực tế cho đề tài luận án như: phường Đông Kinh, phường
Vĩnh Trại, phường Tam Thanh, Chi Lăng, Hoàng Văn Thụ….
1.2. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu vấn đề
1.2.1. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam
Những nghiên cứu trong nước
Có thể thấy rằng, từ trước đến nay cũng đã có khá nhiều những công trình trên
thế giới cũng như ở Việt Nam nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa. Ở Việt Nam các đô
thị cũng được hình thành từ khá sớm. Từ sau năm 1975, đã có một số công trình
nghiên cứu một cách chuyên sâu về đô thị và đô thị hóa. Tại Việt Nam những nghiên
cứu đầu tiên về đô thị và quá trình đô thị hóa đã được tiếp cận dưới góc độ sử học,
trong đó chủ yếu là tìm hiểu về sự hình thành và phát triển của các đô thị của Việt


8
Nam. Trước tiên phải kể đến cuốn “Đô thị cổ Việt Nam” (Viện Sử học Việt Nam),
xuất bản năm 1989. Đây là công trình tổng hợp nhiều bài nghiên cứu của nhiều tác giả
khảo cứu về các đô thị cổ trong lịch sử của Việt Nam như Hà Nội, Hoa Lư, Phố Hiến,
Hội An…ra đời và phát triển từ thế kỉ thứ III đến thế kỉ thứ XIX.
Những năm 90 của thế kỉ XX, vấn đề đô thị và đô thị hóa được mở rộng nghiên
cứu trên các lĩnh vực nhân học, kinh tế học như: cuốn “Đô thị Việt Nam”, xuất bản
năm 1995 của tác giả Đàm Trung Phường [74]. Sự ra đời của cuốn sách này không
chỉ cho thấy bước phát triển mới trong việc nghiên cứu đô thị mà còn về vấn đề quy
hoạch và phát triển đô thị ở Việt Nam. Nội dung sách gồm 4 chương chính, trong đó
có những vấn đề chung về đô thị, đánh giá thực trạng mạng lưới đô thị, định hướng
chiến lược phát triển đô thị của Việt Nam trong bối cảnh đô thị hóa trên thế giới.
Công trình này đưa ra cách tiếp cận mới về đô thị và đô thị hóa. Thứ hai là công trình
“Đô thị hóa tại Việt Nam và Đông Nam Á” (xuất bản năm 1995) của Trung tâm
Nghiên cứu Đông Nam Á, đã đề cập đến tình hình và xu thế đô thị hóa tại Việt Nam
cũng như các nước Đông Nam Á; nhu cầu quản lí đô thị, bảo vệ môi trường, tình

trạng tăng dân số cơ học, các kinh nghiệm phát triển đô thị ở các nước Đông Nam Á;
về vấn đề môi trường nhân văn, môi trường văn hóa trong quá trình đô thị hóa cũng
như tiến trình đô thị hóa trong lịch sử, đồng thời giới thiệu một số đô thị cổ ở nước ta
cũng như trên thế giới [103].
Năm 1998, công trình nghiên cứu “Đô thị hóa và chính sách phát triển đô thị
trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam” của các tác giả Trần Ngọc Hiên, Trần
Văn Chử [51]. Cuốn sách đã đề cập đến những lí thuyết chung về đô thị. Trong đó con
người được đặt vào vị trí trung tâm, đồng thời đánh giá những tác động của công cuộc
công nghiệp hóa - hiện đại hóa tới quá trình đô thị và đô thị hóa; của các chính sách tác
động đến sự phát triển đô thị ở nước ta.
Bước sang những năm đầu thế kỉ XXI, khi vấn đề công nghiệp hóa - hiện
đại hóa, toàn cầu hóa là xu thế tất yếu của nhân loại, vấn đề đô thị và tác động
của đô thị hóa càng được các nhà nghiên cứu quan tâm đặc biệt với nhiều cách
tiếp cận khác nhau trên các lĩnh vực văn hóa học, kinh tế học, xã hội học, nhân
học, sử học…
Năm 2000, cuốn “Đô thị Việt Nam dưới thời Nguyễn” của các tác giả Nguyễn
Thừa Hỷ, Đỗ Bang, Nguyễn Văn Đăng được xuất bản [56]. Với vai trò là một trung
tâm đầu não chính trị, tốc độ đô thị hóa của Hà Nội dưới thời Pháp thuộc được chuyển


9
biến nhanh chóng hơn so với các thế kỉ trước, cả về diện mạo và quy hoạch đô thị.
Quá trình đô thị hóa đã đem lại những chuyển biến về kinh tế, văn hóa, giáo dục, hệ
thống giao thông đô thị…
Năm 2002, hai tác giả là Tôn Nữ Quỳnh Trân, Nguyễn Thế Nghĩa (đồng chủ
biên) đã cho ra đời ấn phẩm “Phát triển Đô thị bền vững”[102], cuốn sách được biên
soạn với nội dung chủ yếu từ cuộc Hội thảo khoa học quốc tế: “Phát triển Đô thị bền
vững - Vai trò của nghiên cứu và giáo dục”, cuốn sách đã tập hợp nhiều bài viết có
nội dung mang tính lí luận chung và nghiên cứu những trường hợp cụ thể về phát
triển đô thị ở Việt Nam cùng các nước trên thế giới, những đặc thù và phương hướng

giải quyết theo nguyên tắc bền vững trong đô thị; năm 2004, Võ Kim Cương đã cho
ra đời cuốn “Quản lí đô thị thời kì chuyển đổi” [27], nêu lên một số vấn đề cơ bản về
quản lí đô thị trong thời kì chuyển đổi, phần hai là các bài viết của tác giả được đúc
kết trong quá trình tham gia quản lí đô thị.
Năm 2005, tác giả Đình Quang cho ra đời cuốn sách “ Đời sống văn hóa đô
thị và khu công nghiệp Việt Nam” [75], nội dung đi sâu vào nghiên cứu quá trình đô
thị hóa ở nước ta và trên thế giới hiện nay, về đời sống văn hóa đô thị, thực trạng văn
hóa - xã hội khu vực đô thị, cũng như khu công nghiệp cùng triển vọng đô thị hóa
Việt Nam và bối cảnh văn hóa thế kỉ XXI.
Cuốn “Biến đổi văn hóa đô thị Việt Nam hiện nay” (2006) của tác giả Nguyễn
Thanh Tuấn [106], cung cấp cái nhìn mới về văn hóa trong đô thị, tác giả đi sâu
nghiên cứu: Đô thị và biến đổi văn hóa đô thị nói chung, trong thời kì đổi mới cũng
như thời kì hiện đại; những quan điểm và biện pháp điều tiết quá trình tiếp tục biến
đổi văn hóa đô thị.
Ngoài ra còn có các tác phẩm đã được Nhà xuất bản Xây dựng ấn hành như
Đỗ Hậu (2008), “Quy hoach xây dựng đô thị với sự thamgia của cộng đồng” [47].
Trương Quang Thao (2011), “Đô thị học, những khái niệm mở đầu”, đề cập tới năm khái
niệm - chìa khóa đi vào nghiên cứu đô thị học, đó là: đô thị, đô thị hóa, đô thị học, quy
hoạch và nhà đô thị cùng nhiều khái niệm phát sinh từ các thuật ngữ ấy [93].
Năm 2012, tác giả Trần Hữu Quang đã cho ra đời tác phẩm “Hạ tầng đô thị
Sài Gòn buổi đầu” [76], trong đó đã khắc họa một bức tranh khái lược về quá trình
hình thành hạ tầng đô thị của thành phố Sài Gòn vào giai đoạn đầu của thời kì Pháp
thuộc, tìm hiểu lịch sử của đô thị Sài Gòn. Có thể nói một trong những điểm khác
biệt giữa đô thị hiện đại với làng xã trong nông thôn cổ truyền chính là điểm sau đây:
đô thị luôn luôn là nơi xuất hiện rất nhiều chuẩn mực hết sức cụ thể quy định cả về
không gian vật lí lẫn về quy cách sinh hoạt, với số lượng nhiều hơn và phức tạp hơn


10
nhiều so với làng xã ở nông thôn. Hay tác giả Nguyễn Sĩ Quế với cuốn “Lịch sử đô

thị” (xuất bản năm 2012) [77], đề cập đến công tác quy hoạch đô thị của một số nước
trên thế giới cũng như các đô thị tiêu biểu thời kì cổ đại, phong kiến, cận đại và một
phần đô thị hiện đại Việt Nam. Là cơ sở khoa học trong việc phục vụ nghiên cứu định
hướng quy hoạch các đô thị mới, cũng như tôn tạo và phục hồi các di sản của đô thị
cũ.
Năm 2013, tác giả Đăng Trường với “Đô thị thương cảng Phố Hiến” [104].
Nội dung chính được đề cập đến là thế kỉ XVII-XVIII, là thời kì hưng khởi của đô thị
cổ Việt Nam, nhiều đô thị xuất hiện và đạt được những thành tựu đáng kể, hàng loạt
các đô thị trở lên nổi tiếng trong đó có Phố Hiến, là một đô thị thương cảng phát triển
rực rỡ, một trung tâm đô hội rất nhiều ngành, mang diện mạo một đô thị kinh tế, một
tập hợp chợ, các thương điếm phương Tây.
Năm 2014, tác giả Đỗ Bang (chủ biên), thuộc Hội khoa học Lịch sử tỉnh Thừa
Thiên Huế đã cho ra đời cuốn sách “Đô thị Thừa Thiên Huế, tiến trình phát triển và
những giải pháp quy hoạch” [15]. Cuốn sách tập hợp các bài viết của các tác giả khu
vực miền Trung và Thừa Thiên Huế, nghiên cứu chủ yếu về tiến trình phát triển đô
thị qua các giai đoạn lịch sử, đúc kết bài học kinh nghiệm đưa giải pháp quy hoạch
thành thành phố loại I trực thuộc trung ương.
Năm 2015, tác giả Phan Xuân Biên (chủ biên) với “Xây dựng văn hóa đô thị
trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh” [18]. Nội dung chủ yếu đề cập
đến vấn đề đô thị hóa tác động mạnh đến kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống vật chất
và tinh thần của nhân dân…ở Thành phố Hồ Chí Minh và những hệ quả, mà đặc biệt
là sự tác động đến nền văn hóa đô thị hiện nay.
Năm 2016, tác giả Nguyễn Văn Kim trong “Vân Đồn, thương cảng quốc tế
của Việt Nam” [60]. Đây là công trình xuất bản dựa trên kết quả nghiên cứu của Đề
tài khoa học trọng điểm, Đại học Quốc gia Hà Nội. Công trình không chỉ làm rõ quá
trình hình thành và phát triển của đô thị, thương cảng Vân Đồn mà còn đạt đến những
nhận thức toàn diện, hệ thống về truyền thống khai thác biển, tư duy hướng biển của
người Việt trước đây cũng như hiện nay qua trường hợp Vân Đồn - Quảng Ninh.
Những nghiên cứu của người nước ngoài
Ngoài những tác giả Việt Nam đi sâu nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở nước

ta, đặc biệt thời kì này còn có các tác giả người nước ngoài nghiên cứu chủ yếu về các
đô thị lớn của Việt Nam như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh. Có thể kể đến:
Tác giả André Masson (Pháp, 1929) với cuốn sách “Hanoi pendant la periode
heroique 1873-1888” (Dịch: Hà Nội giai đoạn 1873-1888, Lưu Đình Tuân dịch,


11
2003), cuốn sách đã mô tả chi tiết những thay đổi của Hà Nội trong một thời kì lịch
sử đặc biệt khi đô thị này chuyển mình từ thành thị phương Đông sang một đô thị
theo kiểu châu Âu dưới sự kiểm soát của chính quyền thực dân Pháp.
Cuốn: “Hà Nội - chu kì của những đổi thay” (Mạc Thu Hương, Trương Quốc
Toàn dịch, 2003), cuốn sách tập hợp các bài viết của 22 tác giả chủ yếu là người Pháp
và có 3 tác giả người Việt Nam, cuốn sách gồm 5 phần: Mở đầu, Thăng Long; Vùng
đất sinh ra từ những dòng nước; Hình ảnh thành phố qua bản đồ; Ký ức lắng đọng:
từ những mô hình đô thị tới các công trình; Hình thái kiến trúc và tương lai của thành
phố.
Tác giả người Mỹ là Timothy M.Gorman (2008) trong “Nền kinh tế hàng ngày:
suy nghĩ lại về tính chất không chính thống ở Việt Nam” đã nghiên cứu về Hà Nội thời kì
đô thị hóa đã xuất hiện những người nông dân từ nông thôn vào thành phố để kiếm sống.
Qua đó tác giả cũng coi đó là hệ quả tất yếu của quá trình đô thị hóa.
Cũng trong năm 2008, tác giả người Mỹ nữa là Mike Douglass thuộc Trung
tâm Nghiên cứu đô thị hóa, Khoa Quy hoạch đô thị và vùng Đại học Hawaii trong
công trình “Đô thị hóa vùng ven Đông Nam Á: bỏ rơi không gian công cộng” đã đưa
ra kết quả nghiên cứu về những chuyển biến trong văn hóa đô thị, đó là một cảnh
quan hoàn toàn mới đang bao quanh các thành phố lớn ở Đông Nam Á, theo tác giả
thì toàn cầu hóa Đông Nam Á đang phát triển. Được xây dựng lên từ đất nông nghiệp
và làng mạc là những công trình xây dựng mới, bao gồm các khu đô thị mới rộng lớn
và những khu nhà ở biệt lập bên cạnh những trung tâm mua sắm là những siêu thị bán
lẻ và siêu thị ngoại ô mới xây, tất cả đều lớn về số lượng và quy mô. Thành phố Hồ
Chí Minh là một điển hình của sự biến đổi này. Tác giả cũng khẳng định đô thị hóa

tạo cho Hà Nội một diện mạo mới, mở rộng ra các vùng ven đô theo cả chiều rộng và
cao với những khu đô thị, khách sạn…Với những khu đô thị mới như Bắc An Khánh,
Nhà Bè, New City, Ciputra, Phú Mỹ Hưng…
Lisa Drummond (2008) trong “Đô thị hóa ngoại ô thành phố Hồ Chí Minh”
đã nghiên cứu quá trình đô thị hóa ngoại ô thành phố Hồ Chí Minh, trong đó có những
biến đổi một cách sâu sắc trên tất cả các lĩnh vực. Song song với những tác động tích
cực của đô thị hóa như tăng trưởng kinh tế, đời sống văn hóa, vật chất và tinh thần
của người dân được nâng cao thì còn tồn tại nhiều mặt trái như chênh lệch giàu nghèo,
ô nhiễm môi trường ….
Các bài viết, kỷ yếu hội thảo, luận văn, luận án


12
Trong những năm trở lại đây từ nhận thức đúng đắn để có thể phát huy những
tác động tích cực và hạn chế những hệ lụy do đô thị hóa gây ra, các nhà khoa học
thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau đã nghiên cứu để đưa ra những khái niệm mới, mô
hình mới cho sự phát triển đô thị hóa bền vững. Ngoài các công trình kể trên còn có
một số bài viết hay một số đề tài của các tác giả được đăng trên các tạp chí hay các
kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế và trong nước. Có thể kể đến bài viết của tác giả
Đào Thế Tuấn với “Đô thị hóa và đô thị hóa ven đô ở Hà Nội” trong “Phát triển bền
vững thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng, vì hòa bình”. Tác giả Lê Quang Hậu với bài
“Vài nét về quá trình đô thị hóa ở Sài Gòn thời kì 1954-1975”, trong cuốn “Phát triển đô
thị bền vững” (xuất bản năm 2002), đã đề cập đến quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ
Chí Minh từ năm 1945 đến năm 1975…
Năm 2016, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học quốc gia
Hà Nội phối hợp với trường Đại học Hoa Đông của Thượng Hải (Trung Quốc), tổ
chức hội thảo quốc tế và cho xuất bản Kỷ yếu hội thảo về đô thị ở cả châu Á và châu
Âu: “Đô thị châu Á và châu Âu: Nghiên cứu so sánh” (Asian - European cities: A
comparative study)”. Cuộc hội thảo đã quy tụ được nhiều bài nghiên cứu có chất
lượng của nhiều nhà khoa học uy tín trong và ngoài nước. Có thể tới một số nghiên

cứu nổi bật về đô thị như Prof. Wang Lei (Shanghai University of Traditional Chinese
Medicine) “Urban Dreams and Consequences of Urbanization: Historical
Reflections on the Emerging Cities in the Medieval Europe” (Những giấc mộng đô
thị và hệ quả của quá trình đô thị hóa: Góc nhìn lịch sử về những đô thị trỗi dậy ở
châu Âu trung đại); hay tác giả Detlef Briesen (Gießen University, Germany/ USSH)
“Cityscape in Europe and Southeast Asia. Ideas for a Systematic Comparison”
(Không gian đô thị châu Âu và Đông Nam Á: Những ý tưởng so sánh hệ thống). Đỗ
Thị Thanh Loan (USSH) trong “In Search of a Metropolitan Model: Experiences
from Tokyo Metropolis and Lessons for Hanoi City” (Nghiên cứu Mô hình vùng đô
thị: Kinh nghiệm từ đô thị Tokyo và bài học cho thủ đô Hà Nội)…..Qua đó, cho thấy
các tác giả đã có những cái nhìn và cách tiếp cận nghiên cứu mới về vấn đề đô thị,
những bài học kinh nghiệm được rút ra và vận dụng trong các vấn đề về quy hoạch
và quản lí đô thị ở việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa, khu vực hóa hiện nay.
Bên cạnh đó cũng phải kể tới những luận văn, luận án có nội dung liên quan
đến vấn đề đô thị hóa ở nước ta: Luận văn “Quá trình đô thị hóa ở Phú Minh (Phú
Xuyên - Hà Tây)” (1997) của tác giả Nguyễn Ngọc Hà cũng cho ta thấy rõ tốc độ đô
thị hóa diễn ra nhanh chóng tại nơi đây. Luận văn “Sự hình thành đô thị Hội An trong
lịch sử” của tác giả Tạ Thị Hồng Vân (2000), đã nêu lên quá trình hình thành và phát
triển đô thị thương cảng Hội An cùng những biến động do sự hình thành thương cảng


13
này. Luận văn “Quá trình đô thị hóa của Hà Nội thời Pháp thuộc (1885-1945)” của
tác giả Nguyễn Hồng Chi (2010), đã nêu được quá trình đô thị hóa ở Hà Nội trong
gần 2 thế kỉ và sự chuyển biến quan trọng từ một đô thị truyền thống phương Đông
sang đô thị hiện đại kiểu phương Tây. Luận văn “Quá trình đô thị hóa ở Thành phố
Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương (1997-2012)” (2014) của tác giả Dương Ngọc Hải
đã tái hiện một cách khách quan quá trình đô thị hóa ở thành phố Thủ Dầu Một, những
yếu tố tác động, ưu và nhược điểm trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Thủ Dầu
Một.

Bên cạnh những luận văn được bảo vệ thành công cũng có nhiều luận án tiến
sĩ trên một số lĩnh vực nghiên cứu về đô thị hóa. Có thể kể đến như:
Luận án của tác giả Nguyễn Thừa Hỷ với đề tài “Thăng Long - Hà Nội thế
kỉ XVII-XVIII-XIX”(1983), đây là bản luận án đi sâu nghiên cứu về kinh tế, xã
hội của Thăng Long - Hà Nội trong 3 thế kỉ trên phương diện thành thị trung đại
Việt Nam. Tác giả còn so sánh, đối chiếu cấu trúc và sự phát triển của Thăng
Long - Hà Nội với một số thành thị khác trên thế giới, chủ yếu là các thành thị
trung đại Tây Âu.
Có thể nói từ đầu thế kỉ XXI là thời kì nở rộ của các nghiên cứu về đô thị, điều
đặc biệt là những nghiên cứu này không chỉ dừng lại ở nghiên cứu các đô thị lớn như
Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh mà hàng loạt các đô thị khác cũng được nghiên cứu.
Năm 2000, tác giả Nguyễn Quang Hồng với đề tài “Thành phố Vinh, quá trình hình
thành và phát triển, từ năm 1908 đến trước cách mạng tháng Tám 1945” [51]. Luận án
đã chỉ ra sự phát triển của các trung tâm đô thị Vinh, Bến Thủy, Trường Thi và sự ra đời
của thành phố Vinh - Bến Thủy, cùng với việc khái quát các đặc điểm phát triển của
thành phố Vinh trong hai hình thái tổ chức xã hội từ năm 1804 đến trước cách mạng
tháng Tám năm 1945. Tác giả Phạm Thị Tuyết (2011), đã bảo vệ thành công luận án
“Đô thị Hải Dương thời kì thuộc địa (1886 -1945)” [107] với nội dung chủ yếu làm rõ
Hải Dương từ một đô thị cổ phong kiến thành đô thị thuộc địa trên tất cả các phương
diện cùng quá trình nâng cấp lên thành phố.
Năm 2012, luận án “Từ hành cung Tức Mặc -Thiên Trường đến đô thị Vị
hoàng (thế kỉ XIII-XIX)” [45] của tác giả Trần Thị Thái Hà, đã trình bày rõ nét quá
trình hình thành, phát triển và chức năng của trung tâm Thiên Trường thế kỉ XIIIXIV của đô thị Vị Hoàng - Nam Định thế kỉ XV-XIX, phản ánh rõ nét những đặc
trưng của đô thị Vị Hoàng. Điều cần nhấn mạnh là, tác giả đã lý giải được vì sao, Tức


14
Mặc - Thiên Trường - Sơn Nam Hạ - Nam Định luôn trở thành trung tâm của một xứ
trong nhiều thế kỷ (từ thế kỷ XIII đến thế kỷ XIX). Đó là do vị trí địa lý trọng yếu
mà đóng vai trò quan trọng là hệ thống giao thông sông, biển. Từ đây thuyền bè có

thể thuận tiện ra biển Đông, vào Nam, ra Thăng Long v.v. Đặc biệt là các cửa biển
Liêu, Lác dưới thời Nguyễn đóng vai trò hết sức quan trọng trong vận tải và giao
thông của quốc gia. Đô thị Vị Hoàng ra đời, hội tụ các yếu tố căn bản: từ làng Vị
Hoàng; từ trị sở của lộ Sơn Nam Hạ (1741) và từ hệ thống giao thông đường sông và
các cửa biển cho thuyền bè vào. Quá trình đô thị hóa làng Vị Hoàng để trở thành đô
thị Vị Hoàng, mặc dù có những đổi thay nhưng điều đặc biệt là đã không làm cho
làng Vị Hoàng bị tan biến mà vẫn tồn tại song song với phố Vị Hoàng. Năm 2014,
luận án “Thành phố Thanh Hóa, quá trình hình thành và phát triển từ năm 1804 đến
nay (2010)” [44] của tác giả Nguyễn Thị Thu Hà đã nghiên cứu một cách có hệ thống
về quá trình hình thành và phát triển của thành phố Thanh Hóa từ khi thành lập đến
2010 với một bước chuyển. Từ một lỵ sở sang một đô thị rồi một thành phố ở cửa
ngõ Bắc Trung Bộ. Năm 2015, luận án “Thành phố Hải Phòng từ 1888 đến 1945”
[73] của tác giả Nguyễn Thị Hoài Phương. Luận án tập trung nghiên cứu vào quá trình
hình thành và sự ra đời của thành phố Hải Phòng cùng với sự phát triển trên các lĩnh vực
kinh tế, văn hóa, xã hội. Đồng thời cũng rút ra những nhận xét về hình thái phát triển
cũng như những đặc trưng của thành phố Hải Phòng thời cận đại, vị trí và mối quan hệ
với các vùng miền trong và ngoài nước.
Qua những công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa có thể thấy rằng, ở
Việt Nam quá trình đô thị hóa đang diễn ra mạnh mẽ, tạo ra những biến đổi sâu sắc
về kinh tế, văn hóa, xã hội, đặc biệt là những khu đô thị lớn.
Nhìn chung, các nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam trong giai đoạn
này tương đối nhiều, đặc biệt là giai đoạn từ sau năm 1975, những nghiên cứu này
được cả người Việt Nam và nước ngoài đi sâu nghiên cứu. Các nghiên cứu này tập
trung nghiên cứu ở các thành phố, các đô thị lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí
Minh. Tuy nhiên, ở những thành phố, các đô thị khác, đặc biệt là với một thành phố
loại III trên địa bàn một tỉnh miền núi như ở Lạng Sơn thì trong giai đoạn này vẫn
chưa có nghiên cứu nào chuyên sâu toàn diện, đầy đủ, mà mới chỉ dừng lại ở những
nghiên cứu trên một số mặt, một số lĩnh vực.
1.2.2. Các nghiên cứu về tỉnh Lạng Sơn và thành phố Lạng Sơn

15
Ngược dòng lịch sử, mảnh đất Lạng Sơn luôn gắn liền với vị thế là cửa ngõ
vùng biên ải, là con đường giao lưu kinh tế - chính trị - văn hóa - xã hội giữa các triều
đại quân chủ nước ta với các triều đại phong kiến Trung Quốc. Thành phố Lạng Sơn
lại là trung tâm của một vùng đất biên cương, nối liền từ vùng biên ải đến kinh thành
Thăng Long (thủ đô Hà Nội ngày nay), với vị trí địa đầu của tổ quốc lại nằm trên con
đường giao thông huyết mạch có từ rất lâu đời.Với vị trí trọng yếu như vậy, ngay từ
rất xa xưa, Lạng Sơn đã mang dấu ấn một đô thị với việc phát triển song song, “đô”
là hệ thống thành quách vừa mang ý nghĩa phòng thủ quân sự, vừa mang tính chất
bảo vệ dân sinh; “thị” là hình thức buôn bán, giao lưu kinh tế của nhân dân các dân
tộc Lạng Sơn với nét đặc trưng thể hiện qua phố chợ Kỳ Lừa đã được hình thành và
phát triển cho đến ngày nay.
Những nghiên cứu ở trong nước
Đô thị Lạng Sơn được ra đời từ khá sớm, có thể khẳng định rằng trấn lỵ Đoàn
thành vào cuối thế kỉ XVIII và nửa đầu thế kỉ XIX đã có tính chất như một đô thị
được các thư tịch cổ nhắc tới. Tuy nhiên phải đến khi tác giả Nguyễn Nghiễm với tác
phẩm “Lạng Sơn Đoàn thành đồ” viết vào năm Cảnh Hưng thứ 19 (1758) mới có
những ghi chép đầy đủ và cụ thể về mảnh đất Lạng Sơn cũng như việc xây dựng Đoàn
thành. Tác giả đã ghi rất rõ xung quanh trấn thành đã có nhiều chợ và nhiều phố như
phố Kỳ Lừa, phố Đồng Đăng. Đoàn thành Lạng Sơn nguyên trước là trấn thành quân
sự sau đã trở thành một đô thị, một trung tâm hành chính. Đến trước năm 1945, thì
“Lạng Sơn Đoàn thành đồ” là tác phẩm duy nhất nghiên cứu và ghi chép một cách
đầy đủ nhất về Đoàn thành Lạng Sơn [61].
Những nghiên cứu liên quan đến thành phố Lạng Sơn thời kì trước cách mạng
tháng 8 năm 1945 cho thấy, các công trình nêu trên đã cung cấp những khía cạnh liên
quan ít nhiều đến đề tài luận án. Chưa có công trình nghiên cứu nào của các tác giả ở
trong cũng như ở ngoài nước nghiên cứu một cách có hệ thống toàn diện và đầy đủ
về quá trình hình thành và phát triển của thành phố Lạng Sơn. Ở thời kì sau cách
mạng tháng Tám năm 1945, nhất là trong những năm 60 của thế kỉ XX, mặc dù không

nằm trong địa bàn thành phố nhưng các nhà khảo cổ Đức và Viện khảo cổ học Việt
Nam đã phát hiện ra 3 di tích quan trọng thuộc thời kì tiền - sơ sử ở Lạng Sơn đó là:
hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai, Kéo Lèng ở huyện Bình Gia thuộc sơ kì đá cũ ở Việt
Nam. Những tư liệu khẳng định từ Trung Kỳ Cánh tân trên lãnh thổ Việt Nam đã xuất
hiện người Vượn, đánh dấu mốc quan trọng trong sự tiến hóa của nhân loại. Ngoài ra
trên địa bàn thành phố cũng có hai di tích khảo cổ học tiêu biểu là Mai Pha và Phai
Vệ. Di tích khảo cổ học núi Phai Vệ thuộc phường Vĩnh Trại, có vị trí trung tâm, phía


16
Đông thành phố Lạng Sơn, ở đây các nhà khảo cổ đã tìm thấy dấu vết cổ sinh vật.
Năm 1914, người Pháp đặt tên cho đường qua núi Phai Vệ là Đại lộ hang động. Di
chỉ Mai Pha được phát hiện năm 1945, thuộc xã Mai Pha thị xã Lạng Sơn khẳng định
là nơi sinh sống của người tiền sử là một trong những hợp nguồn tạo dựng văn hóa
Việt cổ sau này. Với những nghiên cứu này đã khắc họa được phần nào về mảnh đất,
con người xứ Lạng.
Cuốn “Sơ thảo địa lí tỉnh Lạng Sơn” (1955) do các giáo viên Lạng Sơn, được
Ty Giáo dục tỉnh Lạng Sơn chỉ đạo biên soạn [109]. Nội dung chủ yếu của cuốn sách
nêu lên hoàn cảnh tự nhiên đặc biệt của vùng đất biên khu Đông Bắc và nhận thấy,
trước kia thời Pháp thuộc cũng như trong kháng chiến và hòa bình kiến thiết, dưới sự
lãnh đạo sáng suốt của Chủ tịch Hồ Chí Minh, của Đảng, của Chính phủ, nhân dân
Lạng Sơn gồm nhiều thành phần dân tộc đã luôn làm tròn nhiệm vụ của một vùng đất
nơi địa đầu của tổ quốc.
Năm 1988, từ những nghiên cứu về Lạng Sơn đã được trình bày và tập hợp tại
cuộc Hội thảo khoa học xứ Lạng - Lạng Sơn năm 1986, Sở Văn hóa Thông tin Lạng
Sơn đã cho xuất bản cuốn “Tuyển tập Luận văn hội nghị khoa học xứ Lạng - Lạng
Sơn” (1988) [85], bao gồm các bài viết của các nhà nghiên cứu đã đề cập tới tất cả
các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội, từ cội nguồn đến hiện đại. Khắc họa khá
hoàn chỉnh bức tranh về con người, kinh tế, xã hội và văn hóa của vùng đất xứ Lạng
- Lạng Sơn

Trong những năm 90 của thế kỉ XX, những nghiên cứu về Lạng Sơn có nhiều
thành tựu đáng kể. Năm 1990, tác giả Vũ Ngọc Khánh (chủ biên) cùng nhóm soạn
giả, cán bộ thuộc Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam đã cho ra đời cuốn sách “Thị xã
Lạng sơn xưa và nay” [58]. Cuốn sách đã phác họa rõ nét mảnh đất và con người
Lạng Sơn, nơi địa đầu của tổ quốc. Qua đó phần nào hiểu được về cả miền xứ Lạng,
với truyền thống văn hóa, truyền thống lịch sử được ghi chép lại qua các thời kì châu
lỵ, trấn, thành, tỉnh lỵ và thị xã. Đây được coi là công trình nghiên cứu một cách đầy
đủ và có hệ thống nhất về quá trình, hình thành và phát triển của thành phố Lạng Sơn
từ trước đến thời điểm cuốn sách được xuất bản, trong giai đoạn trước khi Lạng Sơn
được công nhận thành phố năm 2002. Cũng trong năm này Ủy ban Khoa học - Kĩ
thuật nhà nước, Viện các khoa học về Trái đất đã thực hiện chương trình đề tài nhà
nước “Điều tra tổng hợp tự nhiên - kinh tế - xã hội các tỉnh miền núi phía Bắc” trong
đó có đề tài Chương trình hệ thống hóa và nghiên cứu lịch sử Lạng Sơn” [3] với mục
tiêu nhằm hướng vào sự phát triển nhanh nền kinh tế nước ta đến năm 2000 bằng con
đường đổi mới thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu và không bị tụt hậu so với các nước
trong khu vực. Việc nghiên cứu, tổng hợp các điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội của
9 tỉnh miền núi phía Bắc nói chung và Lạng Sơn nói riêng nhằm đánh giá chính xác, đầy