ĐẶC ĐIỂM CỦA MỘT SỐ VỊ TỪ BIỂU THỊ HOẠT ĐỘNG NÓI NĂNG TRONG CÁC TRUYỆN NÔM THẾ KỈ XVIII – XIX

Số 4(69) năm 2015

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

_____________________________________________________________________________________________________________

ĐẶC ĐIỂM CỦA MỘT SỐ VỊ TỪ
BIỂU THỊ HOẠT ĐỘNG NÓI NĂNG
TRONG CÁC TRUYỆN NÔM THẾ KỈ XVIII – XIX
LÊ KÍNH THẮNG*, PHẠM HỒNG HẢI**

TÓM TẮT
Bài viết tìm hiểu về một số đặc điểm của vị từ nói năng trong các truyện thơ Nôm thế
kỉ XVIII – XIX, đồng thời tập trung khảo sát đặc điểm cơ bản của các từ “nói”, “rằng”,
“hỏi”, “thưa” dựa trên cơ sở đối lập về khả năng tham gia/ không tham gia cấu trúc chứa
phát ngôn trực tiếp, có/ không sắc thái biểu cảm và tần số xuất hiện trong các văn bản
khảo sát.
Từ khóa: vị từ, vị từ nói năng, tiếng Việt.
ABSTRACT
The characteristics of verbs of speaking in Nom stories
in the 18th and 19th centuries
The paper examines the characteristics of verbs of speaking in Nom stories in the
18th and 19th centuries. The paper focuses on the basic characteristics of “rằng”, “hỏi”,
“nói”, “thưa” which are based on the opposition of the ability of participating in direct
speech structure or indirect speech, having or not having emotional attitudes, and
frequency of their appearing in the stories which are surveyed.
Keywords: verb, verbs of speaking, Vietnamese.

1.

Đặt vấn đề

Vị từ biểu thị hoạt động nói năng
(VTNN) được đề cập khá nhiều trong các
công trình nghiên cứu ngôn ngữ. Nhóm
vị từ này có thể được nghiên cứu từ góc
độ hoạt động cú pháp, ngữ nghĩa, cấu
trúc tham tố hoặc từ phương diện dụng
pháp (xem [7], [1], [9]). Các tài liệu ngữ
dụng học thường xếp VTNN vào nhóm vị
từ chỉ hành vi xác tín (assertives) [10].
Xét từ phương diện cấu trúc nghĩa, một
số tác giả cũng bàn về số lượng, đặc điểm
ngữ nghĩa của các diễn tố, chu tố trong
cấu trúc tham tố của vị từ nhóm này [3],
[4]. Nhìn từ hoạt động cú pháp, có tác giả
*
**

cho rằng VTNN thuộc vào nhóm vị từ
nội động [5], tuy nhiên, chúng tôi [6] cho
rằng VTNN là vị từ kiêm nhiệm, chúng
có thể vừa hoạt động như vị từ nội động
vừa hoạt động như vị từ ngoại động (và
là vị từ ngoại động kém điển hình).
Từ một hướng tiếp cận khác, VTNN
có thể phân chia thành hai nhóm căn cứ vào
vai trò và cấu trúc cú pháp mà nó tham gia:
(i) VTNN gián tiếp (biểu thị hành động nói,
không đi kèm phát ngôn trực tiếp); (ii)
VTNN trực tiếp (giới thiệu một phát ngôn
trực tiếp theo sau nó). Trong ví dụ dưới

đây, vị từ in đậm trong câu đầu thuộc nhóm
(i), trong câu sau thuộc nhóm (ii).

TS, Trường Đại học Đồng Nai; Email:
NCS, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG TPHCM

70


Lê Kính Thắng và tgk

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

_____________________________________________________________________________________________________________

Nói dù nghe cũng thế nào
Lặng dù, nghe cũng nao nao chẳng đành.
(Bích Câu kì ngộ)
Bước ra còn nói mấy lời:
Thiên vàn khảo đến một hai cho cùng.
(Nhị độ mai)
Một vị từ có thể được xếp vào cả
hai nhóm tùy thuộc cách dùng, chức năng
cụ thể. Tuy nhiên, như sẽ trình bày trong
mục 2, có một số vị từ thường hoạt động
nhiều với tư cách thành viên của nhóm
này mà ít hoặc không xuất hiện với tư
cách thành viên nhóm kia.
Trong bài viết này chúng tôi tập
trung tìm hiểu đặc điểm của một số VT

biểu thị hoạt động nói năng trong các
truyện Nôm thế kỉ XVIII-XIX.
2.
Đặc điểm của một số vị từ biểu
thị hoạt động nói năng trong các

truyện Nôm thế kỉ XVIII-XIX
Để có cái nhìn đầy đủ, chính xác về
hoạt động của nhóm VTNN trong tiếng
Việt giai đoạn thế kỉ XVIII-XIX, cần
phải mở rộng việc khảo sát nhiều kiểu
văn bản, đặc biệt các văn bản phản ánh
những cách diễn đạt mang tính khẩu ngữ,
tự nhiên. Tuy nhiên với mục đích tìm
hiểu bước đầu, chúng tôi chọn ngữ liệu
khảo sát là 7 văn bản văn học Nôm1 bao
gồm: Truyện Kiều (Nguyễn Du), Chinh
phụ ngâm (Đoàn Thị Điểm), Hoa Tiên
(Nguyễn Huy Tự), Nhị độ mai (khuyết
danh), Bích Câu kì ngộ (khuyết danh),
Lục Vân Tiên (Nguyễn Đình Chiểu), Ngư
tiều y thuật vấn đáp (Nguyễn Đình
Chiểu). Các vị từ được khảo sát bao gồm:
rằng, nói, hỏi, thưa.

Bảng dưới thống kê số lần xuất hiện của nhóm từ này
Truyện Kiều
Chinh phụ ngâm
Nhị độ mai
Hoa tiên

Bích Câu kì ngộ
Lục Vân Tiên
Ngư tiều y thuật vấn đáp

rằng
86
1
87
24
18
136
124

Số liệu trên đã loại trừ những lần
xuất hiện của từ đồng âm với các từ trong
bảng. Chẳng hạn, tổng số lần xuất hiện của
thưa trong Truyện Kiều là 26 nhưng có 6
lần thưa không biểu thị hoạt động nói năng
(thưa (mối lòng), nhặt thưa, thưa thớt,
song thưa, lau thưa, phên thưa). Tương tự,
rằng xuất hiện tổng cộng 152 lần trong đó
có đến 66 lần rằng không biểu thị hoạt
động nói năng (nghĩ rằng, chắc rằng, dẫu
rằng, nên rằng, thà rằng…).

nói
60
2
25
18

13
53
29

hỏi
34
2
41
12
4
43
29

thưa
20
0
25
9
5
21
0

Trong các văn bản khảo sát, Chinh
phụ ngâm chỉ có 5 lần xuất hiện VTNN2.
Sự vắng mặt của nhóm từ này có thể do
văn bản chủ yếu là ngôn ngữ độc thoại.
Việc miêu tả hoặc tái dựng đoạn thoại là
điều kiện cần cho sự xuất hiện các
VTNN. Văn bản chứa càng nhiều các
đoạn thoại thì càng có khả năng xuất hiện

nhiều VTNN. Truyện Kiều, Lục Vân
Tiên, Ngư tiều y thuật vấn đáp là những
văn bản như vậy.

71


TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

Số 4(69) năm 2015

_____________________________________________________________________________________________________________

Phần tiếp theo sẽ khảo sát chi tiết
hơn về từng vị từ.
2.1. “Rằng”
Nhìn vào bảng thống kê, có thể
khẳng định rằng là vị từ có tần số xuất
hiện cao hơn hẳn so với các từ còn lại.
Về mặt ý nghĩa, rằng có nghĩa là
nói, nói ra điều gì đó. Tất cả cách dùng
của rằng trong bảng thống kê trên đều
mang nghĩa này.
Mô thức xuất hiện của rằng trong
các phát ngôn thường là: danh từ hoặc đại
từ nhân xưng (mối, tiểu thư, ông…) hoặc
tên của nhân vật (Kiều, Từ, Tiên...) +
rằng + phát ngôn trực tiếp.
Ông rằng: Bỉ thử nhất thì,
Tu hành thì cũng phải khi tòng

quyền.
(Truyện Kiều)
Tiều rằng: Sinh phải gặp thời
Thân đà đến ấy, nghe thơ thêm phiền.
(Ngư tiều y thuật vấn đáp)
Trong nhiều trường hợp, vai người
nói vắng mặt, lúc này rằng kết hợp với
phát ngôn trực tiếp đứng ở phía sau:
Rằng: Chừng một đoạn sông Tương,
Người xa luống những mơ màng
lòng xa.
(Hoa tiên)
Mô thức xuất hiện của rằng luôn
vắng mặt vai người nghe (khác với các
VTNN khác như nói, hỏi...). Điều này có
thể lí giải từ phương diện dụng học. Rằng
luôn làm nhiệm vụ giới thiệu một phát
ngôn trực tiếp, do đó sự hiện diện vai
người nghe trên bề mặt ngôn ngữ là
không cần thiết.
Xét từ phương diện phong cách,
rằng là vị từ trung tính. Chính vì không

72

mang sắc thái biểu cảm, nên khả năng hoạt
động của nó rất rộng. Rằng có thể kết hợp
với tất cả các chủ thể khác nhau bất kể sự
khác biệt địa vị xã hội, tôn ti của các nhân
vật giao tiếp. Đó có thể là nhân vật chính

diện (Kiều, Kì Nhân Sư, Lục Vân Tiên…),
nhân vật phản diện (Tú Bà, Mã Giám
Sinh, Trịnh Hâm…); đó có thể là nhân vật
có địa vị thấp hèn (thằng bán tơ, lũ sai
nha…), nhân vật có địa vị trọng vọng (Sở
vương, Thái sư…).
2.2. “Nói”
Nói là vị từ có số lần xuất hiện cao
thứ hai trong các vị từ khảo sát. Cũng như
rằng, nói là vị từ trung tính về sắc thái
biểu cảm nhưng vị từ này có thể dùng như
VTNN gián tiếp và VTNN trực tiếp:
Bước ra còn nói mấy lời:
Thiên vàn khảo đến một hai cho cùng.
(Nhị độ mai)
Tuy nhiên, tần số hoạt động như một
VTNN trực tiếp của vị từ này không cao.
Trong Lục Vân Tiên có 3 lần, Truyện Kiều
và Nhị độ mai mỗi văn bản có 2 lần và
Ngư tiều y thuật vấn đáp có 1 lần, các văn
bản còn lại không xuất hiện nói theo nghĩa
này. Hoa tiên có đến 18 lần, Bích Câu kì
ngộ có đến 13 lần xuất hiện từ nói nhưng
không lần nào từ này tham gia vào cấu
trúc chứa lời nói trực tiếp. Tỉ lệ 8/218 (số
lần dùng biểu thị hành động nói trực tiếp/
tổng số lần xuất hiện của nói trong các
văn bản khảo sát) cho thấy rõ điều đó.
Bối cảnh nói tham gia chủ yếu là bối
cảnh miêu tả hành động nói năng gián tiếp:

Buồn rầu nói chẳng nên lời
Hoa đèn kia với bóng người khá
thương!
(Chinh phụ ngâm)


TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

Lê Kính Thắng và tgk

_____________________________________________________________________________________________________________

Như vậy, dường như có một thế
phân bố bổ sung giữa rằng và nói trong
việc biểu thị các hoạt động nói năng,
trong đó, rằng chỉ dùng để biểu thị các
hoạt động nói năng trực tiếp còn nói chủ
yếu dùng để biểu thị các hoạt động nói
năng gián tiếp.
2.3. “Hỏi”
Hỏi là VTNN xuất hiện khá nhiều
trong các văn bản khảo sát. Đây là vị từ
vừa trung tính về sắc thái biểu cảm, vừa
có thể dùng trong cả hai cấu trúc (biểu thị
hoạt động nói năng trực tiếp và biểu thị
hoạt động nói năng gián tiếp) mà không
cần đến bất kì điều kiện gì. Cách dùng
của hỏi trong các văn bản truyện thơ
trung đại về cơ bản không có gì khác
cách dùng trong tiếng Việt hiện đại.

Liên quan đến vị từ hỏi, một vị từ
gần gũi là hỏi han có điểm khác biệt rất
đáng lưu ý. Nếu như hỏi có khả năng
hoạt động rất rộng thì hỏi han lại thường
được dùng để biểu thị hoạt động nói năng
gián tiếp. Với tư cách là một VTNN trực
tiếp, hỏi han được dùng rất hạn chế:
Thúy Vân chợt tỉnh giấc xuân
Dưới đèn ghé đến ân cần hỏi han:
Cơ trời dâu bể đa đoan […]
(Truyện Kiều)
Chi bằng lên tiếng hỏi han:
Nhơn sao mắc việc tai nàn thế nay?
(Lục Vân Tiên)
Đây cũng là hai lần hiếm hoi hỏi
han được dùng theo cách này. Ở mười
lần xuất hiện khác trong 7 văn bản khảo
sát, hỏi han chỉ được dùng với nghĩa biểu
thị hành động nói năng gián tiếp. Điều
này cho thấy từ thế kỉ XVIII-XIX, hỏi
han cũng không được sử dụng phổ biến

trong các văn bản văn chương với nghĩa
biểu thị hành động nói năng trực tiếp.
2.4. “Thưa”
Thưa nằm trong thế đối lập với ba
VTNN còn lại ở đặc tính có/ không có
sắc thái biểu cảm. Nó là vị từ duy nhất
trong 4 vị từ khảo sát có đánh dấu về sắc
thái. Trong số 7 văn bản khảo sát, có 2

văn bản không xuất hiện thưa mang
nghĩa biểu thị hoạt động nói năng. Năm
văn bản còn lại xuất hiện từ này xê dịch
trong khoảng từ 5 đến 25 lần. Truyện
Kiều, Nhị độ mai, Lục Vân Tiên là ba văn
bản có số lần xuất hiện khá cao (lần lượt
là 20, 25, 21). Sự xuất hiện (nhiều/ ít) hay
vắng mặt của từ thưa phụ thuộc khá
nhiều vào đặc điểm tổ chức của văn bản
(chứa nhiều đoạn thoại thì có khả năng
xuất hiện nhiều hơn), vào quan hệ giữa các
nhân vật trong tác phẩm (các nhân vật giao
tiếp càng có sự khác biệt về địa vị xã hội,
về tôn ti thì thưa càng có khả năng xuất
hiện). Truyện Kiều, Nhị độ mai và Lục
Vân Tiên thuộc dạng này. Điều kiện thứ
hai dường như đóng vai trò quan trọng hơn
bởi có những văn bản xuất hiện rất nhiều
đoạn thoại (như Ngư tiều y thuật vấn đáp)
nhưng vì quan hệ giữa các nhân vật bình
đẳng nên thưa vẫn vắng mặt.
Với tư cách là một VTNN, thưa có
thể tham gia vào cả hai nhóm. Thưa có
thể xuất hiện như là một VTNN trực tiếp
(giới thiệu một phát ngôn sau nó):
Vân Tiên nghe nói liền thưa:
Tiểu sanh chưa biết nắng mưa buổi
nào.
(Lục Vân Tiên)
Thưa cũng có thể tham gia vào

nhóm VTNN gián tiếp:

73


TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

Số 4(69) năm 2015

_____________________________________________________________________________________________________________

Một lời nói chửa kịp thưa,
Phút đâu trận gió cuốn cờ đến ngay.
(Truyện Kiều)
Nếu như rằng thể hiện rất rõ sắc
thái trung tính về phương diện phong
cách thì thưa lại thể hiện rõ sự đánh dấu
về mặt này. Thưa cũng biểu thị hành
động nói năng nhưng phạm vi sử dụng
hẹp hơn nhiều, nó thường xuất hiện trong
bối cảnh giao tiếp mà chủ thể giao tiếp có
Sắc thái
Trung tính
Rằng
Nói
Thưa
Hỏi

Có đánh dấu

+
+
+
+

Thưa đối lập với các vị từ còn lại ở
tính chất có đánh dấu về sắc thái. Rằng
đối lập ở chỗ nó không bao giờ thuộc về
kiểu nhóm biểu thị hoạt động nói năng
gián tiếp. Nói, như đã phân tích, về cơ
bản, đối lập với rằng (và thưa, hỏi) ở chỗ
nó chủ yếu dùng để biểu thị hoạt động
nói năng gián tiếp. Hỏi và nói tuy chia sẻ
nhiều điểm chung nhưng khả năng biểu
thị hoạt động nói năng trực tiếp của hỏi
cao hơn hẳn so với nói.
3.
Kết luận
Trong tiếng Việt hiện đại, những
đặc điểm, cách dùng của các vị từ nói
năng rằng, nói, hỏi, thưa đã có nhiều
thay đổi. Đáng kể nhất là sự mất ngôi của
rằng trong việc biểu thị hoạt động nói
năng trực tiếp. Từ vai trò một VTNN tiêu
biểu, rằng gần như đã biến mất khỏi
nhóm vị từ này (có chăng chỉ còn hiện

74

địa vị xã hội, tuổi tác hoặc vai vế tôn ti

thấp hơn vai người nghe. Thưa do đó
cũng thường kèm theo nét nghĩa biểu thị
thái độ tôn kính đối với vai người nhận.
Dựa trên đối lập về sắc thái, đặc
điểm, hoạt động chủ yếu trong câu, có thể
thấy mỗi vị từ vừa tìm hiểu ở trên đều có
thể khu biệt với các thành viên còn lại.
Bảng dưới đây trình bày đối lập giữa
chúng:
Kiểu nhóm
Biểu thị hoạt
Biểu thị hoạt
động nói năng
động nói năng
trực tiếp
gián tiếp
+
+
+
+
+
+

diện hạn chế trong một số ít văn bản thơ).
Một biến đổi quan trọng nữa là sự mở
rộng phạm vi hoạt động của nói. Trong
tiếng Việt hiện đại, nói đã trở thành
VTNN điển mẫu bởi nó vẫn giữ sắc thái
trung tính và quan trọng hơn bởi nó có
thể tham gia rộng rãi, tự do vào các nhóm

vị từ nói năng khác nhau. Do những
nguyên nhân bên ngoài ngôn ngữ (văn
hóa, xã hội…), thưa có thể xuất hiện ít
hơn trong các văn bản văn chương nhưng
cách dùng, nét nghĩa cơ bản của nó vẫn
còn được bảo lưu. Từ còn giữ ổn định về
ý nghĩa, cách dùng và sắc thái xuyên suốt
nhiều thế kỉ qua chính là vị từ hỏi.
Trong văn bản truyện thơ, việc lựa
chọn từ nào nhiều khi phụ thuộc vào đặc
điểm thể loại, vào yêu cầu của phối
thanh, hiệp vần do đó sự xuất hiện của
các vị từ trong nhóm VTNN thường tập


TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM

Lê Kính Thắng và tgk

_____________________________________________________________________________________________________________

trung vào một số ít nào đó và chưa hẳn đã
phản ánh chính xác thực tiễn sử dụng. Để
có kết quả đáng tin cậy hơn phải cần đến
sự nghiên cứu sâu rộng, dựa trên khối
ngữ liệu đủ lớn. Trong khi chờ đợi, việc
giới hạn khảo sát trong một số văn bản
thơ Nôm giai đoạn này (thế kỉ XVIIIXIX) cũng có ý nghĩa nhất định. Nó cho

thấy sự biến đổi ngôn ngữ ở phương diện

từ vựng, ở phương diện mở rộng hay thu
hẹp nghĩa. Và từ góc độ tiếp nhận văn
chương, sự lựa chọn VTNN nói riêng và
lựa chọn từ ngữ nói chung cũng cho thấy
phần nào phong cách cá nhân, sự sáng
tạo của nhà văn.

__________________________________________
1

Chúng tôi dự định khảo sát cả Cung oán ngâm khúc (Nguyễn Gia Thiều) nhưng khá bất ngờ khi trong tác
phẩm này không có sự xuất hiện của bất kì vị từ nào trong số 4 vị từ được lựa chọn (rằng, nói, hỏi, thưa).
2
VTNN ở đây chỉ 4 vị từ đang xét và không tính tới các VTNN khác và những VTNN lâm thời (nghĩa biểu
thị hoạt động nói năng chỉ xác lập trong hoàn cảnh sử dụng, trong phát ngôn cụ thể chứ không có trong từ
điển).

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

8.
9.
10.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Hoàng Văn Hành (1992), “Về nghĩa của các từ biểu thị sự nói năng trong tiếng Việt”,
Ngôn ngữ, (1), Hà Nội.
Đào Thanh Lan (2009), “Một số đặc điểm ngữ nghĩa – ngữ dụng của nhóm vị từ biểu
thị hoạt động nói năng trong tiếng Việt”, Ngôn ngữ, (7), Hà Nội.
Nguyễn Vân Phổ (2006), “Một số vấn đề ngữ pháp, ngữ nghĩa của vị từ nói năng
tiếng Việt”, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học KHXH&NV TPHCM.
Nguyễn Thị Quy (1995), Vị từ hành động tiếng Việt và các tham tố của nó, Nxb
Khoa học xã hội, TP Hồ Chí Minh.
Nguyễn Kim Thản (1977), Động từ trong tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
Lê Kính Thắng (2008), “Vị từ ngoại động kém điển hình trong tiếng Việt”, Ngôn
ngữ, (2), Hà Nội.
Gropen, J., Pinker, S., Hollander, M., & Goldberg, R. (1991), “Affectedness and
Direct Objects: The Role of Lexical Semantics in the Acquistion of Verb Argument
Structure”, Cognition, 41(1-3), 153-195.
Lehrer, A. (1988), “A Checklist for Verbs of Speaking”, Acta Linguistics Hungarica,
38 (1-4), 143-161.
Rajendran, S. (2006), “Syntax and Semantics of Verbs of Communication in English
and Tamil”, Language in India, 6 (2), www.languageinindia.com.
Searle, J.R. (1969), Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language,
Cambridge University Press.

(Ngày Tòa soạn nhận được bài: 10-2-2015; ngày phản biện đánh giá: 22-3-2015;
ngày chấp nhận đăng: 10-4-2015)

75