PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC SINH HỌC THCS

Trờng đại học s phạm i hà nội
Khoa sinh -ktnn
bài tập tốt nghiệp
" XÂY DựNG CÂU HỏI THEO hớng
phát huy năng lực của học sinh
trong dạy học các bàI 12, 13, 14, 16 - sinh học 6
ở trờng t rung học cơ sở. "
Họ và Tên : TRầN anh công
ngời hớng dẫn : PGS.TS Nguyễn Đức Thành
Trờng đại học s phạm I - Hà Nội
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
HảI dơng, tháng 10 - 2005

Lời cảm ơn
Bài tập tốt nghiệp Xây dựng câu hỏi theo hớng phát
huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13,
14, 16 - Sinh học 6 - THCS đợc hoàn thành dới sự hớng dẫn
nhiệt tình trực tiếp của thầy giáo PGS-TS Nguyễn Đức Thành ,
sự cộng tác nhiệt thành của các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn
sinh học trong huyện Kim Thành, các anh chị em sinh viên lớp đai
học Sinh-KTNN khoá 2 Hải Dơng và các đồng nghiệp khác. Tác
giả của bài tập xin chân thành cảm ơn thầy giáo PGS-TS
Nguyễn Đức Thành , các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn sinh
học, các anh chị em sinh viên và các đồng nghiệp khác đã tạo điều
kiện giúp đỡ.
Tuy nhiên do giới hạn về thời gian, năng lực của bản thân và
những điều kiện khách quan khác nên không trành khỏi những
thiếu xót trong bài tập, Kính mong thầy giáo PGS-TS Nguyễn
Đức Thành , các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn sinh học, các
đồng nghiệp khác tiếp tục giúp đỡ , đóng góp ý kiến để bài tập
ngày càng hoàn thiện hơn nhằm góp phần nâng cao chất lợng

giáo dục, thực hiện tốt mục tiêu giáo dục của Đảng và nhà nớc
"Nâng cao dân trí, bồi dỡng nhân lực, đào tạo nhân tài", thực hiện
hoàn thành công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nớc.
Hải Dơng, Ngày 03 tháng 10 năm 2005
Sinh viên
Trần Anh Công
Trần anh công - lớp sinh - k2
2
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
Bảng chữ viết tắt:
+ Phát huy năng lực tự lực: PHNLTL.
+ Học sinh: HS.
+ Giáo viên: GV.
+ Sinh học 6: SH6.
+ Trung học cơ sở: THCS.
+ Nội dung: ND.
+ Xây dựng: XD.
+ S phạm: SP.
+ Câu hỏi: CH.
Trần anh công - lớp sinh - k2
3
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
Mục lục
Lời cảm ơn.......................................................................................................................................2
Mục lục............................................................................................................................................4
Phần I - mở đầu.............................................................................................................................5
1. Lí do chọn đề tài...............................................................................................................5
2. Mục đích nghiên cứu .........................................................................................................7
3. Nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................................................7
4. Phơng pháp nghiên cứu ........................................................................................................8

Phần II: Kết quả nghiên cứu...........................................................................................................9
1. Hệ thống hoá những cơ sở lý thuyết của việc xây dựng CH theo hớng phát huy năng
lực tự lực của học sinh .................................................................................................................9
1.1 Khái niệm về Câu hỏi .................................................................................................9
1.2 Vai trò của câu hỏi........................................................................................................10
1.3 Các loại câu hỏi............................................................................................................10
1.4 Các loại CH phát huy năng lực tự lực. ..........................................................................13
2. Phân tích tiềm năng xây dựng CH theo hớng PHNLTL trong các bài 12, 13, 14, 16 -
SH6.............................................................................................................................................14
3. Thực trạng xây dựng câu hỏi. .............................................................................................16
3.1 Cách tiến hành điều tra. ..............................................................................................16
3.2 Kết quả............................................................................................................................16
3.3 Nhận xét kết quả:..........................................................................................................17
3.4 Nguyên nhân của thực trạng trên. ...................................................................................17
4. Xây dựng câu hỏi ................................................................................................................18
4.1 Cấu trúc của câu hỏi......................................................................................................18
4.2 Yêu cầu s phạm của Câu hỏi..........................................................................................19
4.3 Quy trình xây dựng câu hỏi theo hớng PHNLTL của HS............................................19
5. Xây dựng Câu hỏi để dạy bài 12, 13, 14, 16.....................................................................22
5.1 Các câu hỏi để dạy bài 12 - Biến dạng của rễ ...........................................................22
5.2 Xây dựng các Câu hỏi để dạy bài 13: Cấu tạo ngoài của thân. ...............................23
5.3 Các Câu hỏi để dạy bài 14 - Thân dài do đâu ?......................................................24
5.4 Các Câu hỏi để dạy bài 16 - Thân to ra do đâu ?......................................................25
6. Xác định hiệu quả của những Câu hỏi đã đề xuất......................................................26
6.1 Phơng pháp xác định. ..................................................................................................26
6.2 Kết quả sau khi điều tra................................................................................................27
6.3 Lời bình...........................................................................................................................28
Phần III: KếT LUậN Và KIếN NGHị......................................................................................29
1. Kết luận:...............................................................................................................................29
2. Kiến nghị. ...........................................................................................................................29

TàI liệu tham khảo.......................................................................................................................31
Trần anh công - lớp sinh - k2
4
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
Xây dựng CH theo hớng phát huy năng lực tự lực của học sinh trong
dạy học bài 12, 13, 14, 16 Sinh học 6 ở Tr ờng Trung học cơ sở .
Phần I - mở đầu
1. Lí do chọn đề tài.
1.1 Xuất phát từ chủ trơng đổi mới phơng pháp dạy
học.
Trong tình hình xã hội hiện nay, với sự bùng nổ của thông tin, khoa
học phát triển nh vũ bão đã tác động mạnh mẽ và làm thay đổi lớn lao
đến các lĩnh vực của đời sống xã hội. Trớc yêu cầu đổi mới của thời đại,
đòi hỏi phải đổi mới mục tiêu, phơng pháp dạy học để giải quyết vấn đề
cấp bách đặt ra. Việc cải tiến và đổi mới phơng pháp dạy học luôn luôn
đợc Đảng và nhà nớc ta quan tâm. Cụ thể đợc khẳng định trong nghị
quyết trung ơng 4 khóa II, nghị quyết trung ơng 2 khóa III và đợc pháp
chế trong Điều 24.2 - luật Giáo dục
Thực hiện chủ trơng đổi mới của Đảng, ngành giáo dục và đào tạo
nớc ta đang tiến hành cuộc cách mạng cải cách giáo dục trên cả ba mặt:
mục tiêu, nội dung và phơng pháp. Mục tiêu của giáo dục đã thay đổi
phù hợp với yêu cầu của thời đại. Nội dung và chơng trình trong SGK
cũng đã và đang tiếp tục đợc thay đổi. Trớc đây luật giáo dục coi SGK là
pháp lệnh, điều đó đã buộc giáo viên không pháp huy đợc tính tích cực,
tự lực của học sinh. Hiện nay SGK, SGV là phơng tiện dạy học, giáo
viên có thể thay đổi thông tin một cách hợp lí, kết hợp với phơng pháp
dạy học để pháp huy, năng lực t duy sáng tạo, tích cực của học sinh, làm
cho học sinh làm việc nhiều hơn, suy nghĩ tập trung hơn. Đồng thời phải
tác động đến tâm t, tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học
sinh.

Nh vậy đổi mới phơng pháp dạy học không chỉ đơn thuần là dạy
những vấn đề gì mà còn phải dạy nh thế nào. Phải dạy cho học sinh ph-
ơng pháp tự học, phát huy cao độ năng lực tự học của học sinh đáp ứng
đợc mục tiêu giáo dục đề ra. Vì vậy đổi mới phơng pháp dạy học theo h-
Trần anh công - lớp sinh - k2
5
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
ớng đề cao vai trò chủ thể hoạt động của học sinh trong học tập là một
vấn đề cấp thiết và hoàn toàn phù hợp với xu thế phát triển của thời đại.
1.2 Xuất phát từ vai trò của việc xây dựng CH.
Để hình thành kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát huy năng lực tự
lực (PHNLTL) tích cực của học sinh có nhiều phơng pháp dạy học khác
nhau và có nhiều biện pháp thực hiện. Một trong những biện pháp có
hiệu quả là giáo viên xây dựng hệ thống câu hỏi theo hớng phát huy
năng lực tự lực của học sinh. Khi soạn giáo án việc xây dựng câu hỏi đ-
ợc giáo viên thờng xuyên tiến hành và tiến hành ở hầu hết các chơng, bài
với nhiều môn học khác nhau. Mang lại kết quả cao trong việc thực hiên
mục tiêu của mỗi phần, mỗi bài, mỗi chơngViệc xây dựng câu hỏi
trong mỗi nội dung là công cụ đắc lực, là phơng tiện s phạm hữu hiệu
thúc đẩy hoạt động nhận thức của học sinh, xây dựng câu hỏi tốt, tạo
điều kiện tốt để bài dạy thành công. Việc thờng xuyên xây dựng và sử
dụng câu hỏi sẽ đa học sinh vào những tình huống có vấn đề cần giải
quyết, mà muốn giải quyết đợc những vấn đề đó học sinh phải tích cực
vận động linh hoạt, sáng tạo những kiến thức đã có để trả lời.
Vì vậy tăng cờng xây dựng câu hỏi là việc làm cần thiết và cấp bách
đối với mỗi giáo viên hiện nay.
1.3 Xuất phát từ tiềm năng xây dựng CH đối với các
bài 12, 13, 14, 16 - SH6
Nội dung chơng trình sinh học 6 nói chung. Đặc biệt là các bài12,
13, 14, 16 đợc trình bày theo cách tạo thuận lợi cho việc đổi mới phơng

pháp dạy học tăng cờng hoạt động tích cực của học sinh, cấu trúc bài rất
chặt chẽ vừa đảm bảo tính hệ thống, vừa mang tính kế thừa, phù hợp với
trình độ nhận thức của học sinh.
Với hệ thống kiến thức có mối liên hệ chặt chẽ nh vậy giáo viên có
thể xây dựng đợc hệ thống câu hỏi một cách phù hợp, đa dạng, phù hợp
với trình độ nhận thức của nhiều đối tợng học sinh. Vì vậy để nâng cao
chất lợng dạy học thì biện pháp xây dựng câu hỏi là rất phù hợp và có
tiềm năng lớn, có tính khả thi cao.
Trần anh công - lớp sinh - k2
6
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
1.4 Xuất phát từ thực tiễn xây dựng CH của giáo viên hiện nay.
Từ thực tiễn giảng dạy kết hợp với dự giờ của đồng nghiệp tôi nhận
thấy hiện nay giáo viên đã và đang đổi mới phơng pháp dạy học thể hiện
ở cả khâu soạn bài và lên lớp. Tuy vậy muốn đổi mới phơng pháp thì cần
có những biện pháp cụ thể thì giáo viên còn lúng túng đặc biệt là biện
pháp xây dựng câu hỏi, giáo viên thờng sử dụng những câu hỏi có sẵn,
nhiều khi cha sát với đối tợng học sinh, không kích thích phát huy đợc
năng lực tự lực sáng tạo của học sinh, cha định hớng vào giải quyết các
vấn đề hay, khó mới làm cho học sinh thụ động trong việc lĩnh hội kiến
thức.
Từ thực tế đó với mong muốn nhỏ bé và việc tìm tòi các biện pháp
thích hợp nhằm phát huy tính tích cực, năng lực tự lực, sáng tạo của học
sinh là lí do tôi chọn đề tài "Xây dựng CH theo hớng phát huy năng
lực tự lực của học sinh trong dạy các bài 12, 13, 14, 16 - SH6 -
Trung học cơ sở"
2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu là xác định biện pháp (quy trình) để xây dựng
câu hỏi theo hớng tự lực trong dạy các bài 12, 13, 14, 16 -SH6-trung học
cơ sở

3. Nhiệm vụ nghiên cứu
3.1- Hệ thống hoá những cơ sở lý thuyết của việc xây dựng câu hỏi
theo hớng phát huy năng lực tự lực của học sinh.
3.2 Phân tích nội dung các bài 12, 13, 14, 16- SH6 - trung học cơ sở
làm cơ sở cho việc xây dựng câu hỏi.
3.3 Xác định thực trạng việc xây dựng câu hỏi trong dạy các bài 12,
13, 14, 16-SH6 - trung học cơ sở
3.4 Xây dựng các câu hỏi để dạy các bài 12, 13, 14, 16 - SH 6
3.5 Lấy ý kiến của các đồng nghiệp về giá trị của câu hỏi đã xây dựng
cho từng bài phù hợp về kỹ thuật, chính xác về mặt khoa học cha, có vừa
Trần anh công - lớp sinh - k2
7
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
sức học sinh và phát huy năng lực tự lực của học sinh không? Có đạt đợc
những mục tiêu giáo dục đã đề ra không?
4. Phơng pháp nghiên cứu
4.1 Nghiên cứu lý thuyết.
- Nghiên cứu các đề tài có liên quan đến vấn đề xây dựng câu hỏi
- Đọc những tài liệu về đổi mới phơng pháp dạy học
- Đọc thêm các loại sách tham khảo, sách hớng dẫn, sách nâng cao
về bộ môn sinh học.
4.2 Điều tra
- Sử dụng phiếu để điều tra gián tiếp hoặc trực tiếp trao đổi với giáo
viên về việc xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự lực của
học sinh.
4.3 Phơng pháp chuyên gia.
- Lấy ý kiến của đồng nghiệp về việc xác định quy trình xây dựng
câu hỏi thành công ở mức độ nào? (tốt, khá, hay cha đạt)
- Giá trị của câu hỏi: Bao nhiêu những câu hỏi sử dụng đợc, bao
nhiêu những câu hỏi không sử dụng đợc.

Trần anh công - lớp sinh - k2
8
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
Phần II: Kết quả nghiên cứu
1. Hệ thống hoá những cơ sở lý thuyết của việc
xây dựng CH theo hớng phát huy năng lực tự lực
của học sinh
1.1 Khái niệm về Câu hỏi
Khái niệm về câu hỏi đã xuất hiện từ thời triết học cổ Hy Lạp
Arixtot là ngời đầu tiên đã phân tích câu hỏi dới góc độ logic ông cho
rằng đặc trng của câu hỏi là buộc ngời bị hỏi phải lựa chọn cách hiểu
này hay cách hiểu khác (câu hỏi lựa chọn)
Nghiên cứu của Arixtot đợc cụ thể hoá theo công thức sau:
Câu hỏi = cái đã biết + cái cha biết (cần tìm)
Câu hỏi thuộc phạm trù khả năng chứa đựng cả hai yếu tố: sự có
mặt của cái không rõ và nguyện vọng nhu cầu của ngời muốn hỏi. Câu
hỏi là một dạng cấu trúc ngôn ngữ, diễn đạt một yêu cầu, một đòi hỏi,
một mệnh đề diễn đạt bằng ngôn từ nhằm yêu cầu đợc giải quyết.
Tuy có nhiều cách diễn đạt khác nhau về khái niệm câu hỏi nhng
đều có điểm chung làm thành đặc trng của câu hỏi: Sự xuất hiện cái
không rõ và một yêu cầu phải giải quyết.
Sự tơng quan giữa cái đã biết và cha biết thúc đẩy việc mở rộng
hiểu biết của con ngời. Để hiểu biết thêm về vấn đề nào đó con ngời
phải xác định rõ cái mình đã biết và cái mình cha biết từ đó mới đặt câu
hỏi: cái gì ? nh thế nào ? vì sao?. . . lúc này câu hỏi thực sự trở thành
nhiệm vụ của quá trình nhận thức. Câu hỏi chịu ảnh hởng của động cơ,
nhu cầu hiểu biết của con ngời ngày càng lớn thì việc đặt ra câu hỏi
ngày càng nhiều. Vì vậy trong câu hỏi luôn chứa đựng động cơ, nhu cầu
của con ngời muốn hỏi. Trong dạy học việc xác định những điều đã biết,
Trần anh công - lớp sinh - k2

9
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
cha biết hoặc còn đang nghi ngờ để đặt ra những câu hỏi phù hợp là điều
không thể thiếu.
1.2 Vai trò của câu hỏi
Câu hỏi là phơng tiện dùng trong dạy và học, là nguồn để hình
thành kiến thức, kỹ năng cho học sinh. Khi tìm đợc câu trả lời là ngời
học đã tìm ra đợc kiến thức mới, rèn đợc kỹ năng xác định mối quan hệ,
đồng thời sử dụng đợc những điều kiện đã cho, nh vậy là vừa củng cố
kiến thức, vừa nắm vững và mở rộng kiến thức. Câu hỏi là phơng tiện để
rèn luyện và phát triển t duy.
Khi trả lời câu hỏi học sinh phải phân tích xác định mối quan hệ,
so sánh, đối chiếu những điều đã cho và những điều cần tìm đòi hỏi phải
suy nghĩ logic. Ngời học phải luôn luôn suy nghĩ do đó t duy đợc phát
triển. Cũng qua việc tìm câu trả lời mà lôi cuốn thu hút ngời học vào
nhiệm vụ nhận thức do đó ngời học luôn cố gắng.
Câu hỏi phát huy năng lực tự lực nếu đợc giáo viên sử dụng thành
công còn có tác dụng gây đợc hứng thú nhận thức khát vọng tìm tòi dựa
trên năng lực tự lực cho học sinh. Cho phép giáo viên thu đợc thông tin
ngợc về chất lợng lĩnh hội kiến thức của học sinh. (không chỉ là chất l-
ợng kiến thức mà cả về chất lợng t duy). Những thông tin này giúp giáo
viên điều chỉnh quá trình dạy học một cách linh hoạt.
Câu hỏi phát huy năng lực tự lực đợc sử dụng phổ biến thích hợp
cho hầu hết các bài và thờng đợc sử dụng phối hợp với các phơng pháp
dạy học khác góp phần nâng cao chất lợng dạy học.
1.3 Các loại câu hỏi
- Câu hỏi vô cùng đa dạng, trong dạy học câu hỏi đợc sử dụng
trong nhiều trờng hợp. Tuy nhiên trong dạy học không phải với nội
dung nào của bài học đều có sẵn những câu hỏi phù hợp với mọi đối t-
Trần anh công - lớp sinh - k2

10
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
ợng học sinh. Vì vậy trong những trờng hợp khác nhau giáo viên phải tự
xây dựng câu hỏi để hớng dẫn học sinh tự nghiên cứu để phát hiện kiến
thức. Khi lựa chọn và xây dựng câu hỏi giáo viên phải nắm vững các
dạng câu hỏi. Câu hỏi chỉ phát huy đợc tác dụng dạy học khi ta sử dụng
câu hỏi phù hợp với mục tiêu bài học đồng thời vừa sức đối với học
sinh.
Có những câu hỏi sau:
1.3.1- Câu hỏi để kiểm tra kết quả thực hiện mục tiêu bài học, bao gồm
có những loại sau:
- Câu hỏi để kiểm tra sự ghi nhớ kiến thức đã học.
- Câu hỏi để kiểm tra sự nắm vững bản chất của kiến thức (nghĩa là
nêu lại, giải thích nội dung kiến thức đã hội đỉnh).
- Câu hỏi kiểm tra vận dụng kiến thức vào giải quyết một nhiệm vụ
nhận thức mới.
- Câu hỏi để kiểm tra sự nắm vững nội dung của kiến thức nghĩa là
xác định đợc vai trò, ý nghĩa của kiến thức trong lí luận và thực
tiễn.
- Câu hỏi để kiểm tra thái độ, hành vi sau khi học tập một chủ đề
nào đó.
1.3.2- CH để hình thành, phát triển năng lực nhận thức bao gồm nhng
loại câu hỏi sau:
- Câu hỏi rèn kĩ năng quan sát.
- Câu hỏi rèn kĩ năng phân tích.
- Câu hỏi rèn kĩ năng tổng hợp.
- Câu hỏi rèn kĩ năng so sánh.
1.3.3 Dựa vào các giai đoạn của quá trình DH để sử dụng câu hỏi bao
gồm:
Trần anh công - lớp sinh - k2

11
Xây dựng câu hỏi theo hớng phát huy năng lực tự học của học sinh khi dạy học bài 12, 13, 14, 16 - Sinh học 6 - THCS
- CH hình thành kiến thức mới: là câu hỏi phải có vấn đề yêu cầu
hoạt động t duy, hệ thống câu hỏi phải có tính logic nhất định
hình thành kiến thức mới.
- Câu hỏi củng cố hình thành kiến thức mới: Câu hỏi này thờng có
tính khái quát hớng vào vấn đề trọng tâm có tính chất khắc sâu,
hệ thống hóa kiến thức.
- Câu hỏi kiểm tra đánh giá: loại câu hỏi nay phải có tính tổng hợp
và tập trung vào kiến thức trọng tâm.
1.3.4 Dựa vào mối quan hệ của câu hỏi, bài tập cần xác định ngời ta
chia ra:
- Câu hỏi định tính.
- Câu hỏi định lợng.
1.3.5 Dựa vào cách trình bày, trả lời ngời ta chia ra:
- Câu hỏi tự luận: loại câu hỏi này thờng hỏi dễ dàng theo hớng cụ
thể.
- Câu hỏi trách nhiệm khách quan.
1.3.6 Dựa vào nội dung mà câu hỏi phản ánh ngời ta chia ra:
- Câu hỏi nêu ra các sự kiện.
- Câu hỏi xác định dấu hiệu bản chất.
- Câu hỏi xác định mối quan hệ.
- Câu hỏi xác định ý nghĩa lí luận hay thực tiễn của kiến thức.
- Câu hỏi xác định cơ chế.
- Câu hỏi xác định phơng pháp khoa học.
Dựa vào nhiều tiêu chuẩn khác nhau để phân loại nên câu hỏi ở loại
này có thể thuộc về loại khác
Trần anh công - lớp sinh - k2
12