Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
–––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THÁI

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN
NGUYỄN QUANG THIỀU

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
–––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THÁI

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN
NGUYỄN QUANG THIỀU
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ THANH NGÂN

THÁI NGUYÊN - 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu
trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều
trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019
Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban
Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí - Truyền thông và Văn học,Trường
Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp
giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.
Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên
hướng dẫn - TS Nguyễn Thị Thanh Ngân đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo
trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luậnvăn.
Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã
giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019
Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu .............................................................. 13
4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 13
5. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 14
6. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 14
7. Đóng góp của luận văn ................................................................................ 14
Chương 1: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU VỚI DÒNG
CHẢY CỦA YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƯƠNG
ĐẠI.................................................................................................................. 16
1.1. Khái niệm kì ảo và văn học có yếu tố kì ảo ............................................. 16
1.1.1. Khái niệm kì ảo ..................................................................................... 16
1.1.2. Yếu tố kỳ ảo trong văn học ................................................................... 19
1.2. Nguyễn Quang Thiều và khuynh hướng văn học đương đại có yếu tố kỳ ảo
ở Việt Nam ...................................................................................................... 24
1.2.1. Khuynh hướng văn học đương đại có yếu tố kỳ ảo ở Việt Nam .......... 24
1.2.2. Nguyễn Quang Thiều và các truyện ngắn có yếu tố kỳ ảo ................... 26
Tiểu kết chương 1............................................................................................ 31
Chương 2: THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN
NGUYỄN QUANG THIỀU.......................................................................... 33
2.1. Thế giới nhân vật kì ảo ............................................................................. 33
2.1.1. Thế giới hồn ma hiển hiện .................................................................... 34

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




iv

2.1.2. Thế giới thần thánh hiển linh ................................................................ 45
2.1.3. Thế giới người có khả năng đặc biệt ..................................................... 50

2.2. Không gian kì ảo ...................................................................................... 59
2.2.1. Quãng sông nước bí hiểm ..................................................................... 59
2.2.2. Khu vườn ruộng hoang vu..................................................................................63
2.2.3. Vùng rừng núi thâm trầm ...................................................................... 65
2.3. Thời gian kì ảo ......................................................................................... 67
2.3.1. Thời gian tâm tưởng .............................................................................. 68
2.3.2. Thời gian huyền thoại ........................................................................... 70
Tiểu kết chương 2............................................................................................ 72
Chương 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CÁC YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG
TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU ........................................... 73
3.1. NT xây dựng cốt truyện kỳ ảo.................................................................. 72
3.1.1. Tình huống kì ảo ................................................................................... 77
3.1.2. Kết cấu lồng ghép.................................................................................. 73
3.2. Ngôn ngữ và giọng điệu ........................................................................... 81
3.2.1. Ngôn ngữ ............................................................................................... 81
3.2.2. Giọng điệu ............................................................................................. 84
3.3. Xây dựng môtip trần thuật ....................................................................... 89
3.3.1. Môtíp giấc mơ ....................................................................................... 90
3.3.2. Môtíp người chết báo oán ..................................................................... 93
3.3.3. Môtíp ở hiền gặp lành ........................................................................... 95
Tiểu kết chương 3............................................................................................ 97
KẾT LUẬN .................................................................................................... 98
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 101
PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Kỳ ảo là một thủ pháp hiệu quả và độc đáo của văn xuôi, đã được áp dụng
từ lâu đời để gây ấn tượng mạnh mẽ với độc giả. Thông qua yếu tố kỳ ảo, nhà
văn thể hiện cái nhìn về hiện thực, đồng thời bộc lộ những quan điểm mới mẻ
về thế sự, nhân sinh.
Lý luận về văn học kỳ ảo và yếu tố kỳ ảo trong văn học đã được xây dựng
từ thập niên 80 của thế kỷ trước và ngày càng được quan tâm rộng rãi, sâu sắc.
Ở Việt Nam, việc nghiên cứu yếu tố kỳ ảo trong tác phẩm của một nhà văn cụ
thể vừa đóng góp vào việc xây dựng hệ thống lý luận này, vừa góp phần khắc
họa rõ nét diện mạo văn học hiện đại Việt Nam đương đại.
Nguyễn Quang Thiều là cây bút đa tài và sung sức, xuất hiện thường
xuyên trên văn đàn, báo chí. Từ thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, chân dung văn
học, ở “cuộc chơi” nào Nguyễn Quang Thiều cũng định vị được cho mình một
cá tính riêng, độc đáo. Với quan niệm “Hãy sống, hãy mơ ước và sáng tạo
không ngưng nghỉ trong im lặng nếu không có lý do để than thở. Khi nhà văn
sống đến từng nào thì họ sẽ viết đến từng đó”, ông đã đóng góp cho nền văn
học nước nhà nhiều tác phẩm có giá trị. Những giải thưởng cao quý trong sự
nghiệp văn chương của ông: hơn 20 giải thưởng văn học trong nước và quốc
tế, trong đó có giải của Hội Nhà văn Việt Nam cho tập thơ Sự mất ngủ của
lửa (1993); Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật với các tác phẩm:
“Sự mất ngủ của lửa” (1992), “Những người đàn bà gánh nước sông” (1995)
và “Mùa hoa cả bên sông” (1989) năm 2017... và tháng 9/2018 là giải thưởng
văn học quốc tế Hàn Quốc Changwon đã khẳng định vị trí của Nguyễn Quang
Thiều trong nền văn học Việt Nam đương đại nói riêng, văn học Việt Nam nói
chung.
Nguyễn Quang Thiều từng dành nhiều giải thưởng về thơ, song bên cạnh
đó ông cũng ghi dấu ấn đậm nét về tiểu luận, dịch thuật và góp phần quan trọng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




2

quảng bá văn học Việt Nam ra thế giới, trong đó phải kể đến đóng góp trong
lĩnh vực truyện ngắn, đúng như nhận định của nhà biên tập cuốn Mùa hoa cải
bên sông: “Nguyễn Quang Thiều là một cây bút truyện ngắn tài hoa ...Văn
chương và con người anh như một thứ rượu để lâu, uống vào rất dễ say” (Dẫn
theo [18, tr 19]).
Trong phạm vi luận văn này, chúng tôi xin đi sâu nghiên cứu yếu tố kì ảo
trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều - một yếu tố có vai trò quan trọng, làm
nổi bật phong cách riêng của nhà văn. Từ đó giúp người đọc khám phá thêm lối
đi riêng về nghệ thuật viết truyện ngắn, đồng thời cảm nhận được chiều sâu nhân
văn và triết lý được ẩn chứa đằng sau mỗi câu chuyện kể của ông.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Về yếu tố kỳ ảo trong văn học
Cội nguồn của yếu tố kỳ ảo trong văn học có từ sáng tác dân gian, nhưng
việc nghiên cứu những sáng tác thuộc về văn học kỳ ảo và những sáng tác có
yếu tố kỳ ảo chỉ bắt đầu được quan tâm ở Việt Nam từ những năm 80 của thế
kỷ XX. Một trong những bài viết đầu tiên về văn học kỳ ảo được công bố ở
Việt Nam là bài viết “Huyễn tưởng văn học - một hình thái nhận thức thẩm
mỹ” của Nguyễn Văn Dân. Ông cho rằng: "Văn học huyễn tưởng là những
truyện hay tiểu thuyết viết về cái lạ lùng, cái li kì, gây hồi hộp và có sức hấp dẫn
cao...Ở huyễn tưởng thì cái hư bao giờ cũng xen lẫn cái thực. Hai cái đó ràng
buộc nhau, kết hợp với nhau và có khi chuyển hóa lẫn nhau" [7, tr 7]. Từ đây,
nhà nghiên cứu đã đi đến nhận định: huyễn tưởng là một hình thái nhận thức
thẩm mĩ dùng thủ pháp kết hợp hư thực để thể hiện tư tưởng tác giả. Tuy ông

dùng khái niệm “huyễn tưởng” (không dùng khái niệm “kì ảo”) nhưng đây là
bài viết sớm nghiên cứu về yếu tố kì ảo và văn học kì ảo ở nước ta.
Cùng tiếp cận cái kì ảo ở phương diện thủ pháp nghệ thuật như tác giả
Nguyễn Văn Dân, nhà nghiên cứu Nguyễn Trường Lịch có nhận xét như sau:
"Cái kì ảo là một trong những yếu tố góp phần làm phong phú thêm cách
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




3

tiếp cận hiện thực ... Đối với nhà văn, huyền thoại không tồn tại tự nó, họ
dùng chúng như những hình tượng hoang đường để khắc họa quan niệm của
con người về cái thế giời mà nhà văn mô tả chứ không phải để giải thích
những hiện tượng nào đó cũng như diễn biến của chúng” [28, tr 16]. Như vậy,
theo tác giả, kì ảo là một phương tiện nghệ thuật giúp nhà văn tiếp cận hiện
thực để bày tỏ quan điểm về thế giới. Đây là một nhận xét quan trọng cho tác
giả luận văn khi tìm hiểu về yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang
Thiều.
Trong bài nghiên cứu “Dư ba của truyện truyền kỳ, chí dị trong truyện
Việt Nam hiện đại”, tác giả Vũ Thanh đã chỉ ra rằng: “Các tác phẩm truyền kỳ
đời mới cũng mang một đặc trưng lớn của thể loại truyền kỳ cổ điển: phần lớn
cốt truyện đều xuất phát từ các truyền thuyết và chuyện kể dân gian, trong đó,
yếu tố thần kỳ là một đặc trưng quan trọng”[47, tr 17]. Hay khi xem xét:
"Những biến đổi của yếu tố kì và thực trong truyện ngắn truyền kì Việt Nam"
tác giả cũng đưa ra ý kiến: "Trong truyện truyền kì các tác giả sử dụng yếu tố
kì không phải chỉ với chức năng là vỏ bọc, che đậy dụng ý sâu xa của nhà văn
mà còn với tư cách là một bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể
loại. Các tác giả phản ánh hiện thực qua cái kì lạ" [47, tr 17]. Như vậy tác giả

Vũ Thanh cũng đồng quan điểm với Nguyễn Trường Lịch khi nhìn nhận yếu
tố kì ảo với tư cách là một phương thức nghệ thuật.
Trong chuyên luận "Cái kì ảo trong tác phẩm Balzac", PGS. TS Lê
Nguyên Cẩn cũng đã xem "Cái kì ảo là một phạm trù tư duy nghệ thuật, nó
được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu hiện bằng các yếu tố siêu nhiên,
khác biệt, phi thường, độc đáo... Nó có mặt trong văn học dân gian, văn học
viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực - ảo, và tồn tại độc lập, không
hòa tan vào các dạng thức của trí tưởng tượng" [6, tr 12]. Nhận định này đã
cho thấy tính chất độc đáo và tính chất tồn tại phổ biến của yếu tố kỳ ảo, một
gợi ý quý báu cho việc nghiên cứu yếu tố kì ảo và văn học kì ảo của nước ta.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




4

Trong bài viết Cái kì ảo và văn học huyễn ảo đăng trên Tạp chí nghiên
cứu Văn học số 8 năm 2006. Tác giả Lê Huy Bắc đã dùng khái niệm “huyễn
ảo” (còn gọi là “huyễn tưởng”) để chỉ chung những tác phẩm văn học chứa
đựng những yếu tố mà con người chúng ta không thể lí giải được bằng tư duy
logic thông thường. Trong những tác phẩm đó, tồn tại cả hai yếu tố “thực” và
“ảo” nhưng yếu tố “ảo” trở thành đối tượng chính của nội dung và nghệ thuật.
Từ đây ông nhấn mạnh: “thế giới của văn học huyễn ảo là thế giới của trí tưởng
tượng, nơi sự khác lạ, hoang đường, thần diệu luôn ngự trị. Có lúc nó giúp
người đọc bình tâm, tự tại; có lúc nó khiến họ hoang mang, khiếp đảm và có
lúc khiến họ hoài nghi, bối rối” [5, tr 37]. Đó là nhận định mới mẻ, sâu sắc về
văn học kỳ ảo, là gợi ý quan trọng cho việc tìm hiểu yếu tố kỳ ảo trong truyện
ngắn Nguyễn Quang Thiều.

Bàn “Về khái niệm cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học”,
Lê Nguyên Long cũng nhận định: “Cái kì ảo không chỉ đơn thuần là cái siêu
nhiên, cái không thể xảy ra; cái siêu nhiên, cái không thể xảy ra ấy muốn trở
thành cái kì ảo thì phải có tác dụng tạo ra hiệu ứng hoang mang cho những
người nào đối diện với nó” [26, tr 7]. Theo ông “Ở truyện kì ảo, khép sách
lại, độc giả không thôi băn khoăn, hoang mang, chính bởi trong quá trình
đọc, độc giả luôn bị ràng buộc và liên hệ thường xuyên các sự kiện siêu nhiên
với tính hiện thực” [26, tr 9]. Và cũng như nhiều nhà nghiên cứu khác, ông
cho rằng “Ở những câu chuyện đó, thế giới ma quái hư ảo được tạo ra không
hoàn toàn nhằm mục đích cuối cùng là hiệu ứng hoang mang trước sự rạn
nứt của hiện thực mà chủ yếu chỉ là phương tiện để chuyển tải tư tưởng, bài
học nhân sinh, đạo lí của cuộc đời” [26, tr 9].
Nhà nghiên cứu Lã Nguyên đã có bài tổng thuật sâu sắc về văn học kỳ ảo
trên thế giới với những đặc trưng thi pháp quan trọng của loại hình tác phẩm
trong bài viết “Văn học kì ảo: nhìn từ hệ hình thế giới quan”. Tác giả đã đặt
các vấn đề như: Tuổi thọ của văn học kì ảo là tuổi thọ của văn học; Cơ sở

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




5

nghiên cứu loại hình văn học kì ảo là hệ hình thế giới quan; Kiểu tư duy hiện
thực và các dạng cấu trúc của văn học kì ảo [35]. Bài viết đã thể hiện cái nhìn
bao quát về văn học kì ảo trong tiến trình lịch sử phát triển của nó.
Trên cơ sở khảo cứu những tác phẩm tiêu biểu trên chặng đường phát triển
của cái kỳ ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam, Đặng Anh Đào đã đưa ra
nhận định: “Cái kỳ ảo ở truyện Việt Nam hướng về cái thần diệu, siêu nhiên

của truyện dân gian... Ở nhiều truyện, nó không thể chỉ được coi là bút pháp.
Bởi mỗi chi tiết kì ảo đã là một đơn vị ngữ nghĩa tạo ra phản ứng đặc trưng
của nhân vật lan tỏa tới người đọc cảm giác mơ hồ, bất định trước sự đột nhập
của một hiện tượng siêu nhiên” [10, tr 22-23]. Bài viết đã tập trung, chú trọng
đến vai trò của yếu tố kì ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam tiêu biểu.
Thông qua việc liên hệ, so sánh với “truyện không kì ảo”, Đặng Anh Đào đã
nêu ra những nhận xét, đánh giá sâu sắc về vấn đề này, góp phần giúp người
đọc hiểu rõ hơn về văn học kì ảo nước ta.
Ở bài viết “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại sau năm
1975” - Phùng Hữu Hải đã tìm hiểu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam
sau 1975 ở hai bình diện “vi mô” và “vĩ mô”. Tác giả cho rằng “Ở tầm vĩ mô,
yếu tố kỳ ảo thể hiện một quan niệm mới của nhà văn về thế giới, là sự mở
rộng và chiếm lĩnh hiện thực hết sức sinh động. Ở tầm vi mô, yếu tố kỳ ảo
chính là các hình thức nghệ thuật cụ thể như: đối thoại tâm linh, giấc mơ, cổ
tích hóa… Yếu tố kỳ ảo là một hình thức đắc dụng giúp nhà văn đi sâu khám
phá thế giới tinh thần hết sức trừu tượng khó nắm bắt của con người, để từ
đó “thấu” con người ở phần nhân tính, mơ hồ và huyền diệu ấy” (Dẫn theo
[24, tr 10]. Từ đó, tác giả bài viết chỉ ra yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt
Nam giai đoạn này vừa mang nét chung của cái kì ảo phương Đông, vừa mang
nét riêng của bầu không khí thời đại.
Cũng khảo cứu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975, Phạm
Thị Thanh Nga trong bài viết “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




6

1975” lại tập trung trình bày mối quan hệ giữa yếu tố kì ảo với tình huống
truyện. Tác giả chỉ ra ba loại tình huống tiêu biểu trong các truyện có yếu tố kì
ảo: Tình huống kì lạ, ma quái; tình huống mang tính chất ngẫu nhiên, đột biến
và tình huống căng thẳng, kịch tính. Trên cơ sở đó tác giả đưa ra kết luận:
“trong các truyện ngắn, cái kì ảo đóng vai trò như một tình huống quan trọng
đối với sự chuyển biến của cốt truyện. Nó gắn kết các nhân vật cùng tham gia
một sự kiện, biến cố có ý nghĩa nào đó, góp phần bộc lộ quan hệ và tính cách
nhân vật hoặc thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm” (Dẫn theo [24, tr 10].
Đi tìm nguyên nhân “Sự hồi sinh của yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương
đại Việt Nam”, tác giả Bùi Thanh Truyền cho rằng: từ những thay đổi trong
đời sống xã hội - văn học, những đổi thay trong giao lưu văn học, từ sự mở
rộng quan niệm về hiện thực và đối tượng phản ánh của văn học, từ sự mở rộng
quan niệm về phương pháp sáng tác tiếp cận hiện thực và xuất phát từ truyền
thống văn hóa, văn học dân tộc là những lý do khiến yếu tố kì ảo hồi sinh trở
lại trong văn xuôi Việt Nam đương đại [60].
Trong bài nghiên cứu “Cái kì ảo - một phương tiện hữu hiệu trong việc
thể hiện đời sống tâm linh, vô thức của con người trong truyện ngắn Việt Nam
sau 1975”, tác giả Nguyễn Thị Hải Phương đã chỉ ra các dạng thức biểu hiện
của yếu tố kì ảo trong tác phẩm văn học như: Yếu tố kì ảo thể hiện ở những lời
nói, hành động kì lạ của nhân vật; yếu tố kì ảo thể hiện qua sự hiện hồn của
người chết, hay như yếu tố kì ảo thể hiện ở hình thức hóa thân của nhân vật
(Dẫn theo [24, tr 11]).
Công trình nghiên cứu “Yếu tố huyền ảo trong văn xuôi nghệ thuật Việt
Nam sau năm 1975” của Hoàng Thị Văn đã nêu lên những dạng thức biểu hiện,
đặc điểm và hiệu ứng thẩm mỹ của yếu tố huyền ảo trong văn xuôi nghệ thuật
Việt Nam sau năm 1975, đồng thời chỉ ra vai trò của yếu tố huyền ảo trong tổ
chức tác phẩm văn học, hiệu quả nghệ thuật của yếu tố huyền ảo trong việc
biểu đạt ý đồ nghệ thuật của nhà văn [63].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

7

Ngoài ra, có thể đến kể đến những luận văn thạc sĩ nghiên cứu yếu tố kì
ảo của những tác giả cụ thể như: “Truyện kỳ ảo hiện đại - dư ba của truyện
truyền kỳ truyền thống” của Bùi Thị Thiên Thai; “Truyện ngắn kỳ ảo Việt Nam
thế kỷ XX” của Trần Thế Mạnh; “Đặc sắc thể tài yêu ngôn trong sáng tác
Nguyễn Tuân” của Nguyễn Thị Thanh Vân; “Yếu tố kỳ ảo trong tiểu thuyết
Nguyễn Bình Phương” của Nguyễn Thị Ngọc Anh; “Yếu tố kì ảo trong sáng
tác Võ Thị Hảo qua tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện ngắn Những chuyện
không nên đọc lúc nửa đêm” của Cao Thị Thu Hoài...
Từ những khảo sát trên, chúng tôi nhận thấy: các nhà nghiên cứu đã khảo
cứu và nhìn nhận yếu tố kì ảo trong văn học ở nhiều khía cạnh, đồng thời đã
chỉ ra vai trò và hiệu ứng thẩm mỹ của nó trong những phạm vi nghiên cứu
nhất định. Mặc dù chưa thật hoàn toàn thống nhất, song tựu trung các ý kiến
đều khẳng định vị trí, vai trò của cái kì ảo; phần nào giúp người nghiên cứu có
cái nhìn khái quát thế nào là kì ảo và phương thức thể hiện của yếu tố kì ảo
trong văn học. Đó là những đóng góp ban đầu nhưng vô cùng ý nghĩa, giúp
chúng ta có thể nhận ra được những tín hiệu lạc quan cho việc nghiên cứu
khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại nói chung cũng
như đi sâu nghiên cứu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nói
riêng.
2.2. Về văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều
2.2.1. Về đặc điểm truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều
Những tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều từ khi ra đời đã tạo
được nhiều ấn tượng, dư vang trong lòng bạn đọc nói chung và nhận được nhiều
sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình nói riêng.

Khi nghiên cứu “Các kiểu kết thúc của truyện ngắn hôm nay”, Lê Thị
Hường cũng đã khảo sát và đánh giá kết thúc của truyện ngắn Mùa hoa cải bên
sông của Nguyễn Quang Thiều:“cách kết thúc của Nguyễn Quang Thiều tiêu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




8

biểu cho kiểu kết thúc của truyện ngắn hôm nay và là mô hình kết thúc phổ
biến” (Dẫn theo [18, tr 5].
Trong bài “Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975” nhà nghiên cứu
Nguyễn Bích Thu cũng khẳng định “Nguyễn Quang Thiều cùng với nhiều nhà
văn khác như Tạ Duy Anh, Y Ban, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Thị Thu Huệ…
đã tạo nên một diện mạo mới cho truyện ngắn thời kì đổi mới” (Dẫn theo [18,
tr 5].
Học giả Nguyễn Khắc Viện cũng đã đọc và phân tích rất kỹ truyện ngắn
“Gió dại” trong tập truyện “Người đàn bà tóc trắng” của Nguyễn Quang Thiều
và ông đưa ra kết luận: “Chỉ qua một truyện ngắn mà tác giả đã nêu lên bao
nhiêu vấn đề tâm lý đi sâu vào những manh mối thầm kín nhất của tâm tư con
người. Nguyễn Quang Thiều quả là nhà tâm lý học xuất sắc (Dẫn theo [18, tr
8].
Trong bài Ra mắt tuyển thơ Nguyễn Quang Thiều in trong Tác phẩm và
dư luận ngày 26 - 1 - 2011, tác giả Hoài Khánh đã khẳng định:“Nguyễn Quang
Thiều không chỉ là nhà thơ tiên phong với trào lưu hiện đại mà còn là cây viết
văn xuôi giàu cảm xúc. Trong anh không chỉ có con người bay bổng, ưu tư với
những phiền muộn thi ca, mà còn có một nhà báo linh hoạt và nhạy bén” (Dẫn
theo [45, tr 2]).

Về tập “Có một kẻ rời bỏ thành phố”, trong bài “Vấn đề sinh thái - đô thị
trong văn xuôi Việt Nam thời đổi mới”, tác giả Đặng Thái Hà đã nhận định:
“Tập truyện là cách nhà văn trực tiếp nêu lên một tư thế, một thái độ sống,
hay, có thể nói, một phản ứng khá quyết liệt trước cuộc sống nhiễu nhương xô
bồ tù ngục nơi đô thị phồn hoa” (Dẫn theo [45, tr 5]).
Hưởng ứng Ngày sách Việt Nam lần thứ III, ngày 20/4/2016, Nhà xuất
bản Trẻ đã tổ chức buổi giao lưu giới thiệu cuốn sách mới nhất của nhà thơ
Nguyễn Quang Thiều “Người kể chuyện lúc nửa đêm và những giấc mộng”.
Trong buổi giao lưu này, TS Đỗ Hải Ninh cho biết tác giả đã gặp ở cuốn sách
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




9

này “một sự hòa quyện, hô ứng đến nhịp nhàng, nhuần nhuyễn giữa các văn
bản văn xuôi và thơ”. Nhà văn Nguyễn Việt Hà cho rằng mình đọc cuốn sách
này “thấy thích nhưng sẽ thích hơn nếu Nguyễn Quang Thiều không phải là
nhà thơ viết văn xuôi mà là nhà văn viết văn xuôi “toàn tòng”. Họa sĩ Lê Thiết
Cương lại cho rằng, “vì là nhà thơ viết văn xuôi nên văn xuôi Nguyễn Quang
Thiều càng độc đáo. 25 bài thơ như văn bản thứ hai của 25 câu chuyện. Ở đây
có sự tương tác, xâm nhập, giao thoa, mở rộng đường biên thể loại”. PGS, TS
Nguyễn Thị Minh Thái lại quan điểm:“chính sự rậm rịt, rườm rà, dài dòng,
ngồn ngộn chi tiết mới là thứ làm nên “văn hiệu” Nguyễn Quang Thiều, cho
thấy sức nghĩ ngợi và sự tham lam nghĩ cho đến đáy, tạo được hiệu ứng ám
ảnh nơi người đọc của Nguyễn Quang Thiều”. Để nói về tác phẩm mới của nhà
văn Nguyễn Quang Thiều, PGS-TS Nguyễn Đăng Điệp cho rằng: “Tác giả đã
khắc họa một không gian âm tính đậm nét. Văn phong của Nguyễn Quang Thiều
là sự giao thoa giữa trường phái văn học hiện đại và văn học hậu hiện đại”.Còn

PGS- TS Chu Văn Sơn chia sẻ: “Tôi là người đọc văn Nguyễn Quang Thiều
rất sớm và khá trọn vẹn. Trong văn của anh hình ảnh sông Đáy trở đi trở lại
như một ám ảnh. Nhưng ám ảnh sâu nhất trong tác phẩm của Nguyễn Quang
Thiều lại là ám ảnh về cái chết. Trong cuốn sách này ta sẽ bắt gặp hàng loạt
các sự vật, hiện tượng đối lập nhau cùng tồn tại như: bóng tối- ánh sáng, sự
sống- cái chết. Dường như Nguyễn Quang Thiều quan tâm nhiều đến “phần
âm” của cuộc sống. Nói về nó là cách anh khơi gợi lên sự phục sinh và cội
nguồn của cuộc sống” (Dẫn theo [45, tr 5]).
Các tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều khi được dịch và xuất
bản ở nước ngoài cũng tạo được sự chú ý và nhận được những đánh giá cao.
Đó là “Những truyện ngắn bình dị nhưng đẹp và xót xa. Mỗi trang viết ngừng
lại trước một hình ảnh, hiện ra giữa vùng sáng một Việt Nam của hôm nay, một
mảng ghép hài hòa một cách lạ lùng giữa truyền thống và hiện đại…” (Dẫn
theo [45, tr 5]). Hay: “Thế mạnh của nhà văn trẻ Việt Nam này (Nguyễn Quang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




10

Thiều) tập trung trong sự giản dị nhưng đẹp ngời ngợi của câu chữ và vấn đề
được đặt ra! Đẹp và thống thiết!”(Dẫn theo [45, tr 5]).
Và: “Với phong cách viết nhẹ nhàng, trong sáng chảy xuyên yên ả như sông
Đáy chở ta đi giữa dòng yêu thương, tươi mát và tràn đầy xúc cảm, tác giả tìm
kiếm một nơi ẩn ngụ thanh bình... Vẻ thanh bình, giản dị và tươi mát kia chỉ là
một phần hiển hiện từ một tảng băng giấu che những vết thương chưa lành hẳn,
những kỷ niệm nặng nề, những nỗi đau còn sót lại của một cuộc chiến. Nhưng,
như con phượng hoàng, dân tộc Việt Nam hôm nay đang gắng làm sống lại từ tro

bụi một kỷ nguyên mới thanh bình” (Dẫn theo [45, tr 5]).
Trong những năm gần đây, một số luận văn thạc sĩ đã nghiên cứu và tìm
hiểu những khía cạnh khác nhau trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều như:
Trương Thị Thường (2006) với đề tài “Chất thơ trong truyện ngắn của Nguyễn
Quang Thiều”, Nguyễn Thị Liên (2007) với đề tài “Nhân vật nữ trong truyện
ngắn Nguyễn Quang Thiều”, Trịnh Thị Thảo (2010) với đề tài “Cấu trúc truyện
ngắn của Nguyễn Quang Thiều”, Tăng Thị Hoàn (2012) với đề tài “Truyện
ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại”, Phạm Thị Thảo (2017) với
đề tài “Đặc điểm văn xuôi Nguyễn Quang Thiều qua truyện ngắn và
ký”,Nguyễn Thị Thu Hằng (2017) với đề tài “Truyện ngắn, tản văn Nguyễn
Quang Thiều từ góc nhìn phê bình sinh thái”,...
Nhìn chung, các ý kiến đánh giá của các nhà nghiên cứu đều cho thấy vị
trí của văn xuôi Nguyễn Quang Thiều trong văn học đương đại, đồng thời chú
ý nhiều đến những đặc sắc nghệ thuật trong truyện ngắn vốn phản ánh phần
nào phong cách của nhà văn. Đó là những gợi dẫn quý báu cho chúng tôi khi
thực hiện đề tài “Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều”
2.2.2. Về yếu tố kỳ ảo trong sáng tác của Nguyễn Quang Thiều
Những năm gần đây, việc nghiên cứu yếu tố kì ảo trong văn học đã thu
hút rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học nước
ta.Trong quá trình tìm hiểu về những sáng tác của Nguyễn Quang Thiều, đặc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




11

biệt là những sáng tác văn xuôi, yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của ông cũng
được nhiều bài viết đề cập đến.
Đông La trong bài “Nguyễn Quang Thiều - những khúc bi ca về tình yêu

bất tử”đã nêu rõ“rất nhiều yếu tố vừa cụ thể vừa mơ hồ: ký ức, kinh nghiệm,
phong tục, văn hóa, ẩm thực, thổ ngữ, dòng họ, hàng xóm, những ngôi mộ, con
sông, cánh đồng, đình làng, những câu chuyện ma thủa nhỏ, những đầm nước,
những năm tháng đói rét, những cơn ốm đau, mối tình thủa học trò, những
người đàn bà tắm trần trên bến sông, những phiên chợ, những đám tang, những
thôn nữ tóc dài, ngực nở rắn chắc tưởng chỉ chạm khẽ là mang thai, những
nhân vật đặc biệt của làng...” [23]. Tất cả những cái đó là nguồn cội đã sinh ra
ý thức, sinh ra tình cảm, sinh ra đam mê và cuối cùng đã sinh ra văn chương
Nguyễn Quang Thiều.
Trong bài:“Hộp đen”, tác giả Thiên Sơn nhận định: “Truyện ngắn của
Nguyễn Quang Thiều hấp dẫn bởi chất thơ, bởi những chi tiết độc đáo và cả
sắc màu kỳ ảo, chiều sâu nhân văn và triết lý. Anh thường tạo ra những chi tiết
đầy bất ngờ cuối mỗi truyện, gây được ấn tượng sau mỗi cái kết” (Dẫn theo
[17, tr 15]).
PGS.TS Đinh Trí Dũng trong bài “Mạch trữ tình trong truyện ngắn thế
hệ nhà văn sau 1975” đã chú ý đến truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều như là
một trong những cây bút văn xuôi trữ tình tiêu biểu: “Chất thơ thấm đẫm trong
các truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều ngay từ tiêu đề: Chiều hoa tầm xuân,
Giấc mơ hoa cỏ trắng, Lời hứa của thời gian, Người nhìn thấy trăng thật, Khúc
hát của dòng sông… Truyện ngắn của anh, dù viết về làng quê, tình yêu hay số
phận những người phụ nữ, đều hòa trộn tài tình cái ảo vào cái thực, thể hiện
sâu đậm chất cổ tích giữa đời thường. Dõi theo dòng chảy bất tận của cuộc
đời, truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều luôn phản ánh những mâu thuẫn, nghịch
lý của đời sống, nhưng luôn tràn đầy hy vọng và niềm tin vào những điều tốt
đẹp. Mùa hoa cải bên sông, Tiếng đập cánh của chim thần, Tiếng gọi cuối mùa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

12

đông, Ngựa trắng… vừa là những câu chuyện thời sự của hiện tại, vừa là
những chuyện tình thi vị, phảng phất màu cổ tích” (Dẫn theo [45, tr 2]).
Trong lời giới thiệu cùng bạn đọc đầu tuyển tập Truyện ngắn Nguyễn
Quang Thiều - “Người nhìn thấy trăng thật”, tác giả Nguyễn Chí Hoan khẳng
định: “Truyện của anh giàu chất thơ, hơi thở huyền tích, thấm đẫm nhân văn,
lại không lạm dụng kỹ thuật nên đi vào tâm hồn thật tự nhiên, thật đầy
đặn”(Dẫn theo [45, tr 3]).
Bùi Việt Thắng trong bài “Một số gương mặt truyện ngắn 1993” viết:
“Nguyễn Quang Thiều là cây bút có hạng hiện nay. Mùa hoa cải bên sông, Cái
chết của bầy mối, Bầu trời của người cha là những truyện ngắn đẫm chất thơ.
Bút pháp truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều từ thơ mà ra...tinh tế, bay bổng,
giàu chất liên tưởng” (Dẫn theo [17, tr 7]).
Nhìn chung, có khá nhiều công trình nghiên cứu, bài viết về truyện ngắn
của Nguyễn Quang Thiều. Tuy nhiên những công trình nghiên cứu trên mới chỉ
được đặt ra ở một chừng mực nhất định. Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của
ông đã được đề cập đến nhưng chỉ là những ý kiến tạt qua, chưa được nghiên
cứu một cách toàn diện, đầy đủ. Cho đến thời điểm hiện tại, vẫn chưa có công
trình nghiên cứu nào nghiên cứu một cách có hệ thống vấn đề này. Vì vậy, chọn
đề tài “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều”, luận văn mong
muốn sẽ có được những kết luận khoa học về yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn
Nguyễn Quang Thiều, tiếp tục mở rộng con đường đi vào thế giới nghệ thuật
của tác giả, từ đó giúp độc giả hiểu rõ hơn về những đóng góp của nhà văn
Nguyễn Quang Thiều cũng như khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt
Nam đương đại.
3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu
3.1 Đối tượng nghiên cứu
Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




13

3.2 Mục tiêu nghiên cứu
Thông qua việc tìm hiểu yếu tố kì ảo cũng như phương thức tạo dựng yếu
tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều để làm rõ giá trị của yếu
tố kì ảo trong truyện ngắn của ông, từ đó khám phá thêm lối đi riêng về nghệ
thuật viết truyện ngắn của tác giả. Điều này phục vụ nghiên cứu các thành tựu
của văn học Việt Nam thời kỳ đương đại.
4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu
4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều qua
các khía cạnh: nhân vật, không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật.
- Tìm hiểu phương thức tạo dựng yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của tác
giả và rút ra hiệu quả nghệ thuật của nó.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
4.2.1. Phương pháp nghiên cứu thi pháp học
Vận dụng lí thuyết thi pháp về không gian, thời gian, nghệ thuật và thi
pháp nhân vật
4.2.2. Phương pháp cấu trúc - hệ thống
Nghiên cứu yếu tố kỳ ảo trong mối quan hệ hệ thống với các phương diện
khác trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều.
4.2.3. Phương pháp thống kê, khảo sát
Nhằm nhận biết những tín hiệu “kỳ ảo” truyện ngắn của Nguyễn Quang
Thiều làm cơ sở để hệ thống hoá thành những luận điểm khoa học của vấn đề.

4.2.4. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




14

Làm rõ đặc điểm và giá trị nghệ thuật của các yếu tố kỳ ảo trong truyện
ngắn của Nguyễn Quang Thiều, đối chiếu so sánh với các đối tượng văn học
khác để thấy được nét mới mẻ, độc đáo của nhà văn.
5. Phạm vi nghiên cứu
Luận văn tập trung khai thác các truyện ngắn có yếu tố kì ảo trong hai tập
truyện: Mùa hoa cải bên sông (NXB Hội nhà văn,1998) và Cô gái áo xanh,
những chuyện kỳ bí của làng(NXB Trẻ, 2018). Ngoài ra, để làm nổi bật đặc
trưng, luận văn còn đối chiếu với yếu tố kỳ ảo trong các tác phẩm thuộc thể
loại khác (tản văn, tạp văn) của Nguyễn Quang Thiều và trong các tác phẩm
của những nhà văn khác.
6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài các phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn được triển khai trong 3 chương:
Chương 1: Truyện ngắnNguyễn Quang Thiều với dòng chảy của yếu tố
kỳ ảo trong văn học Việt Nam đương đại
Chương 2: Thế giới hình tượng kỳ ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều
Chương 3: Nghệ thuật xây dựng các yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn
Nguyễn Quang Thiều
7. Đóng góp của luận văn
7.1. Đạt được các mục đích đề ra luận văn sẽ có được những kết luận khoa
học về yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều, tiếp tục mở rộng

con đường đi vào thế giới nghệ thuật của tác giả. Từ đó giúp độc giả hiểu rõ
hơn về những đóng góp của nhà văn Nguyễn Quang Thiều cũng như khuynh
hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại.
7.2. Đóng góp một tài liệu học tập, nghiên cứu về Nguyễn Quang Thiều
và văn học Việt Nam đương đại...

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




15

Chương 1
TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU VỚI DÒNG CHẢY CỦA
YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




16

1.1. Khái niệm kì ảo và văn học có yếu tố kì ảo
1.1.1. Khái niệm kì ảo
* Định nghĩa trong các từ điển
Cái kì ảo là một khái niệm đã được xuất hiện từ thời cổ đại. Trong vòng
mấy thập kỉ trở lại đây, hình thái nhận thức thẩm mĩ này càng nhận được sự
quan tâm đặc biệt của giới nghiên cứu văn học. Đã có rất nhiều ý kiến, tranh

luận xoay quanh khái niệm này như: Cuốn Từ điển Petit Pobert của Pháp định
nghĩa: "Cái kì ảo được sinh ra bởi sự tưởng tượng, cái không tồn tại trong
thực tế, cái có tính tưởng tượng siêu nhiên". (Dẫn theo [50, tr 12]).Theo Từ
điển Ngôn ngữ Pháp, "Kì ảo" là tính từ, bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp, để chỉ những
gì được tạo nên bởi trí tưởng tượng, chứ không tồn tại trong thực tế" (Dẫn theo
[50, tr 12]). Còn trong Từ điển các ý kiến về Văn học (Pháp), Adrian Marino
quan niệm “cái kì ảo là chỉ những cái không tồn tại trong hiện thực, những cái
không có thực và được tạo ra do tưởng tượng”(Dẫn theo [50, tr 12]).
Khái niệm kỳ ảo cũng được đề cập đến trong nhiều cuốn Từ điển của Việt
Nam. Trong cuốn từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, tác giả sử dụng
thuật kì lạ: "Kì lạ là tựa như không có thật mà chỉ có trong tưởng tượng" [32,
tr 499]. Từ điển từ và ngữ Việt Nam (NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh,
2000) cũng đồng quan điểm khi giải thích: Kì, có nghĩa là lạ lùng, khác thường,
bất ngờ. Ảo, là không có thực. Kì ảo mang ý nghĩa có một vẻ lạ lùng, không có
thực, bí ẩn (Dẫn theo [24, tr 17]).
* Quan niệm của các nhà nghiên cứu
Trên thế giới, người đầu tiên đề cập đến thuật ngữ “cái kì ảo” là một học
giả người Anh tên là Joseph Addison (1672-1719). Theo ông, những sáng tác
kì ảo “tạo ra một khoái cảm về nỗi sợ hãi trong tâm trí độc giả và làm thỏa
mãn trí tưởng tượng của độc giả bởi những cái lạ lùng và tính chất khác thường
của những con người được miêu tả trong đó. Chúng nuôi dưỡng trong trí nhớ
của chúng ta những câu chuyện ma mà chúng ta nghe từ thuở ấu thơ và thích

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




17

thú với những nỗi khiếp sợ bí mật, những nỗi sợ hãi mà trí óc con người phải
lệ thuộc vào nó một cách tự nhiên” [26, tr 43].
Hay Tzvetan Todorv, trong "Dẫn luận về văn học kì ảo" đã quan niệm
"Cái kì ảo là sự do dự của người nào đó vốn chỉ quen thuộc với những luật lệ
tự nhiên đã bị đặt vào hoàn cảnh đối mặt với một hiện tượng mà bề ngoài có
vẻ siêu nhiên" (Dẫn theo [33, tr 18]).
Cùng với Joseph Addison, Tzvetan Todorv, chúng ta còn bắt gặp rất nhiều
ý kiến của các nhà nghiên cứu khác như: M. Renard, H. Benac, M. Jarrety,
Geogre Munteanu,...Tuy có những cách diễn đạt khác nhau, nhưng nhìn chung
họ đều cho rằng: kì ảo được gợi lên từ cái siêu nhiên, chuyện ma quỉ, những
giấc mơ quái dị, có tính chất nửa tin nửa ngờ, gây ra một cảm giác mãnh liệt
nào đó cho người đọc.
Ở Việt Nam, xoay quanh khái niệm kỳ ảo cũng có nhiều ý kiến được đưa
ra. Xin được điểm qua một số ý kiến nổi bật: Tác giả Lê Nguyên Cẩn trong
chuyên luận "Cái kì ảo trong tác phẩm Balzac" cho rằng “Cái kì ảo là một
phạm trù tư duy nghệ thuật, nó được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu
hiện bằng các yếu tố siêu nhiên, khác lạ, phi thường, độc đáo… Nó có mặt
trong văn học dân gian, văn học viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực
ảo, và tồn tại độc lập, không hòa tan vào các dạng thức khác của trí tưởng
tượng” [6, tr 16].
Theo Phùng Văn Tửu “kỳ ảo là cái lạ lùng, không có thật, không thể bắt
gặp trên thế gian này, nói chung là những yếu tố siêu nhiên, nếu ta hiểu siêu
nhiên là những cái gì không tồn tại trên đời” [44, 47].
Lê Nguyên Long thì khẳng định: "Cái kì ảo phải diễn ra trong một môi
trường có tính hiện thực, ở đó sự tưởng tượng được phép phát triển ồ ạt, và đi
cùng với điều đó thì tính chất mơ hồ, lưỡng trị là đặc trưng cơ bản của thể loại.
Cái kì ảo chỉ tồn tại khi đối diện với chính nó, người ta luôn có ý thức về một
sự đối lập giữa những cái siêu nhiên hư huyền với thế giới thực tại....Cái kì ảo

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

18

là cái không thể cắt nghĩa được bằng lí tính từ điểm nhìn của chúng ta với tầm
nhận thức hiện tại" (Dẫn theo [8, tr 20]). Cũng trong bài viết này, Lê Nguyên
Long đã nhìn nhận yếu tố kỳ ảo chính là một hình hình thức nghệ thuật cụ thể
như đối thoại tâm linh, giấc mơ,...
Tác giả Phùng Hữu Hải nhận định: “yếu tố kỳ ảo là sản phẩm của trí
tưởng tượng, là phương thức tư duy nghệ thuật được biểu hiện bằng những
năng lực, yếu tố có tính siêu nhiên, nằm ngoài tư duy lý tính của con người. Nó
tham gia vào sự phát triển của cốt truyện và tạo nên những phản ánh nhận thức
của người tiếp nhận một cách mạnh mẽ, hay nói cách khác nó tạo nên những
cú “sốc” về tâm lý, nhận thức, làm xuất hiện những dấu hỏi về nguồn gốc xuất
hiện. Yếu tố kỳ ảo không hòa tan vào các dạng thức khác của trí tưởng tượng,
không bao gồm biện pháp nhân hóa” (Dẫn theo [24, 18]).
Còn PGS. TS Trần Lê Bảo trong bài “Thể nghiệm mộng ảo của các tác
giả cổ đại Trung Quốc” lại cho rằng: "Cho dù nội dung của mộng có kì ảo, phi
lôgic tới đâu thì xét tới cùng cũng vẫn là sự phản ánh có nguồn gốc từ hiện
thực cuộc sống. Bởi vì trong khi mộng, đại não của con người ở trạng thái vô
thức, thiếu sự khống chế và điều tiết của hệ thống tín hiệu thứ hai, cho nên
cảnh mộng thường xa rời hiện thực, thậm chí hoang đường, quái đản, vừa thực
vừa ảo" [4, tr 62].
Từ tập hợp một số ý kiến của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước bàn
về cái kỳ ảo, chúng tôi nhận thấy có hai luồng quan điểm: Một số ý kiến cho là
kỳ ảo là không có thực, hoàn toàn do tưởng tượng mà ra. Đa số ý kiến thì cho
rằng kỳ ảo dù là sản phẩm của trí tưởng tượng, chứa đựng yếu tố hoang đường,
siêu nhiên nhưng vẫn liên quan đến hiện thực, nó tồn tại trên hai trục thực - ảo.

Trên cơ sở ý kiến nêu trên, luận văn đi đến thống nhất về cách hiểu cái kỳ ảo
như sau:
- Kỳ ảo là sản phẩm của trí tưởng tượng, là những cái siêu nhiên, khác
thường, quái dị.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




19

- Kỳ ảo có tác dụng tạo ra những “cú sốc” tâm lý khiến cho người đọc
cảm thấy khi thì hoang mang, lo sợ, hồi hộp, khi thì thích thú bởi yếu tố khác
thường, quái dị đầy bất ngờ của nó. Vì thế truyện kỳ ảo luôn có sự hấp dẫn
riêng đối với độc giả.
- Thông qua yếu tố kỳ ảo nhà văn bộc lộ quan niệm về đời sống, về con
người. Cho nên yếu tố kỳ ảo còn đống vai trò là phương tiện nghệ thuật quan
trọng của tác phẩm văn học.
Từ đây, chúng tôi nhận thấy rằng, truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều cũng
chứa đựng yếu tố kì ảo như một mạch riêng trong dòng chảy của văn học thời
kì đổi mới. Thông qua yếu tố kỳ ảo, nhà văn thể hiện cái nhìn về hiện thực,
đồng thời bộc lộ những quan điểm mới mẻ về thế sự, nhân sinh.
1.1.2. Yếu tố kỳ ảo trong văn học
Từ nội hàm khái niệm yếu tố kỳ ảo như đã lý giải ở trên, chúng ta có thể
hiểu văn học kỳ ảo là những tác phẩm văn học đề cập đến các nhân vật, hiện
tượng hay có chứa những tình tiết siêu nhiên, hoang đường, ma quái. Trong đó
nhà văn sẽ phát huy tối đa trí tưởng tượng, liên tưởng của mình để tạo nên một
câu chuyện ly kì, đưa người đọc vào một thế giới mộng ảo, huyễn hoặc. Còn
độc giả sẽ theo dõi câu chuyện trong sự băn khoăn, hoang mang và rồi mò mẫm

tìm cách vén màn cho những điều kì bí vừa xảy ra. Có câu chuyện bức màn bí
ẩn sẽ được vén lên ở cuối tác phẩm, cho người đọc sự thoải mái, toại nguyện.
Cũng có những tác phẩm khi gấp trang sách lại, người đọc vẫn không thôi đặt
câu hỏi. Những nghĩ suy, băn khoăn và cả sự hoang mang, lo lắng ấy phải chăng
là độc giả cũng đang “đồng sáng tạo” với nhà văn. Các tầng ý nghĩa, tư tưởng
chủ đề của tác phẩm vì thế cũng dần được hé mở. Như vậy một tác phẩm văn
học kì ảo được nhà văn sáng tạo ra không phải chỉ nhằm mục đích giải trí mà
nó còn là một sản phẩm nghệ thuật đích thực, một phương tiện nghệ thuật để
nhà văn chuyển tải tư tưởng, bài học nhân sinh, đạo lí của cuộc đời.
1.1.2.1.Cái kì ảo có mầm mống từ trong văn học dân gian.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN