Nghiên cứu đa dạng sinh học một số taxon động vật không xương sống nước ngọt (côn trùng nước, giáp xác cỡ lớn, thân mềm) tại vườn quốc gia xuân sơn, tỉnh phú thọ

I H)C QU+C GIA HÀ N.I

BÁO CÁO T-NG K#T
K#T QU TH5C HI&N $ TÀI KH&CN
C P I H)C QU+C GIA

Tên % tài: Nghiên c4u a dng sinh h*c m/t s, taxon /ng v"t
không xng s,ng n0c ng*t (Côn trùng n0c, Giáp xác
c2 l0n, Thân m%m) ti V1n Qu,c gia Xuân Sn, t(nh
Phú Th*
Mã s, % tài: QG.12.11
Ch3 nhi'm % tài: TS. Tr!n Anh 4c

Hà N/i, tháng 1 nm 2015


PHN I.
THÔNG TIN CHUNG
1. Tên  tài: Nghiên c(u a dng sinh h c m#t s! taxon #ng vt không xng s!ng
n$c ng t (Côn trùng n$c, Giáp xác c& l$n, Thân mm) ti V%n
Qu!c gia Xuân Sn, tnh Phú Th
2. Mã s!: QG.12.11
3. Danh sách ch' nhim, thành viên tham gia th)c hin  tài
TT

Ch(c danh, h c v, h và tên

1 TS. Trn Anh *c

n v công tác

Ch(c danh th)c hin
 tài

Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Ch) nhi"m

2 PGS.TS. Nguy!n Xuân Qu
nh Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

3 PGS.TS. Nguy!n Vn V#nh

Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

4 TS. Nguy!n Quang Huy

Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

5 CN. Ngô Th# Minh Thu

Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

6 ThS. Nguy!n Thanh Sn

Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

7 ThS. Nguy!n Th# Ánh Nguy"t Khoa Sinh h$c,
Tr'ng HKHTN

Thành viên

4. T" ch(c ch' trì: Tr'ng i h$c Khoa h$c T, nhiên
5. Th%i gian th)c hin:
5.1 Theo h(p
%ng:

t+ tháng 10 nm 2012
n tháng 10 nm 2014

5.2 Gia hn (nu có):

n tháng….. nm…..

5.3 Th,c hi"n th,c t:

t+ tháng 10 nm 2012
n tháng 10 nm 2014

6. Sn phm ã ng k
:
6.1. Sn phm khoa h$c công ngh":
- Báo cáo t&ng h(p
tài
- Các báo cáo chuyên

1


- Sn phm công b:
S bài báo 
ng tp chí khoa hc chuyên ngành: 02
S báo cáo khoa hc, h!i ngh khoa hc trong n"c: 01
6.2. Sn phm ào to:
- H"ng dn 2 c& nhân (trong ó 1 thu!c chng trình ào to NVCL)
- H"ng dn 1 thc s(
6.3. Các sn phm khác:
- B! mu vt các i t$ng nghiên c%u thu $c ti khu v'c nghiên c%u b sung cho
Bo tàng Sinh vt, Khoa Sinh hc, Tr#ng
HKHTN
7. Tng kinh phí c phê duy
t ca 
tài, d án: 160 triu ng.

2

PH!N II.
T&NG QUAN K T QU NGHIÊN C+U
( tài: "Nghiên c,u
a dng sinh h$c m't s% taxon
'ng vt không xng s%ng n(c
ng$t (Côn trùng n(c, Giáp xác c* l(n, Thân m"m) ti V)n Qu%c gia Xuân Sn, t#nh
Phú Th$" - Mã s% QG.12.11
Ch< trì ( tài: TS. Tr"n Anh =c; Các thành viên khác: PGS.TS. Nguy*n Xuân Qunh,
PGS.TS. Nguy*n Vn V-nh, TS. Nguy*n Quang Huy, CN. Ngô Th- Minh Thu, ThS. Nguy*n
Thanh Sn, ThS. Nguy*n Th- Ánh Nguy+t.
1.
T VN
!
4ng v$t không xng s0ng (VKXS) là nhóm sinh v$t gi@ vai trò r t quan tr.ng
trong các h+ sinh thái 8 n5c, c n5c ng.t và n5c m&n. V5i s0 l:ng loài và s0 l:ng cá th)
r t l5n, chúng là nh@ng m%t xích không th) thi'u trong chu3i và l5i th=c n cthái 8 n5c, góp ph"n duy trì tính 2n -nh c0i v5i 6i s0ng ccó nhi(u loài li là tác nhân truy(n b+nh ho&c gây b+nh. Do nhi(u loài VKXS có tính nhy
cm 0i v5i sA bi'n 2i csinh v$t ch, th- ánh giá ch t l:ng môi tr6ng n5c.
7 Vi+t Nam, cho 'n nay ã có nhi(u nghiên c=u v( a dng sinh h.c cn5c, song v#n cha tng x=ng v5i ngu1n a dng sinh h.c :c ánh giá r t cao cta. Nh@ng nm g"n ây, d#n li+u v( VKXS n5c ng.t csung, c$p nh$t, bao g1m nhi(u gi0ng m5i, loài m5i cho khoa h.c, ghi nh$n m5i cho Vi+t Nam.
Nh@ng phát hi+n m5i cho th y khu h+ VKXS n5c ng.t cnghiên c=u "y <, &c bi+t còn thi'u nhi(u d#n li+u v( a dng sinh h.c cng.t ti các V6n qu0c gia (VQG) ho&c Khu bo t1n thiên nhiên.

VQG Xuân Sn, thu4c t,nh Phú Th., có cnh quan a dng r>ng kín th6ng xanh
phong phú trên n(n núi á vôi, :c xem là ni có 4 a dng sinh h.c khá cao. Theo th0ng
kê cloài 4ng thAc v$t, trong ó có nhi(u có tên trong sách / Vi+t Nam. Tuy nhiên nh@ng nghiên
c=u tr5c ây ch, m5i t$p trung ch< y'u vào thAc v$t, 4ng v$t có xng s0ng ho&c m4t s0
nhóm côn trùng 8 cn. Cho 'n nay cha có nh@ng nghiên c=u v( VKXS n5c ng.t 8 khu
vAc này [1].
Chính vì v$y, chúng tôi ã thAc hi+n ( tài “Nghiên cu
a dng sinh hc mt s
taxon ng vt không x
ng sng n
c ngt (Côn trùng n
c, Giáp xác c ln, Thân mm)
ti V
n Quc gia Xuân S
n, tnh Phú Th” v5i m;c tiêu:
- Nghiên c=u tính a dng loài ccua - Decapoda), Thân m(m (Hai mnh v/ - Bivalvia và Chân b;ng - Gastropoda), hai b4
Côn trùng n5c (Phù du - Ephemeroptera, Cánh n?a - Hemiptera) ti VQG Xuân Sn, t,nh
Phú Th.. B2 sung d#n li+u cho khu h+ VKXS n5c ng.t ti mi(n B%c Vi+t Nam, phân b0
c- ( xu t các bi+n pháp bo t1n a dng sinh h.c cnh@ng loài quan tr.ng ti VQG Xuân Sn.
3


2. PH
NG PHÁP NGHIÊN CU
Nghiên c0u
-c tin hành t1 tháng 10 nm 2012

n tháng 10 nm 2014. Các hot
)ng nghiên c0u g'm 2 phn chính, bao g'm nghiên c0u
i u tra ngoài th3c
$a và nghiên
c0u trong phòng thí nghi"m. Vi"c nghiên c0u
i u tra ngoài th3c
$a
-c tin hành trong ba
-t:
-t 1 vào tháng 6 nm 2013,
-t 2 vào tháng 8 nm 2013 và
-t 3 vào tháng 4 nm 2014.
Khu v3c nghiên c0u là h" th&ng su&i thu)c
$a bàn c/a VQG Xuân Sn. Quá trình nghiên c0u
th3c
$a và thu mu các nhóm VKXS , n*c
-c tin hành ti 15
i!m nghiên c0u , m)t
s& su&i trên
$a bàn VQG Xuân Sn (Hình 1).

Hình 1. S  các im thu mu ti VQG Xuân Sn
- Phng pháp nghiên cu iu tra ngoài thc a:
+ M)t s& ch# s& th/y l
hóa h%c c/a môi tr+ng n*c ti các
$a
i!m
-c
o
c

nh+ vi"c s2 d.ng máy
o 5 ch# tiêu Handylab pH/LF 12 (hãng Schott Instruments – CHLB
0c). Riêng ch# s& DO (n'ng
) oxi hòa tan)
-c
o b,i máy
o WQC-22A c/a hãng DKKTOA (Nht Bn). Ngoài ra,
c
i!m
i u ki"n t3 nhiên (sinh cnh r1ng hoc môi tr+ng
xung quanh, tính cht n n
áy c/a su&i) c/a t1ng
$a
i!m thu mu
-c quan sát, ghi chép
và t(ng h-p.

4


+ Phng pháp thu mu và bo qun mu: Thu mu 'nh l0ng bng l-i Surber, thu
trong phm vi khung 'nh l0ng c2a l-i (50cm x 50cm). Thu mu 'nh tính bng v0t ao và
v0t cm tay, các k8 thut thu mu 0c áp d1ng tng 3ng v-i tính cht n"n áy, dòng chy
ho c ni s*ng c2a t4ng nhóm VKXS. Mu sau khi thu 0c loi b) b-t rác và bùn t và
0c bo qun trong c+n 90°, ghi etiket y 2.
- Phng pháp nghiên c$u mu vt trong phòng thí nghim
+ Phng pháp phân tích và 'nh loi mu vt: Mu vt nghiên c3u 0c em v" lu
tr6, bo qun, phân tích và 'nh loi ti phòng thí nghi%m B, môn ,ng vt Không xng
s*ng, Khoa Sinh h(c, Tr.ng i h(c Khoa h(c T7 nhiên - i h(c Qu*c gia Hà N,i. Vi%c
phân tích và 'nh loi mu vt 0c th7c hi%n s5 d1ng tài li%u 'nh loi ã 0c công b*

trong và ngoài n-c tng 3ng v-i các taxon VKXS trong nghiên c3u này [2, 32].
- Phng pháp phân tích s liu
+ Các ch s a dng: Các ch& s* Margalef (d) và ch& s* Shannon - Weiner (H’) 0c
s5 d1ng # ánh giá m3c , a dng sinh h(c c2a các *i t0ng nghiên c3u ti các i#m thu
mu [33].
+ !c l"ng m$c  a dng loài: Phn m"m th*ng kê sinh h(c EstimateS version
8.2.0 ( 0c s5 d1ng # phân tích và tính toán các
các ch& s* -c l0ng s* l0ng loài có m t ti khu v7c nghiên c3u, d7a trên s* l0ng mu th7c
t! ã thu 0c, qua ó ánh giá k!t qu thu mu ã i di%n 0c m3c , a dng loài th7c t!
ti khu v7c nghiên c3u hay cha [34].
+ Xác nh các loài c h&u: Các loài  c h6u 0c xác 'nh bng phng pháp tra
c3u tài li%u, *i chi!u các dn li%u v" phân b* c2a nh6ng loài 0c xác 'nh / khu v7c nghiên
c3u v-i các nghiên c3u phân loi h(c ho c khu h% ,ng vt ã 0c công b* tr-c tr-c ây
[2, 32].
+
ánh giá nh&ng loài và nhóm loài có tim n
ng s% d#ng làm sinh vt ch th:
Nh6ng loài ho c nhóm loài có ti"m nng ch& th' sinh h(c 0c xác 'nh thông qua vi%c ánh
giá m*i tng quan gi6a cu trúc thành phn loài v-i các y!u t* môi tr.ng, sinh cnh, thông
qua các b-c tính toán nh sau: (1) Tính toán ch s tng ng Bray-Curtis: # ánh giá
m3c , tng +ng v" cu trúc thành phn loài gi6a các i#m thu mu [35]. (2) Phân tích
tính Cluster và MDS: M3c , tng +ng v" cu trúc thành phn loài 0c 0c bi#u di$n
d-i dng s + cây (cluster), ho c theo không gian MDS (multidimention scaling). (3) Phân
tích BEST (BIO - EVN): # ánh giá m*i tng quan gi6a cu trúc thành phn loài v-i các
y!u t* môi tr.ng, d7a trên ma trn tng +ng v" d6 li%u sinh h(c (s5 d1ng ch& s* tng
+ng Bray-Curtis) và ma trn c2a các y!u t* môi tr.ng (s5 d1ng khong cách Euclide). (4)
Phân tích ANOSIM, RELATE, SIMPER: giúp xác 'nh tính tng +ng trung bình gi6a
các i#m thu mu trong 1 nhóm (sinh cnh) và tính bt tng +ng gi6a hai sinh cnh v-i
nhau, +ng th.i xác 'nh nh6ng loài 0c xem là tiêu bi#u (typical species) cho t4ng sinh
cnh và nh6ng loài 0c xem là loài phân bi%t (discriminating species) cho t4ng sinh cnh. S*

li%u thu thp 0c x5 l
qua bng bi#u, s +, + th' bi#u di$n s* l0ng, s5 d1ng phn m"m
Microsoft Office Excel. Vi%c tính toán các ch& s* a dng, ch& s* tng +ng 0c th7c hi%n
phn m"m Primer v6 ( [36].

5


3. T)NG K#T K#T QU NGHIÊN C0U
3.1. Tóm l.c
"c
i%m
i$u ki&n t2 nhiên khu v2c nghiên c1u và các
i%m thu m!u
Trong quá trình i"u tra th6c 'a, m,t ch& s) th2y l
, hóa và  c i#m i"u ki%n t6
nhiên (sinh cnh r4ng ho c môi tr.ng xung quanh, tính cht n"n áy c2a su)i) ti các i#m
thu mu ã 0c o c, ghi chép và 0c t+ng h0p # ph1c v1 vi%c phân tích m)i tng
quan gi5a qun xã sinh vt v-i các y!u t) môi tr.ng và phân tích nh5ng loài VKXS có
ti"m nng ch& th' sinh cho i"u ki%n môi tr.ng khu v6c nghiên c3u. Nhìn chung, trong quá
trình i"u tra, ã xác 'nh 0c 3 dng sinh cnh chính: (sinh cnh 1) su)i / khu v6c r4ng
nguyên sinh, phn l-n 0c che ph2 b/i tán r4ng, ít ch'u tác ,ng c2a con ng.i, tng 3ng
các i#m S1, S2, S3, S7, S8, S9; (sinh cnh 2) su)i / khu v6c r4ng th3 sinh ho c r4ng tr*ng,
có , che ph2 c2a tán r4ng thp hn, ch'u tác ,ng c2a con ng.i, tng 3ng các i#m S5,
S10, S13, S14; (sinh cnh 3) su)i nm ngoài r4ng, gn xóm bn ho c t nông nghi%p (ru,ng
lúa), hu nh không có tán cây che bóng, ch'u nhi"u tác ,ng c2a con ng.i hn, tng 3ng
các i#m S4, S6, S11, S12, S15.
3.2. a dng loài c/a các nhóm VKXS (Côn trùng n,c b+ Ephemeroptera, Hemiptera,
Giáp xác m-i chân b+ Decapoda và Thân m$m Mollusca) ti khu v2c nghiên c1u
ã xác 'nh 0c ti VQG Xuân Sn t+ng c,ng 130 loài thu,c 82 gi)ng, 35 h(

VKXS / n-c, trong ó có 57 loài côn trùng thu,c b, Hemiptera, 49 loài thu,c b,
Ephemeroptera, 05 loài tôm, 01 loài cua thu,c b, Decapoda và 17 loài )c, 01 loài h!n thu,c
ngành Mollusca (Bng 1).
Bng 1. Cu trúc thành ph n loài c/a các taxon VKXS ti khu v2c nghiên c1u
Taxon

INSECTA
Hemiptera
Ephemeroptera
CRUSTACEA
Decapoda
MOLLUSCA
Gastropoda
Bivalvia
T*ng

S( loài

T3 l& %

S( gi(ng

T3 l& %

S( h'

T3 l& %

57
49

43,8
37,7

34
31

41,5
37,8

12
12

34,3
34,3

06

4,6

03

3,7

03

8,6

17
01

130

13,1
0,8
100

13
01
82

15,9
1,2
100

07
01
35

20,0
2,9
100

ây là nh5ng dn li%u u tiên v" thành phn loài VKXS / n-c ti VQG Xuân Sn,
b+ sung thêm dn li%u v" thành phn loài và phân b) c2a các loài VKXS / n-c ã bi!t /
Vi%t Nam. K!t qu nghiên c3u v" thành phn loài các nhóm VKXS ti khu v6c nghiên c3u
ã 0c các thành viên " tài công b) trong quá trình th6c hi%n " tài (Trn Anh 3c et al.,
2014; Nguy$n Thanh Sn et al., 2014; Nguy$n Vn V'nh và nnk., 2014) [37-39].
Trong s) 130 loài nói trên, có 06 loài là ghi nhn m-i cho Vi%t Nam (ln u tiên 0c
ghi nhn / Vi%t Nam): bao g*m 05 loài côn trùng thu,c b, Hemiptera (Metrocoris ciliatus,
Timasius myiamotoi, Nieserius subaquaticus, Micronecta drepani và Micronecta ornitheia)

và 01 loài )c thu,c l-p Gastropoda (Brotia pagodula). *ng th.i, ã xác 'nh 0c 03 gi)ng
là ghi nhn m-i cho Vi%t Nam, bao g*m các gi)ng Nieserius (thu,c h( Hebridae),
Platytrephes và Mixotrephes (h( Helotrephidae), "u thu,c b, Hemiptera.
+ ,c l.ng m1c
+
a dng loài: Vi%c tính toán các ch& s) -c l0ng trên phn
m"m EstimateS d6a trên s) li%u th)ng kê c2a 15 i#m thu mu cho k!t qu nh sau. Ch& s)
6


ACE Mean (,c l/ng s( loài d3a trên s( l/ng cá th$ c0a các loài thu
/c) là 139 loài, ch&
s( ICE Mean (d3a trên s3 có m!t – vng m!t c0a các loài) là 149 loài, các ch& s( Chao1 Mean,
Chao2 Mean ln l/t là 145 và 144. Bi$u
) th$ hi%n giá tr' c0a các ch& s(
ó ly ti"n theo s(
i$m thu mu
/c trình bày . Hình 2.
Các t4 l% gi2a ch& s( Sobs Mean so v,i các ch& s( ,c l/ng s( loài ICE Mean, ACE
Mean, Chao1 Mean, Chao2 Mean ln l/t là 87%, 94%, 90%, và 90% cho thy s( l/ng loài
,c l/ng tng
(i gn v,i s( l/ng loài có m!t trong mu thu
/c. Xu h,ng *n
'nh gn
nh
i ngang c0a các
-ng ly ti"n c0a các ch& s( ,c l/ng khi s( các
i$m thu mu tng
lên,
)ng th-i các ch& s( Singletons và Doubletons n m trong khong tng

(i thp cho thy
các ch& s( ,c l/ng loài d3a trên mu thu trong nghiên c1u này là
áng tin cy v# m!t th(ng
kê [34, 40, 41]. Do
ó, có th$ xác
'nh k"t qu thu mu
ã phn ánh gn
úng m1c
+
a dng
loài c0a các nhóm
(i t/ng nghiên c1u.

Hình 2. Các ng l
y tin ca các ch s c lng s lng loài (ICE Mean, ACE
Mean, Chao 1 Mean, Chao 2 Mean) theo các im thu mu
3.3. Nh ng loài c h u ca Vit Nam ti VQG Xuân S
n
ã xác
'nh trong s( 130 loài VKXS thu
/c ti khu v3c nghiên c1u có 18 loài
/c coi là
!c h2u c0a Vi%t Nam, trong
ó có 6 loài thu+c b+ Hemiptera, 5 loài thu+c b+
Ephemeroptea, 5 loài thu+c b+ Decapoda và 2 loài thu+c l,p Gastropoda (Mollusca), bao
g)m: Hemiptera: Amemboides vasarhelyii, Eotrechus vietnamensis, Metrocoris bilobatoides,
Entomovelia quadripenicillata, Strongylovelia setosa, Aphelocheirus (Micraphelocheirus)
trani; Ephemeroptera: Procloeon spinosum, Ephemera longiventris, Paegniodes dao,
Choroterpes vittata, Polyplocia orientalis; Decapoda: Caridina vietriensis, Caridina
caobangensis, Caridina flavilineata, Macrobrachium vietnamense, Indochinamon bavi;

Mollusca: Cremnochonchus messageri, Stenothyra messageri.

7


3.4.
ánh giá m c  a dng ca các nhóm
VKXS ti khu v"c nghiên c u
Xét theo t,ng dng sinh cnh, qun xã
VKXS g%m các nhóm Hemiptera,
Ephemeroptera, Decapoda và Mollusca ti sinh cnh 1 (su$i trong r,ng nguyên sinh) có m+c

&
a dng cao nht, v'i s$ l)ng loài trung bình gi-a các
i m thu mu là 42,8±6,7, giá tr#
trung bình c*a các ch" s$ d và H’ cng cao nht, ln l)t là 7,23±1,12 và 3,10±0,31. Tip theo
là sinh cnh 3 (su$i gn ru&ng lúa, khu dân sinh) v'i s$ loài trung bình là 38,6±10,3, giá tr#
trung bình c*a các ch" s$ d và H’ ln l)t là 6,64±1,43 và 2,99±0,27. Sinh cnh 2 (su$i cnh
r,ng th+ sinh, r,ng tr%ng) có m+c
&
a dng hi thp hn so v'i sinh cnh 3, v'i v'i s$ loài
trung bình là 31,3±12,2, giá tr# trung bình c*a các ch" s$ d và H’ ln l)t là 5,63±2,02 và
2,73±0,46.
3.5. So sánh thành phn loài theo sinh cnh
Nhìn chung, gi-a các sinh cnh su$i khác nhau, có s. khác bi!t l'n v thành phn loài
(Hình 3 và 4).
Có 27 loài ch" gp ( các sinh cnh su$i trong r,ng nguyên sinh. Có 11 loài ch" gp (
sinh cnh 2 (su$i chy qua khu v.c r,ng th+ sinh / r,ng tr%ng, ít
)c
)c che ph* b(i tán

r,ng). Có 12 loài ch" gp ( sinh cnh 3 (su$i ngoài r,ng, gn ru&ng lúa, xóm bn). Nh-ng
loài còn li (80 loài) có mt ( 2 hoc c 3 dng sinh cnh. M+c