Phương pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở

Phơng pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trun g học cơ sở
KHAI THáC CHấT NHạC TRONG THƠ cho học sinh
trung học cơ sở
I. Mở đầu.
I.1. Lý do chọn đề tài.
Thơ ca là cây đàn muôn điều của tâm hồn, là nhịp thở của trái tim. Nói nh nhà
thơ Sóng Hồng: Thơ không chỉ là thơ mà còn là nhạc, là hoa, chạm khắc theo một
cách riêng. Đó là một trong những đặc trng cơ bản của thơ ca. Sở dĩ thơ ca dễ đi vào
lòng ngời, nhanh chóng khắc sâu trong trí nhớ độc giả có một phần đóng góp quan
trọng của nhạc điệu.
Chính vì vậy nếu khi phân tích giá trị của thơ ca mà vô tình quên đi yếu tố
nhạc điệu thì thật là thiếu sót. Bởi vì đằng sau cái nhạc điệu rung lên ngân nga khác
thờng ấy là những thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm tới ngời đọc. Và nh vậy đôi
cánh của thơ ca mới có dịp cất lên bay bổng lạ thờng.
I.2. Mục đích nghiên cứu.
Một văn bản thơ thực sự có giá trị sẽ tạo đợc bởi rất nhiều yếu tố nghệ thuật
trong đó có một yếu tố vô cùng quan trọng: đó là nhạc điệu. Nếu không có nhạc điệu
thì bài thơ không có điểm sáng, không có linh hồn và ngời đọc dễ dàng lãng quên.
Trong chơng trình ngữ văn THCS nói chung và chơng trình ngữ văn 6, 7, 8, 9
nói riêng, đặc biệt là lớp 6 và lớp 9, các bài thơ đợc đa vào giảng dạy cho học sinh
đều là những tác phẩm đợc chọn lựa kĩ càng, không những có giả trị nội dung t tởng
sâu sắc mà còn lấp lánh một vẻ đẹp của ngôn từ. Bên cạnh đó có những nhạc phẩm để
lại ấn tợng sâu sắc trong lòng ngời đọc.
Ví dụ: Mùa xuân nho nhỏ Thanh Hải.
Viếng lăng Bác Viễn Phơng.
Đồng chí Chính Hữu.
Khúc hát ru những em bé lớn trên lng mẹ Nguyễn Khoa Điềm.
Việc đổi mới phơng pháp dạy học môn ngữ văn ở trờng THCS thực chất là giúp
các em làm sống lại toàn bộ các văn bản đang chìm trong câu chữ: giúp các em hình
dung ra những cái không có ở trớc mặt hoặc cha hề có mà các nhà thơ đã mã hoá
bằng ngôn từ. Một trong những thao tác khai thác văn bản là đánh thức dậy chất nhạc

để cho những con chữ khô khan ấy trở thành những bức tranh hiện ra trớc mắt bạn
đọc không chỉ có màu sắc rõ nét hình khối sắc cạnh mà còn có cả âm thanh sống
động.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan Tr ờng Trung
học cơ sở Mạo Khê 2
1
Phơng pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
Tóm lại, việc hớng dẫn, rèn luyện cho học sinh có thói quen và kĩ năng khai
thác, phân tích tính chất nhạc trong tác phẩm thơ ca là mục đích vô cùng quan trọng
và cần thiết của ngời giáo viên dạy ngữ văn.
I.3.Thời gian - Địa điểm nghiên cứu đề tài.
Thời gian: Năm học 2007 2008.
Địa điểm: Tại các lớp 6A
4
, 8C
3
, 9D
1
, 9D
2
trờng THCS Mạo Khê 2 - Đông
Triều Quảng Ninh.
I.4. Đóng góp mới về lý luận thực tiễn.
Đề tài thành công sẽ đem lại cho học sinh thói quen và kĩ năng khai thác, phân
tích tính chất nhạc trong tác phẩm thơ ca. Đánh thức, khơi dậy nguồn xúc cảm tiềm
ẩn trong mỗi em về các tác phẩm đó và lòng say mê học tập bộ môn.
Mặt khác đề tài thành công còn đóng góp cho ngời dạy kinh nghiệm thực tiễn
về việc giảng dạy các tác phẩm thơ ca trong nhà trờng đó là không thể quên thao tác
đánh thức dậy chất nhạc trong những câu chữ của văn bản trong lòng ngời học.
II. Nội dung.

II.1.Chơng I: Tổng quát.
Thực hiện chơng trình đổi mới phơng pháp dạy học ở trờng THCS nói chung,
môn ngữ văn nói riêng đã phát huy tính ch động sáng tạo, óc liên tởng của học sinh
và đã đạt dợc những hiệu quả nhất định. Việc phân tích một tác phẩm văn học nói
chung và tác phẩm thơ ca nói riêng đã có sự kết hợp khá linh hoạt, hài hoà giữa nội
dung và các biện pháp nghệ thuật, không còn tình trạng tác phẩm văn chơng bị cắt rồi
thành hai mảnh: Nội dung và nghệ thuật nữa.
Phát hiện và phân tích tính nhạc trong thơ ca là việc làm hết sức cần thiết. Có
nh vậy việc phân tích văn bản mới đi đúng hớng, đúng đặc trng thể loại của thơ.
Trong một văn bản thơ ca thì câu nào, đoan nào cũng có nhạc điệu. Nhng nh vậy
không có nghĩa là phân tích tràn lan nhạc điệu ở tất cả các câu các đoạn. Mà giáo
viên phải lu ý hớng dẫn học sinh lựa chọn những chỗ nào là điểm sáng nghệ thuật
chỗ nào mà thơ ca rung lên nhạc điệu khác thờng để phân tích.
Vấn đề phân tích tính nhạc trong thơ ca không phải là vấn đề hoàn toàn mới
nhng không phải giáo viên nào cũng biết sáng tạo khi hớng dẫn các em thực hiện thao
tác này.
Là ngời trực tiếp giảng dạy môn ngữ văn ở trớng THCS, tôi luôn trăn trở về vấn
đề: Làm thế nào để học sinh say mê học văn, hứng thú với các tác phẩm văn chơng
và thực sự có d âm về nó sau mỗi giờ học. Qua tìm tòi, vận dụng và thực nghiệm
trong quả trình giảng dạy tôi xin phép đợc trình bày kinh nghiệm:
Phơng pháp khai thác chất nhạc trong thơ ca cho học sinh trung học cơ sở.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan Tr ờng Trung
học cơ sở Mạo Khê 2
2
Phơng pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
II.2. Chơng II: Nội dung vấn đề nghiên cứu.
II.2.1. Phơng pháp nghiên cứu:
2.1.1. Phơng pháp khảo sát:
- Điều tra trắc nghiệm.
- Khảo sát qua bài làm của học sinh.

2.1.2. Thời gian khảo sát:
Đầu năm học 2007 2008.
2.1.3. Kết quả khảo sát:
Lớp Sĩ số Không nhắc đến
nhạc điệu
Nhắc đến nhạc điệu Phân tích nhạc điệu
9D
2
42 36 4 2
9D
1
45 35 6 4
2.1.4. Nhận xét đánh giá:
Qua khảo sát bài làm của học sinh tôi thấy trong các bài phân tích tác phẩm
thơ của học sinh yếu tố nhạc gần vắng bóng. Dờng nh khái niệm về nhạc điệu không
còn trong nhóm các yếu tố nghệ thuật nữa. Nhiều khi chấm bài của học sinh, giáo
viên thấy tiếc, thấy hẵng hụt khi các em hồn nhiên bỏ qua yếu tố nhạc điệu, một
trong những u thế đặc biệt của thơ ca.
Đi sâu tìm hiểu nguyên nhân tôi thấy sở dĩ có tình trên là vì:
- Thói quen đọc, khai thác nội dung và nghệ thuật của văn bản không ăn
khớp, cha nhuần nhuyễn.
- Thời gian dành cho việc cảm thụ văn bản còn ít, học sinh cha thấy đợc mối
quan hệ hết sức tự nhiên, hợp lý giữa nghệ thuật và nội dung, cha thấy đợc nguyên lý
nội dung qui định hình thức, còn hình thức biểu hiện nội dung.
- Giáo viên dạy cũng cha thực sự chú ý đúng mức đến yếu tố này, thờng là
nhắc đến nhạc điệu chung của toàn văn bản trớc khi phân tích hoặc khi tổng kết, còn
trong khi phân tích thì lại bỏ quên hoặc có chú ý đến nhng cũng chỉ rừng ở mức độ
kể ra chứ cha chú ý phân tích để học sinh thấy rõ ràng là: Nhạc điệu này gợi nên
nội dung ý nghĩa này là hoàn toàn hợp lý.
II.2.2. Các biện pháp thực hiện:

2.2.1. Vai trò của nhạc điệu trong thơ ca.
Nói đến hội hoạ là phải nói đến màu sắc và hình khối, nói đến điêu khắc là
phải nói đến đờng nét tinh xảo Nói đến thơ ca là phải nói đến nhạc điệu, vì nhạc
điệu tạo nên vẻ đẹp hoàn hảo cho thơ.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan Tr ờng Trung
học cơ sở Mạo Khê 2
3
Phơng pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
Nhạc điệu trong thơ ca trớc hết tạo ra giai điệu trầm bổng, tha thiết, ngân
vang chính giai điệu ấy đi vào lòng ng ời đọc hết sức tự nhiên và đem lại cảm xúc
thẩm mĩ cho ngời đọc. Nh có một sự hô ứng diệu kỳ, giác quan của con ngời tiếp
nhận âm thanh và ngay lập tức những âm thanh ấy ngâm sâu vào tâm hồn họ, nó trở
thành một ấn tợng không thể nào quên. Đôi khi ta tự mình ngân nga một câu thơ, một
đoạn thơ mà lòng dạt dào cảm xúc, mà nh bắt gặp hình ảnh của chính mình trong đó.
Không những vậy, nhạc điệu còn góp phần quan trọng trong việc thể hiện nội dung:
Những cảm xúc tinh tế, phức tạp mà nội dung chủ nghĩa không tả nổi thì nhạc điệu
trong thơ ca lại đảm nhiệm trọng trách ấy một cách hết sức tự nhiên tinh tế nh vậy , ta
không thể hình dung nổi nếu lợc bỏ hết giai điệu thơ, chỉ để lại nội dung chữ nghĩa
cứng cỏi thì thử hỏi còn mấy ai dám yêu thơ.
2.2.2. Rèn học sinh khai thác chất nhạc trong thơ:
* Bớc 1: Đọc đúng nhịp điệu bài thơ.
Đối với học sinh việc này thực ra không phải là dễ. Thông thờng các em chỉ
đọc rõ ràng, liền mạch, đôi khi có học sinh đọc rất nhanh nên không lắng đọng lại
một ấn tợng gì. Do vậy giáo viên phải hớng dẫn học sinh cách đọc cho phù hợp với
từng bài, từng đoạn.
Trớc hết để đọc đúng nhịp điệu, giáo viên phải cho học sinh xác định đợc nội
dung bao trùm và cảm xúc chữ đạo trong bài thơ, đoạn thơ ấy. Vì nhạc điệu thơ là
nhạc điệu rung động của trái tim. Sau đó cho học sinh tìm hiểu cách ngắt nhịp, giọng
thơ (giáo viên phải lu ý cho học sinh một điều là bao giờ nhịp điệu thơ ấy cũng góp
phần thể hiện nội dung văn bản). Tìm đợc cách ngắt nhịp, giọng thơ xong giáo viên

hớng dẫn học sinh đọc diễn cảm (đọc diễn cảm cũng là một khâu để phân tích thơ).
Ví dụ 1: Đọc đoạn thơ sau đây trong văn bản Ma của Trần Đăng Khoa có
nhạc điệu độc đáo khác thờng:
Ma
Ma
ù ù nh xay lúa
Lộp bộp
Rơi
Rơi
Đất trời
Mù trắng nớc
Ma chéo mặt sân.
Giáo viên: Đào Ngọc Lan Tr ờng Trung
học cơ sở Mạo Khê 2
4
Phơng pháp dạy học, khai thác chất nhạc trong thơ cho học sinh Trung học cơ sở
Trớc tiên giáo viên phải cho học sinh tìm hiểu nội dung của đoạn thơ này là gì?
chắc chắn các em sẽ xác định đợc ngay là đoạn thơ này miêu tả âm thanh của trận ma
rào.
Sau đó giáo viên cho học sinh phát hiện cách ngắt nhịp của đoạn thơ? Giọng
thơ?
( Ngắt nhịp theo từng dòng, nhịp nhanh dồn dập)
Ví dụ 2: Dạy văn bản Lợm của Tố Hữu. ở đoạn thơ đầu:
Chú bé loắt choắt
Cái sắc xinh xinh
Cái chân thoăn thoắt
Cái đầu nghênh nghênh
Ca lô đội lệch
Mồm huýt sáo vang
Nh con chim chích

Nhảy trên đờng vàng.
Tơng tự nh trên, việc đầu tiên là cho học sinh tìm hiểu về nội dung bao chùm
đoạn thơ. Các em sẽ dễ dàng xác định đợc là đoạn thơ miêu tả hình ảnh của Lợm.
Một chú bé liên lạc trong kháng chiến chống Pháp.
Sau đó cho học sinh phát hiện cách ngắt nhịp 2/2, nhịp thơ ngắn. Phát hiện
giọng thơ: Đọc với đoạn nhanh, rộn ràng, vui tơi. đọc đúng nhịp điệu, đúng giọng thơ
vừa mới phát (Giáo viên đọc mẫu rồi hớng dẫn cho học sinh thực hành đọc).
Ví dụ 3: Phân tích 2 câu thơ.
Vẫn biết trời xanh là mãi mãi
Mà sao nghe nhói ở trong tim.
( Viếng Lăng Bác Viễn Phơng)
- Nội dung hai câu thơ là nỗi đau đớn, xót xa của nhà thơ trớc sự ra đi mãi mãi
của Bác Hồ.
- Nhịp điệu thơ: Ngắt nhịp 2/2/3.
- Giọng thơ: Câu đầu trầm lắng, tha thiết, đến câu sau giọng thơ lại bật lên nh
tiếng thổn thức, tiếng nấc nghẹn.
- Yêu cầu học sinh đọc hai câu thơ theo đúng nhịp điệu, đúng giọng thơ.
* Bớc 2: Khai thác giá trị của nhạc điệu trong việc thể hiện nội dung, cảm xúc.
Đây là khâu cảm thán quan trọng nhất của việc phân tích thơ. Để giúp học sinh
hiểu đợc giá trị của nhạc tình trong thơ giáo viên cần hớng dẫn các em theo các thao
tác sau:
Giáo viên: Đào Ngọc Lan Tr ờng Trung
học cơ sở Mạo Khê 2
5