CHỮ "TỰ "TRONG TIẾNG VIỆT

CHỮ “TỰ” TRONG TIẾNG VIỆT
Trong từ vựng tiếng Việt hiện đại, chữ tự mang nhiều nghĩa khác nhau tùy ngữ cảnh:
1. Như chữ từ, song có ý nhấn mạnh. Thí dụ: Ngay tự phút đầu.
2. Tại, bởi vì: Tự mày nên xôi hỏng bỏng không.
3. Tên chữ - một loại tên riêng mà các nho sĩ ngày xưa thường đặt thêm cho mình bên cạnh
tên chính thức và thường dựa vào mối quan hệ ý nghĩa giữa tên chính thức với điển cố, điển
tích nào đó: Cao Bá Quát tự là Chu Thần.
4. Từ Hán - Việt dùng chỉ chùa là nơi thờ Phật: Tòng Lâm tự viện. Chữ này còn có biến âm là
từ, dùng để gọi người giữ chùa, đền, miếu: ông tự/ông từ. Tục ngữ: Lừ đừ như ông từ vào
đền.
5. Từ dùng để chỉ bản thân chủ thể nhằm biểu thị:
- Việc nói đến là do chủ thể làm hoặc gây ra bằng ý chí, sức lực và khả năng của riêng mình:
Nàng tự đan lấy chiếc áo...
- Chủ thể đồng thời là khách thể chịu sự ảnh hưởng của hoạt động do chính mình thực hiện:
Anh ấy tự phê bình một cách thành thật và thẳng thắn.
Chữ tự theo nghĩa thứ năm là yếu tố quan trọng tạo thành động từ tự phản (verbe
pronominal) hoặc tự động từ (mot automatique). Với khả năng chuyển hóa, biến đổi từ loại
một cách mạnh mẽ và phong phú của tiếng Việt, những kết hợp từ ấy có thể là động từ hoặc
danh từ, tính từ... tùy trường hợp nhất định. Thí dụ: Vì nóng giận, nó không tự chủ nổi. Trong
công việc, cô bộc lộ tính tự chủ rất cao.
ở bài này, xin nêu vài kết hợp từ có yếu tố tự mà chúng ta dễ nhầm lẫn, hoặc chưa rõ nghĩa
tường tận khi sử dụng.
Tự tử chưa hẳn là tự vẫn
Một học sinh làm bài tập làm văn đã viết: Hai Bà Trưng nhảy xuống sông Hát để tự vẫn. Còn
đây là một câu trích nguyên văn từ bài tường thuật đăng trên tờ báo nọ: Ông X đã treo cổ tự
vẫn bằng dây điện thoại ở nhà riêng. Dùng từ như thế là sai! Sai chỗ nào?
Tự vẫn/tự vận chỉ riêng trường hợp chủ thể tự tay dùng dao cắt cổ mà chết. Nếu gieo mình
xuống nước, tự dìm thân vào nước để chết thì gọi là tự trầm. Nếu chủ thể tự thắt cổ, treo cổ
khiến ngạt thở rồi chết, phải gọi là tự ải. Còn tự bản thân tìm đường "chầu ông bà ông vải"
bằng cách dùng lửa nung đốt châu thân thì gọi là tự thiêu.
Tất cả trường hợp vừa nêu được gọi chung là tự tử. Từ này đồng nghĩa với tự sát, hoặc tự

tận, hoặc quyên sinh, hoặc quyên mệnh. Tuy nhiên, như đã chỉ rõ, không phải ai tự tử hoặc
quyên sinh thảy đều tự vẫn hay tự thiêu đâu! Học giả Đào Duy Anh đã phân biệt rạch ròi ý
nghĩa các từ này trong Hán - Việt từ điển bằng cách chua thêm tiếng Pháp:
Tự tử/tự tận/tự sát: Se suicider (mình giết mình)
Tự ải: Se pendre (tự treo cổ chết)
Tự trầm: Se noyer (tự dầm mình xuống nước mà chết)
Tự vẫn: Se couper la gorge (tự cắt cổ mà chết)
Tự kiểm và tự phê
Tự kiểm là nói tắt, viết gọn cụm từ tự kiểm điểm hoặc tự kiểm thảo. Vậy "kiểm thảo" nghĩa
gốc là gì?
Nhà văn kiêm nhà báo Vũ Bằng, trong tập Nói có sách (Nhà xuất bản Đồng Tháp tái bản năm
1996, trang 81), ghi nhận: "Kiểm thảo nguyên là một chức quan trong Hàn lâm viện thời
phong kiến, hàm tùng thất phẩm (Hàn lâm kiểm thảo). Sở dĩ người ta hay nhắc đến chữ kiểm
thảo nhiều là vì tổ chức hay dùng chữ kiểm thảo, tức là kiểm soát và thảo luận xem có đúng
hay không, để tìm nguồn gốc những khuyết điểm hay ưu điểm. Tự mình kiểm thảo lấy mình,
là tự kiểm thảo; phê bình lấy mình, không do ai bắt buộc là tự phê bình".
Tra bộ Hán - Việt từ điển do Đào Duy Anh soạn năm 1931, chỉ thấy giải nghĩa "kiểm thảo" là
"chức quan trong Hàn lâm viện, hàm tòng thất phẩm" mà thôi. Vậy phải chăng "kiểm thảo" là
từ ghép tĩnh lược "kiểm tra + thảo luận" xuất hiện về sau? Riêng từ "kiểm điểm", bộ từ điển
này cắt nghĩa là "chú ý đếm xét lại" (examiner).
Cũng theo tập Nói có sách của Vũ Bằng, thì tự phê bình là "chữ tắt của tự ngã phê bình, nói
tắt hơn nữa có thể dùng từ tự phê, tức là tự mình phân tích những hành động và tư tưởng
của mình, tìm nguyên nhân đã tạo ra ưu điểm và khuyết điểm để phát huy cái hay và khắc
phục cái xấu".
Xét chung, tự kiểm và tự phê là từ đồng nghĩa. Song trong thực tiễn sử dụng hiện nay, tự
kiểm dùng chỉ thao tác phân tích, rà soát lại mặt mạnh lẫn mặt yếu của bản thân, còn tự phê
thì thiên về nhận khuyết điểm, nhược điểm. Tự phê thường dùng cho việc phát ngôn: Buổi
họp tự phê. Còn tự kiểm thường dùng khi vận dụng văn tự: Viết bản tự kiểm. Hai từ này có
thể hoán đổi cho nhau trong hầu hết trường hợp.
Võ Ngân Vương