Khoá luận tốt nghiệp đặc điểm thư của phạm phú thứ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
======

ĐẶNG THỊ KIỀU OANH

ĐẶC ĐIỂM THƯ CỦA PHẠM PHÚ THỨ

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

HÀ NỘI, 2019


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
======

ĐẶNG THỊ KIỀU OANH

ĐẶC ĐIỂM THƯ CỦA PHẠM PHÚ THỨ

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Người hướng dẫn khoa học:

ThS. LÊ THỊ HẢI YẾN

HÀ NỘI, 2019

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành khoá luận tốt nghiệp, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của
rất nhiều người. Người đầu tiên tôi muốn gửi lời cảm ơn đó là ThS. Lê Thị
Hải Yến - Giảng viên Tổ Văn học Việt Nam, người đã trực tiếp hướng dẫn,
chỉ bảo và động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới quý các thầy, cô giáo Tổ Văn học Việt
Nam cùng các thầy, cô trong Khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư phạm Hà
Nội 2 đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận này.
Khóa luận được hoàn thành song chưa thật sự chỉn chu và không tránh
khỏi những hạn chế, thiếu sót, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp
từ phía thầy cô và các bạn để khoá luận của tôi được hoàn thiện hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 16 tháng 05 năm 2019
Sinh viên

Đặng Thị Kiều Oanh


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan khóa luận này là công trình nghiên cứu của tôi dưới
sự hướng dẫn của ThS. Lê Thị Hải Yến. Nếu phát hiện có bất kỳ gian lận nào
tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước Hội đồng, cũng như kết quả khóa
luận của mình.
Hà Nội, ngày 16 tháng 05 năm 2019
Sinh viên

Đặng Thị Kiều Oanh

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 4
4. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................. 5
5. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 5
6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5
7. Đóng góp của khóa luận ............................................................................. 5
8. Bố cục khóa luận ......................................................................................... 6
NỘI DUNG ...................................................................................................... 7
CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG.................................................... 7
1.1. Thể thư trong văn học trung đại Việt Nam ........................................... 7
1.1.1. Nguồn gốc, khái niệm ........................................................................... 7
1.1.2. Diện mạo ................................................................................................ 9
1.2. Cuộc đời, sự nghiệp sáng tác của Phạm Phú Thứ .............................. 19
1.2.1. Con người, thời đại ............................................................................. 19
1.2.2. Sự nghiệp sáng tác của Phạm Phú Thứ ............................................. 29
Tiểu kết chương 1 ......................................................................................... 30
CHƯƠNG 2. THƯ CỦA PHẠM PHÚ THỨ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN
NỘI DUNG .................................................................................................... 31
2.1. Thư thăm hỏi.......................................................................................... 31
2.2. Thư nghị luận ......................................................................................... 35
2.2.1. Về chính trị, xã hội .............................................................................. 35
2.2.2. Về văn chương, học thuật ................................................................... 39
Tiểu kết chương 2 ......................................................................................... 43


CHƯƠNG 3. THƯ CỦA PHẠM PHÚ THỨ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN
NGHỆ THUẬT ............................................................................................. 44

3.1. Ngôn ngữ ................................................................................................ 44
3.2. Giọng điệu .............................................................................................. 47
3.3. Kết cấu và lập luận ................................................................................ 48
Tiểu kết chương 3 ......................................................................................... 52
KẾT LUẬN ................................................................................................... 53
TÀI LIỆU THAM KHẢO


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Để thấy được cái hay, cái đặc sắc của một tác phẩm văn học ta có rất
nhiều cách tiếp cận khác nhau. Chúng tôi cho rằng việc nghiên cứu các tác
phẩm từ góc độ thể loại là cần thiết và ý nghĩa. Như M. Bakhtin đã nói:“thể
loại mới chính là nhân vật số một của văn học”. Chính vì vậy, thể thư được
rất nhiều nhà văn quan tâm và tìm hiểu. Tuy nhiên chưa có giáo trình nào viết
về thể thư và cũng chưa có công trình nghiên cứu nào được thực hiện. Từ đó,
chúng tôi quyết định chọn đề tài Đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ để nghiên
cứu nhằm thấy được những vấn đề về: khái niệm, diện mạo, phương diện nội
dung và nghệ thuật của thể thư. Từ đó khẳng định những đóng góp của thể
thư trong văn học trung đại Việt Nam.
Trong chương trình Ngữ văn lớp 10 nâng cao, học sinh Trung học phổ
thông được tìm đọc Thư lại dụ Vương Thông lần nữa của Nguyễn Trãi. Để có
thể giúp học sinh đọc hiểu được văn bản thư của Nguyễn Trãi người giáo viên
cần phải nắm được những đặc trưng cơ bản của thể thư trong văn học trung
đại Việt Nam. Khi thực hiện đề tài Đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ, tôi sẽ có
cơ hội nghiên cứu kĩ lưỡng hơn về thể loại thư, chắc chắn việc nghiên cứu này
sẽ giúp ích rất nhiều cho tôi trong việc giảng dạy sau này.
Ngoài ra, bản thân là một sinh viên Khoa Ngữ văn, một giáo viên trong
tương lai, bên cạnh việc giảng dạy chúng tôi cho rằng người giáo viên cần
phải có khả năng nghiên cứu văn học. Để nghiên cứu văn học, chúng ta phải

có kiến thức chuyên ngành tốt. Với mong muốn bổ sung thêm những kiến
thức chuyên ngành để hỗ trợ cho việc nghiên cứu sau này chúng tôi đã quyết
định chọn đề tài Đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ để nghiên cứu. Việc nghiên
cứu đề tài này sẽ giúp tôi có thêm những hiểu biết sâu sắc về thể thư và những
tác phẩm thuộc thể loại thư. Đặc biệt, có cái nhìn rộng hơn về văn học thời
trung đại.

1


Đó là những lí do mà chúng tôi chọn đề tài Đặc điểm thư của Phạm
Phú Thứ. Hi vọng rằng, nghiên cứu về đề tài này sẽ phần nào làm rõ đặc trưng
về nội dung, nghệ thuật cũng như đánh giá đúng vai trò của thể thư trong văn
học trung đại Việt Nam.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Khi nghiên cứu về thể thư trong văn học trung đại Việt Nam giai đoạn
nửa cuối thế kỷ XIX trước hết chúng tôi đi nghiên cứu về thể thư nói chung.
Để tìm hiểu về thể thư đã có cuốn sách viết về thể thư tiêu biểu là Mấy vấn
đề thi pháp Văn học trung đại Việt Nam của nhà nghiên cứu Trần Đình Sử
(1999). Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã đưa ra khái niệm về thể
thư là thể loại văn học chữ Hán, ngoài chỉ ra khái niệm thì công trình cũng đã
đưa những tác phẩm viết bằng thể thư. Sách viết: “Thư cũng là một thể trình
bày quan điểm để trao đổi với nhau nên cũng xem là một dạng nghị luận. Ví
như Thư gửi Thôi Quần, Thư gửi Phùng Túc bàn văn của Hàn Dũ…
Văn học Trung Quốc có một truyền thống thư, luận, thuyết rất hùng
hậu. Ví như Hàn Dũ có Nguyên đạo, Nguyên tính, Huy biện, Sư thuyết, Tranh
thần luân, Tạp thuyết; Liễu Tôn Nguyên có Phong kiến luận, Đồng Diệp
Phong đệ biện,…Âu Dương Tu có Bản luận, Bằng đảng luận,…Tăng Củng
có Đường luận; Tô Tuân có Dịch luận, Nhạc luận, Thi luận, Thư
luận,…Đường Tống bát đại gia nổi tiếng trước hết vì văn luận thuyết của họ”

[13; 301].
Cũng trong Mấy vấn đề thi pháp Văn học trung đại Việt Nam của nhà
nghiên cứu Trần Đình Sử, một trang khác có viết: “Thư cũng là một lối văn
nghị luận quan trọng. Trong Quân trung từ mệnh tập do Nguyễn Trãi soạn có
biết bao bức thư khi mềm mại, khi đanh thép, thắt buộc mà tác giả dùng để
“phạt mưu, công tâm”, đánh vào ý chí xâm lược của địch. Bức thư lại dụ
Vương Thông là một trong những mẫu mực được truyền tụng. Đến thời cận
đại thể thư càng đắc dụng như Thư thất điều của Phan Chu Trinh, Hải ngoại

2


huyết thư của Phan Bội Châu,…” [13; 306]. Ở đoạn này, tác giả cũng mới chỉ
ra được khái niệm thư cũng là một lối văn nghị luận, đưa ra được một số tác
phẩm và tác giả tiêu biểu. Ở công trình nghiên cứu này, ta chưa thấy được sự
đánh giá khác quát của tác giả về đặc điểm nội dung cũng như nghệ thuật của
thể thư.
Trong Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử,
Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2015), công trình này cũng chỉ mới đưa ra
khái niệm về thể thư và khái quát một cách rất ngắn gọn về diện mạo của thể
thư với các tác phẩm của một số tác giả tiêu biểu, Từ điển viết: “Thư cũng là
một lối văn nghị luận cổ, viết cho một người nhận xác định. Trong điều kiện
báo chí chưa phát triển, phương thức thông tin còn hạn chế, thư là thể loại
nghị luận dân chủ rất quan trọng để trình bày các ý kiến cá nhân về các vấn đề
tư tưởng, học thuật, xã hội, chính trị đối với những người có trách nhiệm và
trình độ. Ví dụ: Thư trả lời Vi Trung Lập bàn về đạo làm thầy của Liễu Tông
Nguyên, Thư gửi Vương Thông của Nguyễn Trãi, Thư trả lời Hoàng Cao
Khải của Phan Đình Phùng, Thư thất điều của Phan Chu Trinh, Hải ngoại
huyết thư của Phan Bội Châu, Thư gửi An – be Xa – rô của Nguyễn Ái
Quốc,… Trong văn học cổ Việt Nam, thư là một thể loại văn chính luận quan

trọng, có vị trí đáng kể trong đời sống, thể hiện tinh thần công dân của người
dân” [2; 323]. Ở công trình nghiên cứu này, các nhà nghiên cứu chưa tập
trung đi sâu vào nghiên cứu đặc trưng cơ bản về nội dung và nghệ thuật của
thể thư.
Ngoài ra ta còn có thể nhắc tới trong sách Văn chính luận Việt Nam
thời trung đại của tác giả Phạm Tuấn Vũ (2012), công trình nghiên cứu này
cũng chỉ nói lên được khái niệm của thể thư một cách rất ngắn gọn mà chưa
hề đề cập đến nội dung cũng như đặc trưng nghệ thuật của thể này.
Sách Phạm Phú Thứ toàn tập do nhiều tác giả viết xuất bản năm 2014
là một bộ sách đồ sộ. Trong công trình nghiên cứu này, các tác giả đã tập hợp

3


các tác phẩm của nhà văn Phạm Phú Thứ ở nhiều thể loại khác nhau như: thư,
khải, tự, đề,bạt, phú, biểu, luận, ký,… Về thể thư tác phẩm cũng chỉ mới đưa
ra được khái niệm, chỉ ra các tác thư của ông mà chưa đưa ra được những
khái quát về đặc điểm nội dung cũng như nghệ thuật của thể loại này. Sách
Phạm Phú Thứ toàn tập viết: “Thư là để chỉ thư từ nói chung. Theo sách Các
thể văn chữ Hán Việt Nam, trang 134: “Đây là thể loại được vua quan văn
nhân trí thức chuyên dùng để trao đổi tin tức, thăm hỏi bè bạn, thân nhân. Tuy
nhiên trong nhiều trường hợp, thư cũng được biến thành công văn có tính chất
trao đổi công việc, thành các bài nghị luận về các vấn đề chính trị, thời sự,
văn chương học thuật…”.
Trong Giá viên toàn tập, Thư, Khải, Tự, Bạt và Trát gồm 137 bài trong
3 quyển 24, 25, 26, một số lượng bài thật đồ sộ” [9; 24].
Qua việc tìm hiểu ở các cuốn sách trên khi viết về thể thư ta thấy được
hầu hết các tác giả trên chưa tập trung đi sâu vào phân tích kĩ những đặc trưng
tiêu biểu của thể loại thư. Vấn đề được nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở việc
nêu khái niệm và kể tên một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu thuộc thể thư. Về

diện mạo phát triển qua các giai đoạn, đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của
thể thư vẫn còn khoảng trống lớn. Các công trình nghiên cứu trên vẫn chưa
khẳng định được những đóng góp của thể thư trong văn học trung đại Việt
Nam. Đặc biệt, chưa có tác giả nào nghiên cứu những tác phẩm này theo góc
nhìn từ góc nhìn thể loại.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích
Khái quát đặc điểm, diện mạo thể thư đặc biệt giai đoạn nửa cuối thế kỷ
XIX.
Chỉ ra đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ trên phương diện nội dung và
nghệ thuật. Khẳng định những đóng góp của thể thư trong văn học trung đại
Việt Nam.

4


3.2. Nhiệm vụ
Để làm sáng tỏ vấn đề thể thư trong văn học trung đại Việt Nam giai
đoạn nửa cuối thế kỷ XIX thì nhiệm vụ của khóa luận đặt ra là:
Thứ nhất: đọc, tập hợp và phân tích hệ thống tài liệu liên quan đến thể
thư.
Thứ hai: thống kê số lượng tác phẩm viết bằng thể thư.
Thứ ba: đi vào nghiên cứu các tác thư của Phạm Phú Thứ nhìn từ
phương diện nội dung và nghệ thuật để thấy được đặc trưng nội dung, nghệ
thuật của thể thư.
4. Đối tượng nghiên cứu
Đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ. Cụ thể là qua các tác phẩm thuộc thể
loại thư của tác giả Phạm Phú Thứ.
5. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nội dung: Đặc điểm thư của Phạm Phú Thứ.

Phạm vi tư liệu: Chúng tôi tìm hiểu các tác phẩm thuộc thể thư giai
đoạn nửa cuối thế kỷ XIX, đi sâu vào tìm hiểu những bài thư của tác giả
Phạm Phú Thứ. Những tư liệu chúng tôi dùng để nghiên cứu là: các tác thư
của Phạm Phú Thứ trong tác phẩm Giá viên toàn tập ở quyển số 24, 25, 26.
6. Phương pháp nghiên cứu
Thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng những phương pháp chủ yếu
sau:
- Phương pháp nghiên cứu văn học sử.
- Phương pháp loại hình.
- Phương pháp nghiên cứu liên ngành.
- Các thao tác phân tích, tổng hợp, so sánh.
7. Đóng góp của khóa luận
Khái quát lại diện mạo, đặc trưng nội dung và nghệ thuật của thể thư
trong văn học trung đại Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX.

5


8. Bố cục khóa luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, khóa
luận tốt nghiệp kết cấu gồm 3 chương:
Chương 1: Những vấn đề chung
Chương 2: Thư của Phạm Phú Thứ nhìn từ phương diện nội dung
Chương 3: Thư của Phạm Phú Thứ nhìn từ phương diện nghệ thuật

6


NỘI DUNG
CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG

1.1. Thể thư trong văn học trung đại Việt Nam
1.1.1. Nguồn gốc, khái niệm
Trong nền văn học cổTrung Quốc, thư là một thể loại văn học có từ rất
lâu đời. Các nhà văn cổ Trung Quốc đã để lại một kho tàng các tác thư, mỗi
tác thư lại mang những giá trị vô cùng to lớn. Ví như: tác giả Hàn Dũ có Thư
gửi Thôi Quần, Thư gửi Phùng Túc bàn văn; Âu Dương Tu thì để lại Hán thư,
Hậu Hán thư, Tấn thư, Tống thư, Nam Tề thư, Lương thư, Trần thư, Nguỵ
thư, Bắc Tề thư, Chu thư, Tuỳ thư, Cựu Đường thư, Tân Đường thư; nhà văn
Tăng Củng cũng có để lại Ký Âu Dương xá nhân thư,…Thể thư ở Trung Quốc
phát triển như vậy nên khi chúng sang xâm lược nước ta thì thể văn này cũng
bắt đầu du nhập vào Việt Nam. Thể thư xuất hiện ở Việt Nam vào khoảng thế
kỷ XIII với tên tuổi của nhà văn Nguyễn Trãi và đạt thành tựu nổi bật vào nửa
cuối thế kỷ XIX với các tác thư của tác giả Phạm Phú Thứ.
Để đưa ra một khái niệm thống nhất về thư, chúng tôi tiến hành tìm
hiểu thông qua cuốn từ điển.
Theo Từ điển tiếng Việt:
Danh từ
giấy viết nội dung những điều mình muốn nói và gửi đến người khác
viết thư gửi mẹ
Tính từ
ở trạng thái công việc đã bớt thúc bách hơn
thư thả, nói tắt; không vội
Động từ
cho hoãn lại một thời gian ngắn
xin cho tôi thư món nợ ít ngày nữa

7


Trong cuốn Mấy vấn đề thi pháp Văn học trung đại Việt Nam của nhà

nghiên cứu Trần Đình Sử (1999), ông đã đưa ra khái niệm của thể thư như
sau: “Thư cũng là một thể trình bày quan điểm để trao đổi với nhau nên cũng
xem là một dạng nghị luận” [13; 301].
Cũng trong cuốn sách trên của nhà nghiên cứu Trần Đình Sử, một trang
khác ông có viết: “Thư cũng là một lối văn nghị luận quan trọng” [13; 306].
Khái niệm thể thư được đưa ra trong cuốn Phạm Phú Thứ toàn tập
như sau: “Thư là để chỉ thư từ nói chung. Theo sách Các thể văn chữ Hán
Việt Nam, trang 134: “Đây là thể loại được vua quan văn nhân trí thức chuyên
dùng để trao đổi tin tức, thăm hỏi bè bạn, thân nhân. Tuy nhiên trong nhiều
trường hợp, thư cũng được biến thành công văn có tính chất trao đổi công
việc, thành các bài nghị luận về các vấn đề chính trị, thời sự, văn chương học
thuật…”
Trong Giá viên toàn tập, Thư, Khải, Tự, Bạt và Trát gồm 137 bài trong
3 quyển 24, 25, 26, một số lượng bài thật đồ sộ” [9; 24].
Ngoài các sách trên thì trong Từ điển thuật ngữ văn học cũng có viết:
“Thư cũng là một lối văn nghị luận cổ, viết cho một người nhận xác định.
Trong điều kiện báo chí chưa phát triển, phương thức thông tin còn hạn chế,
thư là thể loại nghị luận dân chủ rất quan trọng để trình bày các ý kiến cá
nhân về các vấn đề tư tưởng, học thuật, xã hội, chính trị đối với những người
có trách nhiệm và trình độ (…) Trong văn học cổ Việt Nam, thư là một thể
loại văn chính luận quan trọng, có vị trí đáng kể trong đời sống, thể hiện tinh
thần công dân của người dân” [2; 323].
Tóm lại, theo chúng tôi thư là một thể văn cổ được viết bằng chữ Hán,
mang nội dung thăm hỏi có điểm giống với thư thăm hỏi trong văn học hiện
đại; bên cạnh đó nó còn mang nội dung như một tác phẩm nghị luận bàn về
một vấn đề kinh tế, chính trị - xã hội. Ngôn ngữ của thư phải chặt chẽ, có ví
dụ thực tế để chứng minh. Cách tổ chức, sắp xếp các ý kiến, triển khai các

8

luận điểm, luận cứ phải theo một thứ tự để làm sáng rõ một chân lí nào đó.
Thông qua hệ thống luận điểm, luận cứ và luận chứng, tác động trực tiếp vào
lí trí người đọc và người nghe một cách dễ hiểu nhất. Qua đó người đọc thấy
được một quan điểm, tư tưởng, lập trường có cơ sở lý luận trong đời sống và
học thuật.
1.1.2. Diện mạo
Thể thư là thể văn đã có từ rất lâu đời trong nền văn học Trung Quốc.
Thể văn này đã du nhập vào Việt Nam cùng với thời gian Trung Quốc đô hộ
Việt Nam. Thể thư phát triển gắn liền với sự biến động của lịch sử dân tộc.
Đặc biệt thể thư đạt được nổi bật là ở 2 giai đoạn: thế kỷ X – hết thế kỷ XIV
và cuối thế kỷ XIX. Để thấy cụ thể hơn về diện mạo của thể thư qua các giai
đoạn, tôi đã thống kê được bảng sau đây:
Bảng thống kê các tác phẩm viết bằng thể thư trong văn học trung đại
Việt Nam
Giai

Tác giả

Tác phẩm

Thế kỷ

- Nguyễn

Quân trung từ mệnh tập có:

X - hết

Trãi (1380- - Thư xin hàng (Thư tố oan)

thế kỷ

1442)

đoạn

XIV

- Thư cho Tổng binh cùng quan Phủ vệ Thanh-Hoá
- Thư cho Thái giám Sơn Thọ
- Thư cho Phương Chính
- Thư trả lời Phương Chính
- Lại thư trả lời phương chính
- Lại thư cho Phương Chính
- Lại thư trả lời Phương Chính
- Thư trả lời bọn Tổng binh Vương Thông Thái giám
Sơn Thọ
- Thư gửi bọn Hoa đại nhân

9


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn

- Thư cho Thái Công
- Thư cho Hình nội quan cùng bọn Đả Trung và
Lương Nhữ Hốt
- Lại thư cho Đả Trung và Lương Nhữ Hốt
- Lại thư trả lời Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông Sơn Thọ
-Lại thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Sơn Thọ
- Thư cho Vương Thông
- Thư cho Thái giám Sơn Thọ
- Lại thư cho Sơn Thọ
- Lại thư cho Vương Thông
- Thư cho Đả Trung và Lương Nhữ Hốt
- Lại thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Thái giám Sơn Thọ
- Thư dụ Thổ quan thành Điêu-diêu
- Thư dụ thành Bắc Giang
- Thư dụ thành Tam Giang
- Thư cho Vương Thông
- Lại thư dụ Vương Thông
- Lại thư dụ Vương Thông
- Thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông

10

Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Thư cho Thái đô đốc
- Thư cho Vương Thông
- Thư dụ các thành Thanh Hoá, Nghệ An
- Thư cho Vương Thông
- Lại thư cho Vương Thông
- Lại gửi thư trả lời cho Vương Thông
- Thư gửi cho Vương Thông
- Thư dụ hàng (các tướng sĩ trong) thành Bình - than
- Thư dụ hàng (các tướng sĩ trong) thành Xương giang
- Thư dụ (tướng sĩ trong) thành Xương giang
- Thư gửi Liễu Thăng
- Thư gửi Liễu Thăng
- Thư gửi Lương Minh, Hoàng Phúc
- Đầu mục nước An – Nam kính gửi các vị Tỳ tướng
của Thiên triều
- Đầu mục nước An – Nam thư gửi các vị Tỳ tướng
Thiên triều
- Đầu mục nước An – Nam thư gửi các vị Tỳ tướng
của Thiên triều
- Cháu ba đời vua nhà Trần An – Nam trước, là Trần
Cảo thư gửi quan Tổng binh Vân - Nam Kiềm quốc
công cùng các vị quyền Ba ti xét
- Thư của đầu mục nước An - Nam, kính gửi Tổng

binh quan, Thái phó, Kiềm quốc công xét
- Thư gửi quan Tổng binh, Sơn đại nhân và các vị

11


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Đầu mục nước An – Nam là Lê Lợi thư gửi quan
Tổng binh Vương đại nhân, Thái giám Sơn đại nhân
xét
- Đầu mục nước An – Nam là Lê Lợi trả lời Tổng binh
đại nhân, Thái giám Sơn, Mã Hai đại nhân xét
- Thư lại gửi cho Vương Thông
- Đầu mục nước An – Nam là Lê Lợi thư gửi Tổng
binh quan Vương đại nhân, Thái giám Sơn, Mã Hai
đại nhân, các vị xét
- Đầu mục nước An – Nam là Lê Lợi thư gửi quan
Tổng binh Vương đại nhân, cùng hai vị Thái giám
Sơn và Mã soi xét
- Đầu mục nước An – Nam là Lê Lợi (Thư gửi Vương
Thông)
- Thư lại gửi cho (Vương) Thông, (Sơn) Thọ
Cuối

- Phan

thế kỷ

Đình

XIX

Phùng

- Kính ký Hoàng Cao Khải thư

(18471895)

- Phạm Phú Giá Viên toàn tập có:
Thứ (1821- + Quyển 24:
1882)

- Thư trả lời quan Hộ đốc Ninh Thái Bùi chế đài
- Thư gửi Nguyễn Giáp sứ Tuân Thúc lời đề sau Yên
Thiều thi tập

12


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Trả lời Nguyễn Hy Phần Phương Bá ở Quảng Ngãi
- Thư an ủi gửi quan Tán tương Quân vụ Trần Tử
Mẫn
- Đáp lời cụ Tú tài Lê Văn Thạch
- Thư phúc đáp Nguyễn Hy Phần ở Quảng Ngãi
- Trả lời ngài Tuần phủ Hưng Yên Tôn Thất Trọng
Tín
- Đáp thư Trần Vọng Nghi
- Trả lời quan Án sát Hà Nội Vũ Ngang Lâm
- Thư vui gửi tặng quan Thị lang họ Trần coi việc
dinh điền
- Trả lời thư về việc thân sĩ ở quê kết lập hội
- Thư gửi quan Đốc học Quảng Nam Trần Vỹ
- Gửi thuyền bên cạnh - Chuyến theo vua đi Thuận An
- Thư phúc đáp an ủi Nguyễn Tổng đốc Nnh Thái
kiêm Thị sư
- Đáp thư Huấn đạo Lê Cự Đình ở Thư viện Việt Hoa
- Gửi hành nhân Lý Mậu Thuỵ
- Thư trả lời quan Bố chính Nam Định Vũ Tiến Chi
- Đáp thư ngài Hiệp biện Đại học sĩ lĩnh Tổng đốc Sơ
Hưng Tuyên Hoàng Tá Viêm
- Gửi quan Tổng đốc Ninh Thái Tôn Thất Thuyết
- Gửi quan Tuần phủ Nghệ An
- Gửi lại các quan Tổng đốc, Bố chính Thanh Hoá
- Gửi quan Tham tán Bắc thứ Ông Mục Chi
- Gửi quan Tuần phủ Hà Nội Trần Vọng Nghi

13

Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Gửi ông anh Đỗ Xạ Phu ở Nam Định
- Kính gửi Tuy Thạnh Quận công Trương Đoan Khê
đại nhân
- Gửi các quan Bố chính, Án sát tỉnh ta
- Gửi Đường quan sát nước Thanh, ngài Đình Canh
lúc ông đến Thuận An xem xét việc mở cục chuyên
chở hàng hoá
- Thư gửi nguyên Đốc bộ Ninh Thái Nguyễn niên
huynh
- Gửi quan Đốc bộ An Tĩnh Nguyễn Hữu Trang
- Gửi quan Đề học Trung Hoa, Thám hoa Lý Văn
Điền
- Đáp gửi quan Đốc bộ Hà Ninh Trần Cung Trọng
- Gửi quan Tư nghiệp Hà Nội Lê Đình Diên
- Thư đáp Vương Tử Thuyên ở Hương Cảng
- Thư đáp quan Học sĩ xứ Việt Đông, ngài Thám hoa
Lý Văn Điền
- Đáp thư quan Giám học Lê Ngoại Hàn ở Thư viện
Việt Hoa
- Gửi Vương Thao Viên ở Hương Cảng
- Gửi quan Nguyễn, chức Học chính Hải Dương

- Thư đáp quan Tư nghiệp Nguyễn Hy Phần
- Gửi ngài Giám học Lê Cự Đình ở Thư viện Việt Hoa
- Đáp quan Tri huyện Quế Dương Bùi Oánh
- Đáp thư quan Đốc bộ Định Yên Nguyễn Quế Bình
gửi chung các vị phiên đài, niết đài

14


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
+ Quyển 25:
- Gửi Binh bộ Thượng thư Trần tướng công
- Gửi Ngài Kì Vĩ Bá Nguyễn, Thượng thư bộ Hộ
- Gửi Ngài Khâm phái Sơn phòng sứ Nguyễn Thăng
Chi
- Gửi Thị lang bộ Hộ Đỗ Tùng Đường
- Gửi Văn Minh điện Đại học sĩ Trần tướng công
- Trả lời quan Án sát Bắc Ninh Phan Nhẫn Am
- Gửi quan Danh điền sứ Bình Thuận, Nguyễn Hy
Phần
- Trả lời quan Đốc bộ Định Yên Nguyễn Quế Bình
- Trả lời Nguyễn đại thần Kỳ Vĩ Bá ở Thương bạc bộ
Hộ
- Trả lời quan Tham tán quân vụ Trần La Hà

- Gửi anh Nguyễn Vân Lộc
- Gửi quan Dinh điền Sơn phòng sứ tỉnh Quảng Nam
Nguyễn Thăng Chi
- Gửi Văn Minh điện Đại học sĩ Trần tướng công
- Gửi Văn Minh điện Đại học sĩ Trần tướng công
- Gửi quan Tri phủ mới đến Điện Bàn
- Gửi anh Nguyễn Tuân Thúc
- Trả lời quan Thị độc Nội các họ Ngô lúc vâng lệnh
phái đi xem xét quan lại các tỉnh
- Trả lời lãnh Tổng đốc Hà Ninh Trần Cung Trọng
- Gửi Văn Minh điện Đại học sĩ Trần tướng công
- Gửi quan Khâm phái Tham tri Vũ Trọng Bình

15


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Trả lời quan Tổng đốc Yên Định Nguyễn và các
quan cùng tỉnh hỏi thăm an ủi việc dân đói
- Gửi quan Thị lang họ Bùi, sứ bộ đi Yên kinh lúc lên
đường
- Gửi quan Tham chính bộ Hộ Đỗ Tùng Đường
- Đáp lời quan Thị độc Dao Khanh đã gửi lời Bạt đề
trên bức hoạ Giang Thụ Sào

- Gửi Viện trưởng Viện Hàn lâm Nguyễn Tuân Thúc
- Gửi Thượng thư bộ Lại Nguyễn Hạ Phong
- Gửi quan Khâm sai Hoàng đến Quảng Nam cứu
giúp
- Gửi quan Đốc quân vụ Hoàng quý đài
- Gửi ông Bùi, Án sát sứ Bắc Ninh
- Trả lời thư Võ tuần phủ hai tỉnh Quảng Trị, Quảng
Bình
- Gửi anh Đỗ Tùng Đường Thứ Khanh
- Gửi ngài Trương Cúc Viên đại thần quân vụ Tham
tán quân sứ
- Trả lời anh Nguyễn Tuân Thúc
- Trả lời thư anh
+ Quyển 26:
- Gửi Tùng Thiện công hỏi về lời thơ
- Thư gửi người trong họ tiễn quan Tri phủ Đình Thư
về lại phủ lỵ Từ Sơn
- Gửi Phan Nhẫn Am và hoạ bài thơ Quảng Yên thu
cảm ký hoài

16


Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn

- Gửi tặng quan Đề học Hải Dương thọ 70 tuổi
- Thư mật trả lời Thống đốc quân vụ Hoàng đại thần
- Thư gửi phủ viện Quảng Yên, thiết lập trấn thủ Vân
Đồn
- Trả lời quan Tổng chế Định An Nguyễn Quế Bình
kiêm giản phiên Niết sứ
- Gửi quan Tổng đốc Định Yên Nguyễn Quế Bình
- Gửi Vũ Nguyễn Nhị
- Trả lời thư Đỗ Tùng Đường
- Gửi Nguyễn Hà Đình, chánh chủ khảo trường thi Hà
Nam
- Gửi quan Tổng đốc Định Yên Nguyễn Quế Bình
- Gửi quan Tuần phủ Trần, tỉnh Nam Nghĩa ta
- Gửi Trần tướng công, ddienj Văn Minh
- Gửi mừng Vỹ Dã vương 70 tuổi thọ
- Gửi Vân Lộc Nguyễn Tuân Thúc ở Viện Hàn lâm
- Gửi Tổng đốc Ninh Thái mượn lúa kho
- Đáp thư anh Đỗ Thứ Khanh, Thượng thư bộ Lễ
- Trả lời thư quan Tổng chế Ninh Thái Nguyễn Hoà
Khanh tức Huy Khởi
- Thư đáp Tổng đốc An Tĩnh Nguyễn Hữu Trang
- Gửi quan Biên tu Nguyễn Tự ở Bảo An
- Đáp thư Nam Anh Đỗ Xạ Phu
- Gửi hương thân, lý dịch bổn xã
- Trả lời Chế quan Định Yên Nguyễn Quế Bình
- Thư răn dạy em, cháu

17

Giai

Tác giả

Tác phẩm

đoạn
- Trả lời thư Vũ Nguyên Nhị
- Gửi Lại bộ Thượng thư Nguyễn Hữu Trang
- Trả lời quan Tổng đốc Yên Định Nguyễn Quế Bình
- Thư đáp tạ Thống đốc Quân vụ đại thần Hoàng La
Châu đại nhân đã tặng sách
- Gửi sung như Tây chánh sứ Nguyễn Hạ Phong Tử
Cao
- Trả lời thư quan Bố chánh sứ Thái Nguyên Bùi Uẩn
Trai
- Gửi Nguyễn Hy Phần
- Gửi Nguyễn Tuân Thúc
- Gửi bổn hội huyện Diên Phước
- Gửi quan Đề đốc quân thứ Vũ Văn Đức
- Gửi đề thi cho cháu – Cử nhân Lâm
- Gửi cháu Lâm, Tư vụ bộ Binh
- Thư gửi cháu Lâm, chức Biên tu ở Nội các
- Gửi cháu Lâm, Trước tác ở Nội các
- Gửi con gái Xuân Ninh, vợ của viên huyện Chân
Ninh
Qua bảng thống kê trên ta thấy, các nhà văn đã để lại cho đời sau một
số lượng tác thư vô cùng phong phú. Các tác thư ở các giai đoạn khác nhau lại
mang những nét đặc trưng riêng.
Ở giai đoạn đầu tiên từ thế kỷ X – hết thế kỷ XIV, thể thư mới du nhập

vào nước ta, cụ thể thể thư xuất hiện ở Việt Nam vào khoảng thế kỷ XIII tiêu
biểu với tác giả Nguyễn Trãi cùng kiệt tác Quân trung từ mệnh tập gồm 68
bức thư. Những bức thư này Nguyễn Trãi viết theo lệnh của Lê Lợi nhằm để

18


trao đổi, tranh biện với hàng tướng lĩnh của nhà Minh. Các tác thư của ông
khi mềm mỏng, khi đanh thép để đánh vào ý chí xâm lược của kẻ địch, khiến
chúng không đánh mà tự lui, mang lại thắng lợi không đổ máu.
Trong giai đoạn từ thế kỷ XV – đến nửa đầu thế kỷ XIX, thể thư phát
triển rất chậm và dường như ở giai đoạn này thể thư không hề xuất hiện trong
các sáng tác văn chương.
Bước sang giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX, thể thư đạt được thành tựu
vô cùng to lớn với các tên tuổi như Phan Đình Phùng, Phạm Phú Thứ. Tác giả
Phan Đình Phùng nổi tiếng với tác phẩm Kính ký Hoàng Cao Khải thư.Thể
thư thực sự đạt đến đỉnh cao thì ta phải kể tới tác giả Phạm Phú Thứ với 114
tác thư trong tác phẩm Giá viên toàn tập. Các tác thư của Phạm Phú Thứ bên
cạnh nội dung như một bức thư thăm hỏi bình thường thì ở những tác thư này
nó còn mang nội dung như một bức thư nghị luận về tình hình chính trị, thời
sự cũng như văn chương, học thuật.
Nhìn chung ta thấy thể thư trong văn học trung đại Việt Nam bắt đầu
xuất hiện từ thế kỷ XIII và kết thúc vào nửa cuối thế kỷ XIX, nó đã trải qua
biết bao thăng trầm của lịch sử. Thể loại thư đã để lại cho kho tàng văn học
Việt Nam những tác phẩm có giá trị vô cùng to lớn. Chính những đóng góp
này có đã góp phần khẳng định vị trí, tầm quan trọng của thể thư trong nền
văn học trung đại Việt Nam.
1.2. Cuộc đời, sự nghiệp sáng tác của Phạm Phú Thứ
1.2.1. Con người, thời đại
Con người

Phạm Phú Thứ là nhà nho canh tân Việt Nam cuối thế kỉ XIX. Ông có
nguyên tên là Phạm Phú Hào, sau đổi thành Phạm Phú Thứ, tự là Giáo Chi và
Thúc Minh (bó cái sáng lại), hiệu là Trúc Đường (nhà tre), biệt hiệu là Giá
Viên (vườn mía) và Trúc Ẩn (núp trong tre). Trong tác phẩm Giá Viên toàn
tập ông hay tự gọi mình là Giang Thụ Sào, Nông Giang Điếu Đồ. Khi ông

19