Khóa luận tốt nghiệp “ Đặc điểm về nguồn gốc - ý nghĩa và giá trị phản ánh hiện thực của địa danh Quảng Ngãi “ ppt

Khóa luận tốt nghiệp

“ Đặc điểm về nguồn gốc - ý
nghĩa và giá trị phản ánh
hiện thực của địa danh
Quảng Ngãi “


MỤC LỤC
DẪN NHẬP............................................................................................................. 3
1. Lí do chọn đề tài................................................................................................... 3
2. Lịch sử vấn đề....................................................................................................... 5
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................ 7
4. Mục đích nghiên cứu............................................................................................. 7
5. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................... 7
6. Kết cấu của đề tài.................................................................................................. 8
CHƯƠNG I. NHỮNG TIỀN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN......................... 9
1.1. Những tiền đề lí luận.......................................................................................... 9
1.2. Những tiền đề thực tiễn.................................................................................... 14
TIỂU KẾT............................................................................................................... 25
CHƯƠNG II. ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO ĐỊA DANH QUẢNG NGÃI............... 26
2.1. Phương thức định danh.................................................................................... 26
2.1.1 Phương thức tự tạo................................................................................... 26
2.1.2 Phương thức chuyển hóa.......................................................................... 34
2.2. Đặc điểm cấu tạo dịa danh Quảng Ngãi........................................................... 39
2.2.1. Cấu tạo địa danh Quảng Ngãi.................................................................. 39


2.2.2. Vấn đề danh từ chung và thành tố chung trong địa danh Quảng Ngãi... 42
TIỂU KẾT............................................................................................................... 46
CHƯƠNG III. Đặc điểm về mặt chuyển biến của địa danh Quảng Ngãi......... 48

3.1. Nguyên nhân tồn tại hay mất đi của một địa danh........................................... 48
3.1.1. Nhóm nguyên nhân xã hội....................................................................... 48
3.1.2. Nhóm nguyên nhân ngôn ngữ.................................................................. 52
3.2. Đặc điểm chuyển biến của các loại địa danh..................................................... 53
TIỂU KẾT............................................................................................................... 71
CHƯƠNG IV. Đặc điểm về nguồn gốc- ý nghĩa và giá trị phản ánh hiện thực 72
4.1. Nguồn gốc- ý nghĩa của một số địa danh Quảng Ngãi..................................... 72
4.2. Giá trị phản ánh hiện thực của địa danh Quảng Ngãi....................................... 76
TIỂU KẾT............................................................................................................... 90
KẾT LUẬN............................................................................................................ 91


Bất kì một địa danh nào khi ra đời cũng thực hiện hai chức năng cơ bản và
quan trọng đó là chức năng định danh và chuyển tải ý nghĩa của con người
gửi gắm trong đó. Địa danh ngồi chức năng là để gọi tên một đối tượng tồn
tại trong thực tế khách quan, để phân biệt đối tượng này với đối tượng khác
thì cịn có nhiệm vụ thể hiện những ước mơ, nguyện vọng, là « tấm bia »
phản ánh lịch sử, văn hóa, xã hội... của một vùng đất. Do đó, việc tìm hiểu
nguồn gốc và ý nghĩa của địa danh là việc làm cần thiết cho nhiều khoa học
như văn hóa học, lịch sử, địa lí, nhân học, ngơn ngữ học... Hơn nữa việc tìm
hiểu giá trị phản ánh hiện thực của địa danh cũng là một cơng việc thú vị và
đầy ý nghĩa. Bởi lẽ ngồi các địa danh được định danh một cách « trực
quan » tức là ta dễ dàng nhận ra vì sao địa danh lại có tên ấy (như kiểu địa
danh đặt theo tên cây cỏ, động vật có nhiều nơi ấy) thì cịn một phần lớn
những địa danh mà khi đi vào phân tích cụ thể ta mới rõ được nguồn gốc của
sự ra đời địa danh ấy. Chính vì vậy nên, đi tìm hiểu nguồn gốc- ý nghĩa cũng
như giá trị phản ánh hiện thực của địa danh chính là đi khơi dậy cái phần
trầm tích ẩn sâu dưới lớp vỏ lộ thiên để thấy được giá trị đích thực của địa
danh. Bên cạnh đó, khám phá ra những điều trên cịn góp phần làm rõ lịch sử
phát triển của ngơn ngữ dân tộc nói chung và ngơn ngữ địa phương nơi đang

nghiên cứu nói riêng.
4.1. Nguồn gốc- ý nghĩa của một số địa danh Quảng Ngãi
Thiên Ấn
Núi Thiên Ấn nằm ở tả ngạn sông Trà Khúc, cách Quốc lộ 1 không xa và
cận đường Quốc lộ 24B (Quán Cơm- Sa Kỳ) cách thị xã Quảng Ngãi 3,5km


về hướng đông bắc, thuộc thị trấn Sơn Tịnh, thường được người xưa xem là
« đệ nhất thắng cảnh » của tỉnh Quảng Ngãi.
Núi Thiên Ấn (hay còn gọi tắt là núi Ấn) cao 106m, dáng núi hình thang
cân, nhìn từ phía hữu ngạn sơng Trà, tựa như chiếc ấn của trời cao niêm
xuống dịng sơng. Vì vậy người xưa gọi đây là « Thiên Ấn niêm hà » (ấn trời
đóng trên sơng) với niềm tin đây là một ngọn núi thiêng chi phối lịch sử và
con người Quảng Ngãi.
Long Đầu
Long Đầu hay Đầu Rồng là tên một ngọn núi nằm sát đường Thiên Lý
Bắc – Nam xưa kia và là Quốc lộ 1 ngày nay. Núi thuộc làng Phú Nhơn, nay
thuộc thị trấn Sơn Tịnh, huyện Sơn Tịnh, ở bờ bắc sông Trà, ngay tại đầu cầu
Trà Khúc. Thật ra ngọn núi này chỉ là đoạn cuối của một dãy núi thấp kéo dài
từ làng Tham Hội huyện Bình Sơn ở phía đơng bắc chạy theo hướng tây nam,
đụng vào vực sơng Trà Khúc. Hình núi chạy dài khuất khúc, chân núi choải
ra và đầy cây cối, làng mạc, lưng núi cong võng như mình rồng. Khi đến
sơng Trà, núi đột ngột nhơ cao như đầu rồng nên có tên gọi là Long Đầu
(Đầu Rồng). Đoạn sông Trà ở đây dòng chảy đào sâu thành vực, từ dưới chân
núi ngâm dưới vực sông, đất đỏ ngấm ra đỏ ối, nước sông vỗ vào các mõm
đá, cuộn réo khiến người xưa tưởng tượng là đầu rồng giỡn nước nên gọi là
Long Đầu hý thủy. Đất đỏ từ « đầu rồng » chảy ra đỏ ối được giải thích bằng
huyền thoại Cao Biền đến đây yểm « long mạch » và huyền thoại Vua Nam
Chiếu bên bờ sông Trà cũng gắn với địa danh này.

Sách Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử nhà Nguyễn biên soạn có đoạn
chép : « Núi Đầu Rồng », tức Long Đầu, cách huyện Bình Sơn 31 dặm về
phía nam, hình thế khuất khúc, sống núi từ núi Sâm Hội chạy về nam, đến
vực sơng Trà Khúc thì dừng, hình như rồng thần hút nước, nên gọi tên thế.
Trên núi có miếu cổ thờ Long Vận tướng quân, sườn núi có ba đường đi đều
sâu như giếng. Tương truyền hồi Cao Biền nhà Đường cưỡi diều giấy đến
đây yểm long mạch, hoang đường không tin được. Trong tập « Mười cảnh
Quảng Ngãi » có một đề là « Long Đầu hý thủy » tức là núi này.
Thình Thình
Núi Thình Thình cao khoảng 168m so với mực nước biển, nằm trong địa
phận hai xã Bình Tân và Bình Thanh, huyện Bình Sơn. Núi cấu tạo giống
như hình một chú cá sấu khổng lồ, phía đơng và phía tây chênh nhau chạy
theo dãy núi Phượng Hồng, phía bắc cắt trũng chạy dài đến mũi Ba Làng
An.
Đường lên núi Thình Thình quanh co, quanh các sườn núi cỏ tranh mọc
dày, màu xanh dưới chân núi hiện lên tươi sáng và đậm đà vào những ngày
trời trong xanh. Sườn núi phía Tây giáp thơn Tham Hội xã Bình Thanh là
một rừng cây cổ thụ với nhiều loại gỗ quý như lim, trâm, chỉ... Ngồi ra, trên
núi cịn có một số động vật quý hiếm như cò trắng, cò đen, tê tê, trăn, rắn,
khỉ, nhím... và các loại chim quý khác.
Núi sở dĩ có tên gọi như vậy vì khi con người dậm chân xuống mặt bằng
của núi thì phát ra âm thanh « thình thình ». Núi Thình Thình là một cảnh
đẹp, thiên nhiên ở đây thơ mộng và huyền bí, có giá trị rất lớn về mặt tham


quan du lịch. Bên cạnh đó, nó cịn có giá trị về mặt khoa học trong nghiên
cứu quá trình hình thành địa tầng của vùng đất.
Tuyền Tung- Vực Bà
Suối Tuyền Tung (khe Tung) là một dịng hợp lưu của sơng Trà Bồng,

nằm ở vùng núi rừng phía tây huyện Bình Sơn. Sở dĩ có tên khe Tung vì dịng
chảy của suối theo hướng bắc- nam, hơi chếch về phía đơng, từ trong khe núi,
dòng suối chảy ra, vượt qua một tảng đá lớn bổ nhào xuống vực Bà sâu thẳm,
thành dịng thác, bọt nước tung bay như khói nên người xưa còn gọi đây là
suối Bay.
Tương truyền, dưới vực sâu chân thác có đơi cá thia vàng, to như bánh xe
và con tơm mình lớn như cột đình, dân gian gọi là cá Bà, tơm Bà. Những
ngày trời trong gió mát, vào đúng chính ngọ, tơm Bà, cá Bà nổi lên bơi lội
tung tăng, khoe sắc màu rực rỡ. Cũng theo lời truyền ngôn, những khi trời
nắng lâu, nghe tiếng cá quẫy đuôi, trời lại mưa.
Trước đây, suối Tuyền Tung, vực Bà là vùng núi rừng thâm u, cây cối rậm
rì, nhiều cây đại thụ to mấy người ơm khơng xuể. Dưới mặt đất ken dày chân
muông thú, trên cành cây vắt vẻo những tổ chim, người dân quanh vùng tin
rằng đây là chỗ riêng của Bà, thiêng liêng huyền bí nên chẳng mấy ai mon
men lui tới.
Ơng Nghè
Cấm Ơng Nghè thuộc địa phận thôn Năng Tây, xã Nghĩa Phương, huyện
Tư Nghĩa. Từ tỉnh lị đến cấm chừng 8km về phía Nam. Nhưng lấy mốc là cầu


Cây Bứa trên Quốc lộ 1 theo hướng tây đến cấm chỉ hơn một cây số. Cấm
rộng một mẫu bảy, có hình bầu dục, na ná như trái xồi. Giữa đồng trống
mênh mông nổi lên ngọn núi đá làm cho cấm đầy huyền bí.
Ơng Nghè tên thật là Nguyễn Tộ, sinh năm 1888, mất năm 1966. Trước
đây cấm thuộc phần đất của ơng, qua bao đời, núi được chăm sóc cẩn thận.
Nhà ông Nghè ở ngay chân núi cấm nên tên ông được người đời đặt cho vùng
đất ấy.
Chuyện xưa kể lại, trước đây đất đai của ông Nghè rộng vơ kể. Ơng tổ của
ơng Nghè chính là vị Tiền hiền, vỡ hoang khai hóa, sáng lập nên vùng đất.
Trong q trình khai khẩn, ơng phát hiện thấy hịn núi lạ, cho là điềm lành,

bèn sai người dọn dẹp sạch sẽ, hương đèn kính cẩn. Tương truyền cấm Ơng
Nghè rất thiêng. Vào những đêm trời quang mây tạnh, khơng khí trong lành,
hay có thần giáng hạ. Đó là một chùm sáng khi trắng, khi xanh, khi đỏ từ trên
cao nhằm cấm mà sà xuống. Người dân trong vùng bảo có điềm lành tiền báo
cho một mùa lúa bội thu. Những người chặt cây, săn thú, bẫy đá ở cấm trước
đây, về sau làm ăn không khá lên được, phần lớn số phận chìm nổi, nay đây
mai đó. Trước mặt cấm là tảng đá to bằng cái nhà. Trong cấm, ngay cổng ra
vào, có cái miếu rêu phong cổ kính, ngót trăm tuổi là miếu thờ bà Chúa
Ngọc. Sau miếu Bà, chệch bên phải là miếu Ơng, nhỏ hơn và có năm tuổi ít
hơn thờ ơng Mã Thái Giám. Lễ cúng được tổ chức định kỳ hàng năm vào
ngày 20 tháng 3 âm lịch.


Thời ông Nghè, những nhà hiền triết, những bậc túc nho, những bằng hữu
tri âm tri kỉ xa gần quần tụ về đây uống rượu, uống trà để đàm đạo và làm thơ
vịnh cảnh.
Răng Cưa
Từ vùng ven biển phía bắc tỉnh Quảng Ngãi, nhìn lên lớp lớp dãy Trường
Sơn phía tây tỉnh, ta dễ dàng nhận ra hình dạng dãy núi nhấp nhơ chia cắt
từng khúc như hình răng cưa nên có tên gọi như vậy. Về Trà Bồng nói đến
núi Răng Cưa thì dân Cor nơi đây ai cũng biết. Núi thuộc xã Trà Hiệp, hơi
chếch về phía tây- tây bắc huyện Trà Bồng và bên cạnh huyện Trà Mi của
tỉnh Quảng Nam. Núi Răng Cưa nổi tiếng không chỉ vì độ cao, mà chính vì
hình dạng độc đáo của nó. Truyện cổ dân tộc Cor bản địa kể rằng : Xưa kia
có nàng cơng chúa con vua trời (Mặt Ngây) xinh đẹp nhưng thích phiêu lưu,
thích cưỡi ngựa, bắn cung, đua thuyền. Nàng tâu xin vua cha cho thần mưa
phun nước ngập hết khắp nơi, khắp vùng Trà Bồng chỉ cịn mấy ngọn núi là
nhơ đầu lên khỏi mặt nước. Cơng chúa cùng đồn nữ tì mặc sức bơi thuyền
rong chơi trên mặt nước mênh mông như biển cả. Mỗi lần qua một ngọn núi,
nàng đều ngỏ lời xin thần núi cho mình chèo thuyền vượt qua. Lần nào thần

núi cũng nể mặt mở cửa cho đi, lâu dần nàng đâm ra hách dịch, cứ tự tiện cho
lính mở cửa để băng qua. Đến lần nọ, thần núi giận lắm, bèn đóng chặt
cửa. Khơng ngờ lần này có cả Mặt Ngây cùng đi với công chúa ngắm cảnh.
Mặt Ngây cả giận nên ra lệnh cho ba chiếc thuyền xuyên vút qua núi, núi liền
lở thành ba đường mà thuyền chỉ hơi tròng trành. Ba đường do mũi thuyền
cắt ra ấy có hình dạng như những chiếc răng của lưỡi cưa nên gọi là núi Răng
Cưa.


Khác với nhiều ngọn núi khác, núi Răng Cưa có đến ba đỉnh nhọn hoắt
trên đầu núi gây nên một ấn tượng khó quên. Ở huyện Trà Bồng, nếu núi Cà
Đam cao nổi tiếng như là tượng trưng cho dân tộc Cor anh dũng chống ngoại
xâm từ những năm 30 cho đến cuộc khởi nghĩa Trà Bồng và miền Tây Quảng
Ngãi tháng 8.1959, thì núi Răng Cưa lại gắn liền với huyền thoại và như một
hình ảnh tiêu biểu của thiên nhiên nơi đây : lớp lớp núi đồi lởm chởm, sông
núi chia cắt vùng đất một cách bạo liệt. Nhìn núi Răng Cưa người ta thấy
ngay được đặc điểm của cả một vùng sông núi Trà Bồng.
4.2. Giá trị phản ánh hiện thực của địa danh Quảng Ngãi
Như đã nói ở trên, địa danh ngồi chức năng định danh, chức năng lưu trữ
ngơn ngữ thì cịn một chức năng khác khơng kém phần quan trọng, đó là
phản ánh hiện thực. Địa danh ra đời dựa trên hiện thực cuộc sống, con người
dựa vào hiện thực khách quan để đặt tên cho địa danh và đến lượt mình, địa
danh quay trở lại phản ánh hiện thực cuộc sống với nhiều ngõ ngách, nhiều
cung bậc, nhiều chiều kích. Có thể dẫn ra đây những mảng hiện thực mà sự
phản ánh của địa danh là thể hiện rõ nhất :
4.2.1. Phản ánh lịch sử
4.2.1.1. Phản ánh quá trình di trú
Trong buổi bình minh của lịch sử, vùng đất Quảng Ngãi đã có con người
thời đại đá cũ sinh sống (di tích khảo cổ Giếng Tiền, LS). Trải qua thời kì
vương quốc Chămpa rồi đến các triều đại phong kiến Việt Nam, thành phần

dân cư vùng đất này có nhiều chuyển biến theo tiến trình của lịch sử dân tộc
và lịch sử địa phương.
Năm 1402, cuộc xung đột giữa hai chính quyền phong kiến Đại Việt và
Chămpa đã khiến cho vua Chămpa là Ba Đích Lại phải cắt nhượng đất Chiêm
Động và Cổ Lũy Động. Hồ Quý Ly vừa chiêu mộ vừa bắt buộc dân chúng ở
vùng đồng bằng Bắc Bộ, các xứ Thanh, Nghệ khơng có ruộng đất vào Chiêm
Động và Cổ Lũy Động khẩn hoang lập làng. Đối với người Việt, quê gốc rất
thiêng liêng nên có làng xã người ta lấy tên quê gốc đặt cho tên quê mới như
Vạn Phước (Phúc), An (n) Mơ đều có gốc từ Bắc Bộ. Sau khi hình thành
thêm làng quê mới, người ta lại tiếp tục đặt tên làng đã có cho làng mới, chỉ
thêm hai chữ « Tân lập » (mới lập).
Dưới thời các chúa Nguyễn, có một số người Hoa từ các vùng Quảng
Đông, Phúc Kiến, Triều Châu, Hải Nam (Trung Quốc) đến sinh sống ở Thu
Xà, các cửa biển Sa Cần, Sa Huỳnh và một số điểm ở trung du. Người Hoa
đóng vai trị tương đối quan trọng trong sự phát triển kinh tế của vùng đất
Quảng Ngãi thời bấy giờ thông qua các hoạt động buôn bán thịnh đạt ở Thu
Xà. Dấu ấn người Hoa hiện nay còn để lại trong hàng loạt các địa danh Hán
Việt trong vùng như : thơn Hịa Bình (TN), thơn Hịa Tân (TN), thơn Hịa
Phú (TN)... Phố cũ Thu Xà nay trở thành thơn Thu Xà thuộc xã Nghĩa Hịa,
huyện Tư Nghĩa.
Dưới thời Pháp thuộc, cho đến hết năm 1975, có một số người Pháp, Mỹ,
Ấn Độ, Chà Và (Java) đến sống ở Quảng Ngãi, nhưng chủ yếu là chuyển cư
tạm thời, hoặc không thành cộng đồng riêng nên dấu ấn của họ hiện nay hầu


như khơng cịn được lưu giữ trên địa bàn Quảng Ngãi nữa. Duy chỉ có một
địa danh đã được đề cập ở trên, mũi Ba Làng An (ST) bị người Pháp phiên
âm sai thành Batangan (ba tân gân) nên nhầm tưởng là địa danh mượn Pháp.

Hiện nay, địa danh này vẫn tồn tại với hai tên gọi song song nhau.
4.2.1.2. Phản ánh những biến cố, sự kiện lịch sử
Địa danh Quảng Ngãi ngoài chức năng quan trọng là định danh thì cịn
chức năng phản ánh lịch sử khá sâu sắc. Trải qua năm tháng, địa danh không
chỉ chịu tác động của những thăng trầm lịch sử với bao sự đổi thay mà bản
thân địa danh cũng là « những tấm bia » ghi dấu lịch sử khá đầy đủ và khách
quan. Có thể nói địa danh như một nhân chứng trung thành của lịch sử.
Về vấn đề này, trước hết phải kể đến sự chuyển biến tên gọi của địa danh
hành chính sau những cải tổ do thay đổi nhà cầm quyền hay những địa danh
đã đánh dấu sự di trú của bộ phận dân cư từ các vùng miền khác chuyển đến
sinh sống tại Quảng Ngãi (xem 3.2.2 và 4.2.1.1).
Dấu ấn đánh dấu buổi bình minh trong lịch sử hình thành vùng đất Quảng
Ngãi phải kể đến thành Châu Sa, một di tích cấp Quốc gia của cả nước.
Thành Châu Sa ngày nay thuộc các xã Tịnh Thiện, Tịnh An, Tịnh Châu, Tịnh
Khê của huyện Sơn Tịnh, trên Quốc lộ 24B từ thành phố Quảng Ngãi đi Sa
Kỳ, phía Bắc sơng Trà Khúc.
Sách Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử triều Nguyễn có đoạn chép :
« Thành Châu Sa ở xã Châu Sa huyện Bình Sơn, chu vi hơn 5 mẫu 5 sào.
Tương truyền có hai thuyết : một thuyết nói là thành Đại La của nước Chiêm


Thành ; một thuyết nói là vệ thành của Tam ti đời Lê, chưa rõ thuyết nào
đúng ». Tuy nhiên, qua nhiều cơng trình nghiên cứu lịch sử và khảo cổ cho
thấy thành Châu Sa do Chiêm Thành xây dựng, đến cuối thế kỉ XV trở đi nhà
Lê mới phái tướng trấn đóng nơi này để bảo vệ thành và toàn bộ vùng đất
Châu Tư và Châu Nghĩa trong đạo Thừa tuyên Quảng Nam (hai châu này nay
thuộc tỉnh Quảng Ngãi).
Thành Châu Sa là một trong những thành Chămpa còn nguyên vẹn nhất
hiện nay của nước ta. Thành có vị trí quan trọng về quân sự và kinh tế trong
lịch sử người Chàm từ thế kỉ VIII- IX và trong lịch sử quốc gia Đại Việt từ

thế kỉ XV. Những bằng chứng khảo cổ học cho thấy sự tồn tại của thành
Châu Sa ở bắc sông Trà Khúc liên kết với phịng thành Cổ Lũy ở bờ nam
sơng Trà đã chứng minh vùng châu thổ đồng bằng Quảng Ngãi có tầm quan
trọng về mặt quân sự và kinh tế trong châu Amaravati của vương quốc
Chămpa.
Thành Châu Sa là di tích lịch sử và kiến trúc khá quan trọng. Nó một mặt
khẳng định vùng đất Quảng Ngãi xưa là địa phận vương quốc Chămpa, sau
được nhà nước phong kiến Đại Việt đánh chiếm và nhập vào lãnh thổ Đại
Việt, mặt khác phế thành Châu Sa cịn là chứng tích của những nét văn hóa
Chăm đã từng tồn tại nơi đây.
Theo dịng thời gian, địa danh như là tấm gương phản ánh lịch sử. Thế nên
bên cạnh vết tích về sự hình thành vùng đất thì địa danh Quảng Ngãi cịn
phản ánh quá trình đấu tranh chống ngoại xâm, bảo vệ Tổ quốc. Nhắc đến
Quảng Ngãi là ta đang nhắc đến một vùng quê anh hùng, nơi đã sinh ra bao


nhân tài kiệt xuất, bao đấng anh hùng hào kiệt sẵn sàng dâng hiến cuộc đời
cho sự nghiệp đấu tranh vệ quốc vĩ đại như Trương Định, Nguyễn Bá Loan,
Lê Tựu Khiết, Phạm Văn Đồng, Trần Văn Trà...
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ, vùng quê Ấn – Trà
đã anh dũng chiến đấu chống giặc mà chiến cơng cịn lưu lại khắp các vùng
miền trong tỉnh. Đó là Di tích Huyện đường Đức Phổ (ĐP), Di tích cuộc khởi
nghĩa Ba Tơ (BT), Di tích cuộc khởi nghĩa Trà Bồng (TB), Di tích vụ thảm
sát Hịa Bình

(xã Hịa Bình, BS), Di tích vụ thảm sát địa đạo Đám Tối-

Bình Châu (xã Bình Châu, BS), Di tích vụ thảm sát Diên Niên- Phước Bình (
Diên Niên và Phước Bình là hai thơn thuộc xã Tịnh Sơn, ST), Di tích vụ
thảm sát Sơn Mỹ (Sơn Mỹ là địa danh mà ngụy quyền Sài Gòn đặt cho xã

Tịnh Khê, một xã cực đơng của huyện Sơn Tịnh), Di tích vụ thảm sát Khánh
Giang- Trường Lệ (Khánh Giang- Trường Lệ là một thơn thuộc xã Hành Tín,
NH), Di tích chiến thắng Tà Mực (Tà Mực là tên một ngọn núi cao khoảng
1000m nằm ở xã Sơn Dung, phía đơng huyện Sơn Tây), Di tích chiến thắng
Ba Gia (Ba Gia là một địa danh thuộc xã Tịnh Bắc, ST), Di tích chiến thắng
Vạn Tường (Vạn Tường là một thôn sát biển thuộc xã Bình Hải, BS), Di tích
chiến thắng Trng Ba Gị ( Trng Ba Gị là một địa danh nằm trên đoạn
Quốc lộ 1 từ xã Bình Hiệp huyện Bình Sơn đến xã Tịnh Phong huyện Sơn
Tịnh. Sở dĩ có tên gọi như vậy vì ngày xưa vùng đất này có cây rừng rậm rạp,
nhiều cọp beo, trộm cướp. Đường Thiên Lý xưa đi qua trng, cũng là băng
qua ba gị đồi thấp nên có tên gọi như vậy, ca dao ngày nay cịn lưu truyền
rằng )
Cách sơng khó lội


Phải đợi có đị
Qua trng Ba Gị
Phải cho có bạn
(Ca dao)
4.2.1.3. Phản ánh những tấm gương văn hóa, lịch sử
Cũng như nhiều nơi khác trên khắp cả nước, địa danh Quảng Ngãi, đặc
biệt là tiểu loại tên đường gắn liền với những tấm gương văn hóa lịch sử của
dân tộc nói chung và của miền quê Ấn – Trà nói riêng. Bên cạnh những địa
danh mang tên các vị anh hùng dân tộc thời xưa như đường Hùng Vương
(QN), đường Lí Thường Kiệt (QN), đường Võ Thị Sáu (QN)… thì phân nửa
số ấy mang tên các danh nhân hào kiệt có cơng với dân, với nước của địa
phương từ nhiều đời để lại. Công đức của họ tỏa sáng từ đời này sang đời
khác, khơng chỉ trong tỉnh mà cịn thấy ảnh hưởng trong cả nước. Có thể kể
ra đây vài tấm gương tiêu biểu làm rạng danh vùng đất Quảng Ngãi mà tên
tuổi được lưu truyền mãi trong các tên đường, tên phường, xã, tên núi,… của

tỉnh như phường Nguyễn Nghiêm (QN, gọi theo tên chí sĩ yêu nước Nguyễn
Nghiêm), Núi Ơng (QN, hay cịn gọi là núi Trấn Cơng, núi Ơng Trấn là gọi
theo tên của trấn cơng Bùi Tá Hán), Kênh Từ Ty (TN, gọi theo tên nhà cách
mạng Từ Ty), Đường Trương Định (QN, gọi theo tên chí sĩ yêu nước Trương
Định), Đường Phạm Văn Đồng (QN, gọi theo tên nhà cách mạng nổi tiếng
Phạm Văn Đồng)...
4.2.2. Phản ánh địa lí tự nhiên


4.2.2.1. Phản ánh địa hình
Địa danh sinh ra ở mơi trường nào sẽ phản ánh tính chất, đặc điểm của
mơi trường ấy. Đối với loại địa danh chỉ địa hình thiên nhiên thì điều này
càng thể hiện rõ hơn cả. Trong q trình khảo sát, chúng tơi tìm thấy được
348 địa danh chỉ địa hình thiên nhiên ở Quảng Ngãi. Chúng tôi tạm chia loại
này thành hai tiểu loại là loại chỉ địa hình cao và loại chỉ địa hình thấp.
Loại chỉ địa hình cao bao gồm các địa danh đứng sau các tiền từ như
hang, hòn, núi, đồi, gò, trng, thác... Loại chỉ địa hình thấp bao gồm các địa
danh đứng sau các tiền từ như đầm, ao, hồ, vịnh, vũng, suối...
Theo đó, địa danh chỉ địa hình thiên nhiên ở Quảng Ngãi cho ta thấy ở
vùng này, kiểu địa hình cao chiếm ưu thế và phân bố rộng rãi hơn so với kiểu
địa hình thấp. Hơn nữa, kiểu địa hình cao ở Quảng Ngãi cịn quy tụ nhiều
cảnh đẹp, khu du lịch, khu nghỉ mát rất có tiềm năng cho phát triển dịch vụ
du lịch của tỉnh. Có thể kể ra đây một vài ví dụ tiêu biểu như bãi biển Mỹ
Khê (ST), núi Thiên Ấn (có chùa Thiên Ấn, ST), cửa biển Sa Cần (BS), bãi
biển Khe Hai (BS), bãi biển Sa Huỳnh (ĐP), thác Trắng (ML), thác Cà Đú
(TB)...
4.2.2.2. Phản ánh thực vật
Địa danh Quảng Ngãi cũng phản ánh những loại cây cối hiện hữu trên
từng địa phương khác nhau với những cách thể hiện khác nhau. Việc định
danh địa danh theo tên cây cỏ có nhiều trong vùng là một cách thức khá phổ

biến. Cách thức đặt tên này tương đối dân dã, dễ nhớ khiến cho địa danh trở


nên gần gũi và quen thuộc đối với không chỉ người dân ở địa phương mà cả
những người ở nơi khác đến làm ăn sinh sống.
Cây cỏ sinh tồn trong một vùng miền nào đó vừa có ý nghĩa về tự nhiên
lại vừa đáp ứng nhu cầu kinh tế, thực phẩm cho người dân nên tầm quan
trọng của chúng luôn được khẳng định. Điều đó thể hiện qua một loạt địa
danh mang tên cây cối ở Quảng Ngãi như : đồi Đồng Tranh (ST), gò Chè
(ML), gò Tranh (ML), núi Quýt Lâm (MĐ, núi có rừng mọc rất nhiều cây
quýt), vũng Quất (BS, biến âm từ vũng Quýt, nơi đây có nhiều qt mọc),
hịn Me (ĐP), cù lao Ré (LS, trên đảo này có rất nhiều cây ré- giống chuối
nước- dùng làm dây rất bền), làng Ba La (TN, làng trồng nhiều cây mít),
vùng Gị Qnh (NH, gị có nhiều cây quánh, tên cây này chưa được các từ
điển ghi nhận), ao Sen (ĐP), hang Câu (LS, người dân hay câu cá ở đây hoặc
có thuyết cho rằng ở đây có nhiều rau câu), vùng Bàu Súng (MĐ), vùng Cây
Quýt (MĐ), vùng Cây Sung (MĐ), vùng Cây Gạo (MĐ)...
4.2.2.3. Phản ánh động vật
Cũng tương tự như địa danh phản ánh thực vật, trong địa danh Quảng
Ngãi chúng tơi cũng tìm thấy được một bộ phận địa danh được đặt tên theo
tên của các lồi động vật sống hoặc ni trồng nhiều ở khu vực đó. Cũng như
cây cỏ, động vật cũng gắn bó với con người, chúng tồn tại chủ yếu để phục
vụ cho nhu cầu thực phẩm và trao đổi bn bán của con người nên những
lồi nào mang dấu ấn đặc biệt đều được thể hiện thành địa danh. Về loại này
chúng tôi sưu tầm được không nhiều nhưng nhìn chung vẫn có thể khẳng
định được giá trị phản ánh động vật của địa danh Quảng Ngãi : hòn Khỉ (ĐP,


hịn có nhiều khỉ sinh sống), núi Khỉ (ST), vũng Nước Nai (TB, vào mùa hè
rất nhiều nai tập trung về vũng này uống nước nên có tên gọi như vậy), hang

Cị (LS, nơi đây tập trung nhiều lồi chim nhàn có thân hình màu trắng giống
chim cị), đèo Chim Hút (NH), suối Chình (LS), suối Ốc (LS)...
4.2.3. Phản ánh kinh tế
Khi khảo sát địa danh Quảng Ngãi, chúng tôi cịn tìm thấy một bộ phận
địa danh phản ánh nền kinh tế khá đa dạng của vùng này với đầy đủ nônglâm- ngư nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương nghiệp và công nghiệp nặng.
Điều này cho thấy hoạt động kinh tế ở Quảng Ngãi, mặc dù chưa thể sánh kịp
với nhiều nơi khác trong nước nhưng cũng đã đi vào quỹ đạo và có nhiều
khởi điểm quan trọng, hứa hẹn sẽ phát triển vượt bậc trong tương lai.
Về nông- lâm- ngư nghiệp: cũng như nhiều địa phương khác trong nước,
người dân Quảng Ngãi xuất thân từ nghề trồng cây lúa nước nên các hoạt
động nông nghiệp diễn ra khá tự nhiên và phổ biến. Lâm nghiệp và ngư
nghiệp cũng có cơ hội phát triển vì vùng được thiên nhiên ưu đãi với nhiều
kiểu địa hình đa dạng, có núi rừng, có sơng biển nên thuận lợi cho người dân
địa phương phát triển ba ngành kinh tế trọng điểm này. Chúng tôi khảo sát
được một số địa danh phản ánh các hoạt động kinh tế của vùng, tuy không
đầy đủ nhưng vẫn phần nào thể hiện được hoạt động kinh tế tiêu biểu của
người dân nơi đây, phần nhiều các địa danh kiểu này đã chuyển hóa thành địa
danh hành chính như thôn Cổ Lũy Làng Cá (TN), thôn Gỗ (TT), thôn Tre
(TT), hang Câu (LS, người dân hay câu cá ở đây), thôn Quế (TB, người dân
trồng và buôn bán quế), thơn Gị Gạo (SH), thơn Ruộng Gị (ML) ...


Về tiểu thủ công nghiệp: tuy không nhiều nhưng địa danh Quảng Ngãi
cũng phản ánh vài nét về các làng nghề thủ công phục vụ kinh tế của bà con
một số địa phương. Chẳng hạn như trường hợp thôn Chú Tượng (MĐ, làng
làm nghề đúc đồng), làng Diêm Điền (ST, làng có nghề truyền thống là làm
muối), làng Lị Thổi (BS, làng có nghề truyền thống là rèn)... Ngồi ra, ở một
số vùng bãi bồi ven các sông lớn như Trà Khúc, Phước Giang, sơng Vệ... cịn
có nghề trồng dâu nuôi tằm.
Về thương nghiệp: việc mua bán thông thương, trao đổi hàng hóa ở Quảng

Ngãi với các nơi khác diễn ra khá suông sẻ nhờ nơi đây tập trung nhiều cửa
biển rất thuận lợi cho thương nghiệp như cửa Sa Cần (BS, hay còn gọi là cửa
Sơn Trà, cửa Kẽm, cửa Thể Cần), cửa Sa Kỳ (ST-BS), cửa Đại Cổ Lũy (TN),
cửa Mỹ Á (ĐP, cũng gọi là Mỹ Ý), cửa Sa Huỳnh (ĐP, cũng gọi là Sa
Hoàng).
Nhắc đến thương nghiệp Quảng Ngãi, người xưa thường hay nhắc đến
một địa danh đã trở nên vô cùng nổi tiếng một thời, đó chính là phố Thu Xà.
Về mặt hành chính, phố Thu Xà trước đây thuộc thôn Thu Xà, xã Nghĩa Hịa,
huyện Tư Nghĩa, có diện tích tự nhiên hơn một cây số vuông, dân số chừng
2500 người. Trước kia, nơi đây vốn có tên gọi là Vạn Thu Xà, thuộc làng
Tiên Sà- tên làng đầu tiên khi người Việt đến khai phá và định cư tại vùng đất
này. Theo sự lí giải của các cụ già trong thơn thì tên Tiên Sà có nghĩa là làng
có đầu tiên và làng có nhiều bè rớ (tiên là trước, sà là bè- bè rớ).
Trong sách Quảng Ngãi tỉnh chí xuất bản năm 1933, tác giả Nguyễn Bá
Trác từng viết : « Xưa nay sự buôn bán rất thuận lợi là ở phố Thu Xà vì món


độc tôn xuất cảng ở Quảng Ngãi là đường... Thu Xà đã tiện lợi về đường
sông, những đường xuyên ngang của sơng Trà Khúc và sơng Vệ đều có thể
vận tải về Thu Xà được, mà muốn chở đường xuất cảng thì cũng phải do
đàng Thu Xà chở ra cửa Cổ Lũy ». Đúng vậy, Thu Xà có vị trí địa lí khá đặc
biệt, phía nam giáp sơng Vực Hồng- một nhánh của sơng Vệ bị tách dịng
chảy trước khi đổ ra biển qua cửa Lở- cách phố Thu Xà chừng một cây số ;
phía Bắc- cách Thu Xà chừng bốn cây số là cửa Cổ Lũy (còn gọi là Cửa Đại)
nơi dòng Trà Khúc đổ ra biển, rất thuận lợi cho thông thương đường thủy nên
người dân Thu Xà xưa đã biết lợi dụng vị thế này để mở rộng giao lưu bn
bán các sản vật với bên ngồi, và biến Thu Xà thành một thương cảng lớn
trong khu vực, có vị trí quan trọng trong sự phát triển kinh tế, giao lưu văn
hóa của tỉnh Quảng Ngãi xưa kia.
Ngày nay, phố Thu Xà tuy khơng cịn vị thế độc tôn như trước nhưng vẫn

từng ngày thay da đổi thịt và năng động trong kinh tế. Thay vào đó, Quảng
Ngãi giờ đây đang trở mình vươn xa với những khu công nghiệp mọc lên,
làm tiền đề phát triển không chỉ cho địa phương mà cho các vùng lân cận và
cả nước như khu công nghiệp Tịnh Phong (ST), khu công nghiệp- giờ là khu
kinh tế Dung Quất (BS)...
Người dân vùng quê Ấn – Trà ngày ngày vẫn truyền nhau bài ca dao ca
ngợi các đặc sản của quê mình gắn liền với các địa danh nổi tiếng :
Chim mía Xuân Phổ
Cá bống Sông Trà


Kẹo gương Thu Xà
Mạch nha Mộ Đức
Như vậy, tồn tại như một minh chứng sống động của hiện thực, địa danh
phản ánh quá trình sinh sống, an cư lạc nghiệp của dân chúng, trong đó có
các hoạt động kinh tế là điều dễ hiểu. Qua đấy chúng tôi nhận thấy rằng, các
địa danh phản ánh kinh tế ở Quảng Ngãi tuy không nhiều nhưng về cơ bản
cũng đã giới thiệu được vài nét cơ bản về phương thức làm ăn sinh sống của
người dân nơi đây.
4.2.4. Phản ánh văn hóa
Khi một địa danh bất kì ra đời, con người có nhu cầu đặt tên cho nó với
mục đích để gọi tên và phân biệt với những đối tượng là địa danh khác. Địa
danh vì thế có giá trị phản ánh rất cao về đời sống văn hóa xã hội của con
người nơi mà nó sinh ra và tồn tại. Điều này thể hiện ở vài điểm sau :
4.2.4.1. Phản ánh tín ngưỡng, tơn giáo
a. Phản ánh tín ngưỡng
Như một đặc điểm chung của cả dân tộc, người dân Quảng Ngãi cũng
tơn sùng những đấng tơn kính thiêng liêng mà tín ngưỡng dân gian tin rằng
đã phù trợ cho họ có được cuộc sống an lành, hạnh phúc. Người dân tin
tưởng và gởi gắm lịng tơn sùng và ước nguyện của mình vào từng tên sơng,

tên núi, tên bản làng... để tỏ lịng ghi nhớ cơng ơn của các bậc hiển linh. Do
đó, địa danh Quảng Ngãi cũng phần nào phản ánh một góc đời sống tâm linh


này của người dân với các địa danh mang tên một trong « tứ linh » là Long,
Lân, Quy, Phụng. Kiểu này tập trung chủ yếu ở loại địa danh chỉ địa hình
thiên nhiên như : núi Long Phụng (MĐ), núi Kỳ Lân (NH), núi Phượng
Hoàng (BS), núi Long Đầu (ST)...
Ngồi ra, ngư dân Quảng Ngãi cịn có tục thờ cá Ơng (cá voi). Cá
Ơng hiền lành, có khi đỡ thuyền bị nạn, ngư dân tin đó là thần linh. Khi cá
chết dạt vào bờ, ngư dân tổ chức lễ mai táng, cúng tế và lập đền thờ. Lúc mai
táng và ngày rằm tháng 7 hàng năm có tổ chức lễ cúng và hát bá trạo, là một
lễ hội phổ biến của dân vạn chài Quảng Ngãi.
b. Phản ánh tôn giáo
Ở Quảng Ngãi có sự tồn tại song song của nhiều tôn giáo như Phật
giáo, Thiên Chúa giáo, Tin Lành... Trong số đó, đạo Phật được phổ biến hơn
cả. Địa hạt tôn giáo ở Quảng Ngãi được thể hiện ở nhiều đình, chùa, miếu
mạo, nhà thờ... song số địa danh phản ánh tôn giáo không đáng kể bởi phần
nhiều biến mất do bị chiến tranh tàn phá và phần lớn các hiệu danh này đã
chuyển hóa thành địa danh chỉ cơng trình xây dựng và địa danh hành chính
như chợ Chùa (TN) à thị trấn Chợ Chùa (TN), thơn Xóm Đình (ST)...
4.2.4.2. Phản ánh sự giao lưu văn hóa- ngơn ngữ giữa các
dân tộc trong địa bàn tỉnh Quảng Ngãi
Như ở các phần trên đã đề cập, vùng đất Quảng Ngãi được hình thành
từ rất xa xưa, đầu tiên là địa hạt của vương quốc Chămpa, sau trở thành lãnh
thổ của vương triều phong kiến Đại Việt. Chính q trình thay đổi nhà cầm


quyền ấy đã làm thành phần dân tộc trong địa bàn tỉnh trở nên đa dạng hơn
bởi những lần di dân khai khẩn đất hoang.

Tuy những địa danh vay mượn từ ngôn ngữ các dân tộc khác không
nhiều nhưng giá trị phản ánh của chúng không phải là không đáng kể. Các
địa danh như dấu tích thành cổ Châu Sa nay thuộc huyện Sơn Tịnh phản ánh
những nét văn hóa Chăm ; phố Thu Xà xưa nay là địa phận xã Nghĩa Hòa,
huyện Tư Nghĩa còn lưu giữ nhiều dấu ấn văn hóa của người Hoa ; những nét
văn hóa- ngôn ngữ đặc sắc của các tộc người sinh sống trong vùng như Cor,
Hre, Ca Dong... hòa quyện vào nhau tạo nên một bức tranh văn hóa đa cung
bậc và khá đặc sắc. Bộ phận địa danh phản ánh sự giao lưu văn hóa- ngơn
ngữ giữa các dân tộc trong vùng chủ yếu tập trung ở kiểu địa danh hỗn hợp.
Đó là những địa danh được tạo bởi ít nhất một thành tố thuần Việt kết hợp
với một thành tố Hán Việt hoặc thành tố thuộc ngôn ngữ khác đã được Việt
hóa, cũng như các thành tố thuộc các ngơn ngữ khác đã được Việt hóa kết
hợp với nhau. Chúng có thể được cấu tạo theo những loại sau :
-

Thuần Việt + Hán Việt : núi Quýt Lâm (MĐ), kênh Ông Cát (ST),

vùng Cửa Đông, vùng Cửa Tây, vùng Cửa Bắc (QN), sông Bàu Giang (QN),
vùng Giếng Vương (BS), núi Đá Sơn (TN)...
-

Hán Việt + thuần Việt : núi Long Đầu (ST)...

-

Chăm + Hán Việt : huyện Trà Bồng, suối Trà Cân (TB), sông Trà Câu

(ĐP), xã Trà Tân (TB), sơng Trà Ích (TT)...
-

Ca Dong + thuần Việt : thơn Huy Em (S Tây), thôn Mang Rễ (S Tây)...


Kiểu địa danh này trong hệ thống địa danh Quảng Ngãi khơng nhiều
nhưng nhìn chung vẫn đảm bảo được giá trị phản ánh mối quan hệ giao lưu,
tiếp biến văn hóa và ngơn ngữ giữa các tộc người trong tỉnh.
4.2.4.3. Phản ánh truyền thống hiếu học của người Quảng Ngãi
Không chỉ được biết đến là nơi sơn thủy hữu tình, nhiều cảnh trí thiên
nhiên tươi đẹp, Quảng Ngãi cịn được mến mộ bởi là vùng đất đã sản sinh ra
những con người cần mẫn, siêng năng cả trong lao động lẫn trong học hành.
Truyền thống hiếu học của người Quảng Ngãi đã được khẳng định từ vài
trăm năm trước khi khoa bảng triều Nguyễn nhiều lần xướng tên các bậc tiến
sĩ, tú tài, cử nhân... từ miền quê Ấn- Trà ra kinh đô dự thi và đỗ đạt cao. Sự
thành tài của các sĩ tử được người thời ấy lưu truyền trong câu ca rằng :
Tiếc cơng Bình Định xây thành
Để cho Quảng Ngãi vô giành thủ khoa
(Từ khoa thi Nhâm tý 1852 trở về sau, sĩ tử Quảng Ngãi thi tại trường
thi Bình Định thay cho trường Thừa Thiên)
Theo tác giả Cao Chư trong cơng trình Các nhà khoa bảng Nho học
Quảng Ngãi 1819- 1918, trong một trăm năm ấy triều đình tổ chức 42 khoa
thi hương với 139 người Quảng Ngãi đỗ cử nhân (so với 5.232 người cả
nước). Con số này tuy còn hạn chế song vẫn phản ánh được truyền thống hiếu
học của người Quảng Ngãi khơng thua kém những địa phương khác trong
nước. Trong đó, dịng họ có số người thi đỗ nhiều nhất có lẽ là họ Trương
gốc Mỹ Khê (nay thuộc xã Tịnh Khê, ST) với 6 người đỗ cử nhân trở lên :


Trương Đăng Quế, Trương Đăng Trinh, Trương Quang Phùng, Trương
Quang Kỳ, Trương Đăng Tuyển, Trương Quang Quỳ ; gia đình có nhiều
người thi đỗ như gia đình có ba cha con đều thi đỗ cử nhân là Lê Trung

Lượng (cha), Lê Trung Đình (con) và Lê Trung Kinh (con) ; gia đình có ba
thế hệ liên tiếp đỗ cử nhân trở lên là Tạ Tuyên (ông), Tạ Tương (cha- tiến sĩ)
và Tạ Hàm (con- giải nguyên)...
Trong quá trình khảo sát địa danh Quảng Ngãi, chúng tôi nhận thấy
rằng, một bộ phận địa danh nơi đây mang giá trị phản ánh tinh thần hiếu học
của người Quảng Ngãi thể hiện qua các địa danh chỉ đường mang tên các nhà
khoa bảng thời kì trước. Kiểu địa danh này chủ yếu tập trung ở tuyến đường
đô thị, nằm trong cách thức định danh địa danh theo người nổi tiếng ở địa
phương. Ví dụ đường Lê Trung Đình (QN, đỗ cử nhân khoa Giáp Thân
1884), đường Nguyễn Thụy (QN, đỗ cử nhân khoa Quý Mão 1903), đường
Lê Đình Cẩn (QN, đỗ cử nhân khoa Quý Mão 1903), đường Nguyễn Tự Tân
(QN, đỗ tú tài khoa Mậu Thìn 1868), đường Lê Ngung (QN, đỗ tú tài khoa
Đinh Dậu 1897), đường Trần Toại (BT, đỗ tú tài khoa Mậu Ngọ 1918)...
4.2.5. Phản ánh ngôn ngữ
Về bản chất, địa danh được cấu tạo từ những chất liệu của ngôn ngữ
nên tất yếu, địa danh phải chịu sự tác động của những nguyên tắc, quy luật
của ngôn ngữ học. Do đó, địa danh ngồi giá trị phản ánh về mặt lịch sử, kinh
tế, văn hóa xã hội thì cịn có giá trị phản ánh ngơn ngữ.