Phương pháp thống kê trong nghiên cứu xã hội

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA XÃ HỘI HỌC-CÔNG TÁC XÃ HỘI-ĐÔNG NAM Á

PHƯƠNG PHÁP
THỐNG KÊ TRONG
NGHIÊN CỨU XÃ HỘI

Lê Minh Tiến

1


MỤC LỤC
VÀI LỜI GIỚI THIỆU ............................................................................................. 5
LỜI NÓI ĐẦU ...................................................................................................... 7
PHẦN MỘT PHÂN TÍCH ĐƠN BIẾN.............. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
CHƯƠNG 1:

CÁC KHÁI NIỆM CĂN BẢN: THỐNG KÊ VÀ BIẾN SỐ ERROR! BOOKMARK

NOT DEFINED.

1.1.
Thống kê và dữ liệu........................... Error! Bookmark not defined.
1.2.
Các loại thống kê .............................. Error! Bookmark not defined.
1.3.
Mẫu và dân số (Sample and Population) ............ Error! Bookmark not
defined.
1.4.
Biến số (Variable) ............................. Error! Bookmark not defined.

1.5.
Các cấp độ đo (Levels of measurement) ............ Error! Bookmark not
defined.
1.6.
Biến số liên tục và biến số rời rạc ....... Error! Bookmark not defined.
1.7.
Các giá trị loại trừ và bổ sung lẫn nhauError! Bookmark not defined.
1.8.
Ý tưởng và tư duy ............................. Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 2: TRÌNH BÀY DỮ LIÊU .................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.1.
Bảng phân phối tần số ...................... Error! Bookmark not defined.
2.2.
Bảng phân phối tỷ lệ phần trăm (Percentage) .... Error! Bookmark not
defined.
2.3.
Phân phối phần trăm tích lũy (Cumulative percent) ...Error! Bookmark
not defined.
2.4.
Trình bày một bảng dữ liệu ............... Error! Bookmark not defined.
2.5.
Gộp nhiều giá trị lại với nhau (Grouping) ........... Error! Bookmark not
defined.
2.6.
Loại bỏ các dữ liệu thiếu (Missing value) ........... Error! Bookmark not
defined.
2.7.
Biểu đồ/đồ thị (Chart) ....................... Error! Bookmark not defined.
2.8.
Những trường hợp dị biệt ................. Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG 3: CÁC ĐẠI LƯỢNG ĐO LƯỜNG XU HƯỚNG TẬP TRUNG (MEASURES OF
CENTRAL TENDENCY) ........................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
3.1.
Mốt (Mode) ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.
Trung vị (Median) ............................. Error! Bookmark not defined.
3.3.
Trung bình (Mean/Average) .............. Error! Bookmark not defined.
3.4.
Mốt, Trung vị hay Trung bình? ........... Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 4: CÁC ĐẠI LƯỢNG ĐO LƯỜNG ĐỘ PHÂN TÁN/BIẾN THIÊN (MEASURES
OF DISPERSION) ............................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
4.1.
Khoảng biến thiên (Range) ................ Error! Bookmark not defined.
4.2.
Phương sai (Variance) ....................... Error! Bookmark not defined.
4.3.
Độ lệch chuẩn (Standard deviation) ... Error! Bookmark not defined.
4.4.
Hệ số biến thiên (Coefficient of Variation) ......... Error! Bookmark not
defined.
4.5.
Điểm số chuẩn hóa (Scores-Z) ............ Error! Bookmark not defined.

2


4.6.
Phân phối chuẩn (Normal distribution) .............. Error! Bookmark not
defined.

4.7.
Khoảng tin cậy (Confidence interval) .. Error! Bookmark not defined.
4.8.
Lưu ý cho các thống kê đơn biến........ Error! Bookmark not defined.
PHẦN HAI: PHÂN TÍCH HAI BIẾN ................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
CHƯƠNG 5: PHÂN TÍCH BẢNG HAI CHIỀU ........ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
5.1.
Bảng hai chiều tần số ........................ Error! Bookmark not defined.
5.2.
Bảng hai chiều phần trăm .................. Error! Bookmark not defined.
5.3.
Cách đọc tỷ lệ phần trăm trong bảng hai chiều... Error! Bookmark not
defined.
5.4.
Quan hệ tương quan dương, quan hệ tương quan âm và tương quan
cong
Error! Bookmark not defined.
5.5.
Trình bày bảng hai biến ..................... Error! Bookmark not defined.
5.6.
Lưu ý khi bảng hai chiều có (n) quá nhỏ ............. Error! Bookmark not
defined.
5.7.
Quan hệ tương quan không phải là quan hệ nhân-quả ................ Error!
Bookmark not defined.
CHƯƠNG 6: KIỂM ĐỊNH «KHI-BÌNH PHƯƠNG» (CHI-SQUARE TEST) ........... ERROR!
BOOKMARK NOT DEFINED.
6.1.
Lôgíc của kiểm định ý nghĩa thống kê . Error! Bookmark not defined.
6.2.

Kiểm định khi-bình phương ............... Error! Bookmark not defined.
6.3.
Khi tần số lý thuyết nhỏ hơn 5 ........... Error! Bookmark not defined.
6.4.
Ý nghĩa thống kê và ý nghĩa “thực tế” . Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 7: ĐO LƯỜNG MỨC ĐỘ MỐI QUAN HỆ GIỮA HAI BIẾN ĐỊNH DANH VÀ
THỨ BẬC
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
7.1.
Sơ lược về các đo lường tương quan .. Error! Bookmark not defined.
7.2.
Các loại đo lường tương quan dựa trên khi-bình phương dành cho các
biến định danh: c, v ,  và lambda ................... Error! Bookmark not defined.
7.3.
Lựa chọn đo lường tương quan cho các biến định danh............... Error!
Bookmark not defined.
7.4.
Đo lường tương quan cho hai biến thứ bậc........ Error! Bookmark not
defined.
7.5.
Tóm lược các loại đo lường tương quan ............ Error! Bookmark not
defined.
CHƯƠNG 8: SO SÁNH TRUNG BÌNH VÀ KIỂM ĐỊNH T (STUDENT'S T-TESTS) .............
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
8.1.
Kiểm định t về sự khác biệt giữa hai trung bình .. Error! Bookmark not
defined.
8.2.
Một số giả định và lưu ý liên quan đến kiểm định t ...Error! Bookmark
not defined.

8.3.
Kiểm định t một phía và kiểm định t hai phía ..... Error! Bookmark not
defined.
8.4.
Khoảng tin cậy dành cho sự khác biệt giữa hai trung bình ............ Error!
Bookmark not defined.
3


CHƯƠNG 9: PHÂN TÍCH PHƯƠNG SAI (ANALYSE OF VARIANCE) ................ ERROR!
BOOKMARK NOT DEFINED.
9.1.
Mục đích và những điều kiện của phân tích phương sai ............... Error!
Bookmark not defined.
9.2.
Logic của phân tích phương sai .......... Error! Bookmark not defined.
9.3.
Bảng anova ...................................... Error! Bookmark not defined.
9.4.
Tỷ lệ tương quan (e²) ........................ Error! Bookmark not defined.
9.5.
Phân tích phương sai với nhiều biến độc lập ...... Error! Bookmark not
defined.
9.6.
Ba lưu ý liên quan đến các mức ý nghĩa thống kê của f ................ Error!
Bookmark not defined.
CHƯƠNG 10:
HỒI QUI VÀ TƯƠNG QUAN ĐƠN (REGRESSION AND CORRELATION)
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
10.1.

Đồ thị phân tán và mức độ của mối quan hệ ...... Error! Bookmark not
defined.
10.2.
Phương trình hồi qui tuyến tính (Linear regression)...Error! Bookmark
not defined.
10.3.
Hệ số tương quan (Correlation coefficient) ........ Error! Bookmark not
defined.
10.4.
Hệ số xác định và kiểm định f cho hệ số tương quan .Error! Bookmark
not defined.
10.5.
Ma trận tương quan (Correlation matrix) .......... Error! Bookmark not
defined.
10.6.
Hệ số tương quan hạng (Spearman’s Rho) ........ Error! Bookmark not
defined.
CHƯƠNG 11:
PHÂN TÍCH BẢNG ĐA BIẾN ...... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
11.1.
Lôgíc của mối quan hệ nhân quả ........ Error! Bookmark not defined.
11.2.
Mối quan hệ giả và mối quan hệ thật . Error! Bookmark not defined.
11.3.
Biến số trung gian ............................. Error! Bookmark not defined.
11.4.
Gamma bộ phận (Gp)........................ Error! Bookmark not defined.
11.5.
Tương quan bộ phận ........................ Error! Bookmark not defined.
11.6.

Hồi qui bội ....................................... Error! Bookmark not defined.
11.7.
Hệ số tương quan bội ....................... Error! Bookmark not defined.
11.8.
Hệ số hồi qui chuẩn hóa (các hệ số bê-ta) .......... Error! Bookmark not
defined.
11.9.
Hồi qui với biến định tính và biến giả.. Error! Bookmark not defined.
THƯ MỤC THAM KHẢO ..................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

4


VÀI LỜI GIỚI THIỆU
Ở Việt Nam trong vòng một hai thập niên trở lại đây, ngày càng có nhiều
công trình điều tra kinh tế-xã hội sử dụng một số phương pháp thống kê
trong việc khảo sát các sự kiện và hiện tượng. Tuy nhiên, phần lớn các
công trình, nhất là các công trình nghiên cứu xã hội học, thường chỉ
dừng lại ở một số chỉ tiêu thống kê tương đối đơn giản và chưa đi sâu
ứng dụng những thuật toán thống kê chuyên nghiệp hơn, và đặc biệt là
cũng chưa khai thác những phương pháp phân tích thống kê nhằm ứng
dụng vào việc lý giải các dữ liệu một cách có hiệu quả.
Và ở trong nước cho đến nay hình như cũng chưa có nhiều quyển sách
trình bày một cách chuyên sâu về các phương pháp thống kê ứng dụng
vào lĩnh vực điều tra xã hội cũng như lĩnh vực nghiên cứu xã hội học.
Chính vì thế, theo thiển ý chúng tôi, sự ra đời của tập sách này là một
nỗ lực đáng trân trọng nhằm góp phần đáp ứng nhu cầu bức bách này.
Lẽ tất nhiên, trong một công trình nghiên cứu, điều quan trọng nhất là
làm sao đưa ra được những giả thuyết mới và phác thảo ra được những
lập luận vững chắc và mang tính thuyết phục. Hay nói như nhà xã hội

học nổi tiếng Wright Mills, trong lĩnh vực nghiên cứu xã hội học, người
ta cần phải trui rèn một “trí tưởng tượng xã hội học” để có thể khám phá
những điều bất ngờ, tìm ra được những sợi dây liên hệ giữa những sự
kiện tưởng chừng như không dính dáng gì với nhau, và nối kết lại
những ý tưởng thoạt nhìn có vẻ nghịch lý với nhau.
Thế nhưng, vì đây là công việc khoa học, cho nên người làm công tác
nghiên cứu vẫn buộc phải tuân thủ những qui trình và thao tác nghiên
cứu theo những nguyên tắc nhất định. Và trong quá trình xử lý các dữ
liệu phong phú mà người nghiên cứu đã thâu thập được từ thực tại kinh
tế-xã hội, các phương pháp thống kê hiển nhiên là một công cụ hết sức
hữu ích nếu chúng ta biết cách sử dụng chúng đúng lúc đúng chỗ một
cách thích hợp. Thậm chí trong không ít trường hợp, các phương pháp
thống kê còn có thể giúp cho người nghiên cứu phát triển và kiểm
chứng những ý tưởng xuất phát từ “trí tưởng tượng xã hội học” của
mình. Dĩ nhiên, thống kê không thể nào thay thế được tư duy, con số
hoặc máy tính không thể làm thay công việc của cái đầu. Nhưng nếu
người làm công tác khoa học không biết tận dụng những phương tiện
này thì có thể nói khó lòng mà thúc đẩy các tri thức khoa học tiến lên đạt
tới những thành quả mới.
5


Hy vọng rằng quyển sách này sẽ được đón nhận trong giới nghiên cứu
cũng như giới sinh viên khoa học xã hội như một người ta đồng hành
trong các công trình nghiên cứu của mình.
PGS.TS. Trần Hữu Quang

6

LỜI NÓI ĐẦU
Trong bối cảnh nghiên cứu của các ngành khoa học xã hội tại
nước ta nói chung và ngành xã hội học nói riêng, các loại tài liệu tham
khảo chuyên ngành bằng tiếng Việt còn khá khiêm tốn. Với mong muốn
góp phần làm phong phú thêm nguồn tư liệu tham khảo cho khoa học xã
hội nói chung và xã hội học nói riêng là lý do đầu tiên thúc đẩy chúng tôi
biên soạn tài liệu này.
Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu trong khoa học xã hội nói
chung và nghiên cứu xã hội học nói riêng trong những năm gần đây
thường sử dụng loại hình nghiên cứu định lượng thông qua việc khảo
sát và phân tích dữ liệu dựa vào phương pháp thống kê. Tuy nhiên theo
quan sát của chúng tôi, khá nhiều công trình nghiên cứu đã áp dụng các
thuật toán thống kê chưa thích hợp do chưa nắm vững những tri thức
căn bản trong phân tích thống kê. Do đó, tài liệu này trình bày những
kiến thức căn bản trong thống kê dành cho giới làm nghiên cứu trong
lĩnh vực khoa học xã hội: thống kê đơn biến (thống kê mô tả), thống kê
hai biến và một phần nào đó là thống kê đa biến. Đó là những kỹ thuật
thống kê cơ bản mà người làm công tác nghiên cứu cần nắm vững để
có thể thực hiện những nghiên cứu định lượng của mình.
Lần tái bản này chúng tôi đã có những chỉnh sửa, bớt những phần
thừa không cần thiết và bổ sung thêm nhiều ví dụ minh họa phù hợp
hơn nhằm giúp cho người đọc cũng như các bạn sinh viên có thể dễ
dàng nắm bắt và có thể tự học một cách dễ dàng. Vì là tài liệu biên soạn
nên chúng tôi đã tham khảo nhiều tài liệu khác nhau và tất nhiên tài liệu
này cũng không phải là một tài liệu hoàn chỉnh về mọi thuật toán thống kê,
bởi chúng tôi chỉ trình bày những thuật toán thống kê căn bản mà thôi. Do
vậy, cũng giống như mọi tài liệu khoa học khác, tài liệu này chắc chắn có
những thiếu sót, thậm chí là sai sót, vì vậy chúng tôi rất mong nhận được
những phản hồi góp ý của người đọc, các bạn sinh viên để những lần tái
bản sau chúng tôi có thể chỉnh sửa cho phù hợp hơn.

Nhân đây, chúng tôi xin trân trọng cảm ơn cố Thạc sĩ Nguyễn Thị
Oanh, người đã động viên và hỗ trợ cho lần xuất bản đầu tiên của tập
sách này; Phó Giáo sư-Tiến sĩ Trần Hữu Quang, người thầy đã khuyến
khích và viết lời giới thiệu cho tập sách này.
Lê Minh Tiến

7


8