Bắt chồng phong tục hôn nhân độc đáo của người churu (2016)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
-----------------------

ĐÀO THỊ HUỆ

“BẮT CHỒNG”PHONG TỤC HÔN NHÂN ĐỘC ĐÁO
CỦA NGƯỜI CHURU

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Việt Nam học
Người hướng dẫn khoa học
TS. NGUYỄN THỊ TÍNH

HÀ NỘI - 2016


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc tới
TS. Nguyễn Thị Tính - người trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình giúp tôi
trong suốt thời gian thực hiện khóa luận.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới tất cả các Thầy, Cô giáo trong khoa
Ngữ Văn đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành khóa luận tốt
nghiệp này.
Khóa luận được hoàn thành, song không tránh khỏi nững hạn chế, thiếu
sót. Tôi rất mong nhận được những đóng góp ý kiến từ phía Thầy, Cô và các
bạn để bài viết của tôi được hoàn thiện hơn.
Tôi xin trân trọng cảm ơn
Hà Nội, ngày 24 tháng 4 năm 2016
Tác giả khóa luận

Đào Thị Huệ


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những nội dung mà tôi trình bày trong khóa luận
này là kết quả nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự hướng dẫn của
T.S Nguyễn Thị Tính. Kết quả thu được là hoàn toàn trung thực và không
trùng với kết quả nghiên cứu của những tác giả khác.
Hà Nội, ngày 24 tháng 4 năm 2016
Tác giả khóa luận

Đào Thị Huệ


MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................... 1
2. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu .............................................................. 2
3. Lịch sử nghiên cứu ......................................................................................2
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................4
5. Bố cục của khóa luận ..................................................................................4
PHẦN NỘI DUNG...................................................................................................
6
Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DÂN TỘC CHURU Ở TÂY
NGUYÊN ..................................................................................................................
6
1.1. Nguồn gốc, dân số, địa bàn cư trú ...........................................................6
1.2. Tổ chức xã hội..........................................................................................6
1.3. Hoạt động sản xuất...................................................................................9
1.4. Ngôn ngữ và chữ viết............................................................................. 13

1.5. Phong tục tập quán và tín ngưỡng ......................................................... 13
Chương 2. PHONG TỤC BẮT CHỒNG CỦA NGƯỜI CHURU.....................
18
2.1. Quan niệm hôn nhân và quy trình bắt chồng của người Churu............. 18
2.1.1. Những quan niệm trong hôn nhân của người Churu

18

2.1.2. Các giai đoạn và nghi lễ "bắt chồng" truyền thống của người
Churu ......................................................................................................... 20
2.2. Srí và màn đấu chiêng trong lễ cưới ...................................................... 28
2.2.1. Mật ngữ của Srí (chiếc nhẫn cưới tục truyền)
2.2.2. Màn đấu chiêng

28

33

2.3. Đặc sắc văn hóa ở tục "bắt chồng" của người Churu ............................ 35


2.3.1. Tục "bắt chồng" của người Churu với tục "bắt chồng" của các
dân tộc khác ............................................................................................... 35
2.4. Thực trạng “bắt chồng” của dân tộc Churu hiện nay .................................... 40
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 42
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


LỜI MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Đối với nhiều dân tộc thiểu số ở Việt Nam, trong hệ thống lễ nghi vòng
đời người, lễ cưới là việc quan trọng nhất. Nếu lễ cưới của người Kinh trước
đây thường diễn ra vào mùa đông thì lễ cưới của các dân tộc thiểu số được
chọn vào lúc thu hoạch xong mùa lúa rẫy. Mùa ấy cũng đồng thời diễn ra
nhiều lễ hội khác như lễ mừng mùa, lễ chúc phúc, lễ tạ ơn thần linh... cho nên
người ta gọi là mùa “ăn năm uống tháng”. Lễ cưới tuy diễn ra trong khuôn
khổ hai gia đình nhưng có sự đóng góp to lớn của cả cộng đồng. Lễ cưới các
dân tộc thiểu số chứa đựng nhiều giá trị văn hoá truyền thống nổi bật, nhất là
nghi lễ, tập tục hay, lạ, các hình thức sinh hoạt văn nghệ, vui chơi và đặc biệt
là trang phục, trang sức của cô dâu trong lễ cưới.
Việt Nam là một quốc gia có nền văn hoá phong phú và đa dạng với 54
dân tộc anh em chung sống. Mỗi dân tộc đều sở hữu nét văn hoá mang bản
sắc riêng vì vậy phong tục cưới hỏi ở mỗi dân tộc đề có những nét độc đáo
riêng như: dân tộc Mông có tục “cướp vợ”, dân tộc Dao có tục “ngủ thăm”,
dân tộc Thái có tục “chọc sàn” hay dân tộc Kinh lại có lễ cưới pha sắc thái
phương Tây… Hoà vào dòng chảy của các văn hoá dân tộc anh em, dân tộc
Churu có tục “bắt chồng” độc đáo với những giá trị văn hoá vô cùng đặc sắc
làm nên mảnh ghép cho bức tranh toàn cảnh về hôn nhân trong cộng cồng dân
tộc Việt Nam
Tục “bắt chồng” rất phổ biến ở một số dân tộc như Cil, Cơ Ho... ở Lâm
Đồng nói riêng, Tây Nguyên nói chung nhưng với dân tộc Churu “bắt chồng”
có nhiều nét đặc sắc hơn cả. Tháng 2, tháng 3 trên Tây Nguyên mùa hoa cà
phê nở trắng, những bông hoa pơlang trên những thân cây cao vút nở rực cả
đất trời, khi mùa con ong đi lấy mật cũng là lúc ở khắp các bản làng của đồng

1


bào Chu Ru ở Lâm Đồng rộn ràng bước vào mùa cưới, mùa bắt chồng của các

thiếu nữ.
Tập tục “bắt chồng” cho đến nay vẫn được người Chu-ru duy trì. Tuy
nhiên trước sóng gió của cơ chế thị trường, tục “bắt chồng” của người Churu
có nhiều biến tướng. Xuất phát từ thực trạng đó, tôi chọn đề tài “Bắt chồng phong tục hôn nhân độc đáo của người Churu” tập trung nghiên cứu tục
“bắt chồng’ của người Churu và những biến đổi trong cuộc sống ngày nay để
đem lại cái nhìn đa chiều, qua đó đề ra những giải pháp khắc phục, góp phần
gìn giữ nét văn hoá của tộc người Churu nói chung và dân tộc Việt Nam nói
riêng.
2. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Việc tìm hiểu phong tục tập quán của người Churu ở Tây Nguyên, cụ
thể là tìm hiểu về tục “bắt chồng” của người Churu góp phần giúp mọi người
hiểu hơn về đặc trưng văn hoá trong hôn nhân của người Churu. Trên cơ sở
đó, thấy được những giá trị văn hoá độc đáo, mặt tích cực cũng như tiêu cực,
đồng thời có thái độ trân trọng, gìn giữ nét văn hoá của dân tộc.
2.2. Đối tượng nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu về phong tục, tập quán của người Churu, đề tài
tập trung nghiên cứu về tục “bắt chồng” của người Churu ở Lâm Đồng nói
riêng và Tây Nguyên nói chung.
2.3. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu xoay quanh các nghi lễ và tập tục “bắt chồng” của
dân tộc Churu.
3. Lịch sử nghiên cứu
Về các tộc người thiểu số ở Việt Nam nói chung và các tộc người ở Tây
Nguyên nói riêng, cho đến nay có khá nhiều công trình khoa học quan tâm

2


nghiên cứu đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau như: kinh tế, văn hóa, xã hội,

tôn giáo… Thế nhưng, đến nay, vẫn chưa có một công trình chuyên khảo nào
nghiên cứu một cách có hệ thống về tộc người Chu ru nói chung và đặc biệt là
về hôn nhân của người Chu ru ở Lâm Đồng nói riêng. Vì vậy, những công
trình nghiên cứu liên quan đến tộc người, hôn nhân của người Chu ru hiện
nay chưa nhiều, nếu không muốn nói là còn hạn chế.
Trong số các công trình nghiên cứu, nổi bật là những tác phẩm và một
số bài viết như: “Vấn đề dân tộc ở Lâm Đồng” (1983) do Mạc Đường chủ
biên, Sở Văn hóa thông tin Lâm Đồng xuất bản. Công trình dày 313 trang. Đó
là kết quả nghiên cứu điền dã dài ngày về cộng đồng các tộc người bản địa ở
Lâm Đồng vào đầu những năm 1980 thế kỷ trước, với sự tham gia của nhiều
nhà nghiên cứu: Mạc Đường, Phan Xuân Biên, Phan An, Phan Ngọc Chiến,
Nguyễn Văn Diệu, Nguyễn Thị Hòa, Trần Cẩm…Công trình này đã đề cập 6
đến nhiều vấn đề về kinh tế - xã hội, văn hóa của các tộc người Cơ ho, Mạ,
Chu ru. Về tộc người Chu ru, có bài viết “Người Chu ru” của Nguyễn Văn
Diệu (từ trang 271 – 290). Bài viết đã trình bày những vấn đề chung về: sinh
hoạt kinh tế, tổ chức xã hội, hôn nhân và gia đình. Về hôn nhân của người
Chu ru, tác giả viết: “Chế độ hôn nhân của người Chu ru là chế độ hôn nhân
một vợ một chồng và cư trú bên vợ. Người phụ nữ đóng vai trò chủ động
trong hôn nhân mà họ thường gọi là tục “bắt chồng” [21, tr.285]. Đây là
nguồn tư liệu quan trọng liên quan đến đề tài của tôi, giúp tôi đặt ra những
câu hỏi nghiên cứu và có sự đối chiếu so sánh với những kết quả nghiên cứu
của mình.
Đặc biệt, liên quan đến vấn đề hôn nhân của người Chu ru, có công
trình nghiên cứu Gia đình và hôn nhân truyền thống ở các dân tộc Malayô –
Pôlynêxia Trường Sơn – Tây Nguyên (1994) của Vũ Đình Lợi, nhà xuất bản

3


Khoa học Xã hội. Công trình trên đã đề cập cụ thể từng khía cạnh của các vấn

đề hôn nhân và gia đình, tác giả cũng đã khái quát những đặc điểm về cấu trúc
gia đình, các hình thức hôn nhân cổ xưa nhất của các dân tộc thuộc nhóm
ngôn ngữ Malayo – Polynesian ở Trường Sơn – Tây Nguyên. Trong công
trình này, tác giả đã xem xét xã hội mẫu hệ qua hôn nhân, gia đình. Đây là
một công trình có ích, góp thêm nguồn tư liệu quan trọng để có cơ sở so sánh
với hôn nhân người Chu ru ở Lâm Đồng. Tuy nhiên, hạn chế của công trình
này là chưa đề cập cụ thể đến hôn nhân của người Chu ru.
Với những công trình và những bài viết đã xuất bản được liệt kê trên là
những công trình khoa học quý giá cho những nghiên cứu tiếp theo về hôn
nhân của người Chu ru. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một công trình
nào nghiên cứu một cách toàn diện, mang tính hệ thống và chuyên biệt về tộc
người Chu ru nói chung và về vấn đề hôn nhân nói riêng. Tuy vậy, các công
trình nghiên cứu đi trước là những tài liệu tham khảo quý báu để nghiên cứu
về hôn nhân của cộng đồng Chu ru ở Việt Nam nói chung và cộng đồng người
Chu ru ở Lâm Đồng nói riêng.
4. Phương pháp nghiên cứu
Khoá luận sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu:
+ Phương pháp điền dã, khảo sát thực tế.
+ Phương pháp thu thập thông tin (qua sách báo, các phương tiện thông
tin).
+ Phương pháp nghiên cứu liên ngành.
+ Phương pháp so sánh.
5. Bố cục của khoá luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, bố cục khoá
luận gồm 2 chương:

4


Chương 1: Khái quát chung về dân tộc Churu ở Tây Nguyên

Chương 2: Bắt chồng - đặc sắc văn hoá của người Churu


PHẦN NỘI DUNG
Chương 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DÂN TỘC CHURU Ở TÂY NGUYÊN
1.1. Nguồn gốc, dân số, địa bàn cư trú
Người Churu là một trong những dân tộc thiểu số thuộc ngữ hệ Mã Lai
- Đa đảo ở miền Nam, có dân số tương đối ít. Với khoảng 10.000 nhân khẩu,
người Churu phân bố chủ yếu ở tỉnh Lâm Đồng.
Ở Lâm Đồng, dân số Churu có khoảng 8.000 người cư trú, tập trung ở
xã Tutra (huyện Đơn Dương), một số xã như Phú Hội, Xã Loan (huyện Đức
Trọng) và một số ít sống rải rác ở một số xã, ấp thuộc huyện Di Linh.
1.2. Tổ chức xã hội
Xã hội cổ truyền Churu dựa trên tổ chức plei (làng). Làng là một
khoảng đất rộng độ vài ba cây số vuông gồm: thổ cư, đất đai trồng trọt, các
công trình thủy lợi cùng với rừng núi sông suối và có ranh giới (nal) là các cột
mốc tự nhiên như: con sông, ngọn suối hoặc quả đồi... do các chủ làng (pô
plơi) quy ước với nhau và cứ như thế được lưu truyền từ thế hệ này sang thế
hệ khác...
Rừng núi, sông suối thuộc quyền sở hữu của cộng đồng làng. Ai cũng
có quyền săn bắn, đánh cá trong khu vực đất đai thuộc quyền quản lý của làng
mình. Nhưng thổ cư, ruộng đất ở đây dần dần chuyển thành quyền sở hữu và
quản lý của từng dòng họ, đại gia đình hay gia đình nhỏ. Vì thế, họ đã có một
thể thức cổ truyền về việc chuyển nhượng quyền sở hữu ruộng đất nhưng
chưa có một khế ước hay giấy tờ hợp pháp. Những người dân trong làng
thuộc hai thế hệ được hợp lại tại thửa ruộng được bán, mà thành phần quan
trọng hơn hết là sự tham dự của trẻ em. Vì họ sẽ là những người nhân chứng

trực tiếp của việc chuyển nhượng ruộng đất đó trong tương lai. Người đứng ra
mua đất (gần đây việc chuyển nhượng đất đai đã được trả bằng tiền mặt) phải
chịu mọi tổn phí của buổi lễ. Chi phí đó gồm các khoản chính như: rượu cần
để thết đãi người lớn và gà là món quà dành riêng cho trẻ em. Người mua phải
có một con vật để tế lễ sau khi trả tiền mua bán ruộng. Tiền trả theo luật lệ cổ
truyền của người Churu là trâu bò, chiêng, ché những vật mang tính chất
ngang giá một tảng đá tương đối lớn được phết máu con vật đã tế chôn ngay
vào bờ ruộng...
Như vậy, thực chất ruộng đất đã thuộc quyền sở hữu của từng gia đình.
Tuy nhiên, về mặt hình thức, quyền quản lý đất đai cổ truyền trong từng dòng
họ vẫn thuộc về người tộc trưởng (ông cậu hoặc người chị cả). Mỗi gia đình
nhỏ trước khi muốn chuyển nhượng hoặc mua bán đất đai đều phải thông qua
ý kiến của người tộc trưởng và phải có những lý do chính đáng.
Về mặt xã hội, làng Churu thường là một đại tông tộc hoặc là một đơn
vị cư trú láng giềng. Một làng bao gồm nhiều dòng họ hoặc bao gồm cả
những người khác tộc cùng cư trú. Ví dụ, làng Dom A có hai dòng họ là:
Touneh và B'nahria; làng Dom B có 3 dòng họ: Đơlơng, K'bao B'nuh và
D'nơng Sang, làng B'kău có 3 dòng họ: Crugiang, B'nahria và M'hỏi. Và trong
cả ba làng nói trên đều có người Kơho, người Raglai cùng cư trú.
Đứng đầu làng (plei, plơi) là một chủ làng (pô plơi, pô plei) do tất cả
mọi thành viên lựa chọn trong số những người đàn ông lớn tuổi nhất của làng
mình (các Tha Plơi) để bầu ra. Ông ta là người được đông đảo mọi thành viên
trong làng tín nhiệm, gửi gắm và phó thác sứ mệnh quản lý đất đai và lãnh thổ
của buôn làng. Ngoài tiêu chuẩn cao tuổi nhất, pô plei còn là người có nhiều
kinh nghiệm trong sản xuất và chiến đấu, hiểu biết lịch sử, phong tục tập quán
làng và dân tộc.
Vì vậy, chủ làng (Pô plei) là người đóng vai trò hướng dẫn, chỉ bảo dân
làng sản xuất, tổ chức đời sống, và cùng với các già làng (the plei) bàn bạc và

giải quyết mọi công việc đối nội cũng như đối ngoại của làng mình....
Chủ làng cũng như mọi người, đều phải lao động để nuôi sống bản thân
và gia đình. Nhưng, về mặt tinh thần ông là người có uy tín được mọi người
kính nể. ông là người chủ xướng các buổi tế lễ chung của làng ...
Trong đời sống, do có nhiều kinh nghiệm sản xuất và sức lao động của
mình, nên chủ làng thường có một ngôi nhà khang trang hơn, một đời sống no
đủ hơn so với mọi người. Chức vụ chủ làng không mang tính chất thế tập cha
truyền con nối. Tuy vậy, nếu con của vị chủ làng có tuổi tác và tài năng, đạo
đức thì người đó cũng có thể được dân làng tín nhiệm bầu làm chủ làng.
Nếu một làng bao gồm nhiều dòng họ cùng cư trú thì chức vụ chủ làng
thường thuộc về dòng họ lớn nhất trong làng.
Người có uy tín tinh thần sau chủ làng là thầy cúng (Yuh, Pơ độ hoặc
Gru). ông là linh hồn của các buổi tế lễ của cộng đồng làng cũng như các đại
gia đình và dòng họ.
Ngày thường, vị thầy cúng vẫn phải làm ruộng làm rẫy như mọi người
khác, chỉ khi nào có việc cúng kiếng thì ông mới được dân làng hoặc gia chủ
mời đến hành lễ. Sau mỗi buổi tế lễ, ông thường được dân làng hoặc các gia
chủ biếu xén con gà, ché rượu, với ngụ ý là hàm ơn ông. Ông đóng một vai
trò rất quan trọng trong đời sống tín ngưỡng của đồng bào.
Người có uy tín thứ ba sau chủ làng và thầy cúng là trưởng thủy.
Thường mỗi làng của người Churu có từ 1 đến 3 người lo lắng công việc dẫn
nước vào ruộng. Trong đó một người phụ trách và hai người giúp việc.
Trưởng thủy cũng do tập thể mọi thành viên trong làng bầu ra. ông là
một người đàn ông vào độ tuổi từ 50 đến 70 tuổi, khỏe mạnh, có khả năng
trong công việc dẫn thủy nhập điền, nhất là có đức tính công bằng đối với tất
cả mọi gia đình, dòng họ trong làng.
Ông ta có nhiệm vụ phân phối lượng nước từ các mương công cộng đến
từng thửa ruộng của các gia đình. khi cần thiết, ông có thể báo cáo và đề nghị

với chủ làng huy động nhân lực để tu bổ các công trình thủy lợi chung của
làng mình trước mùa cày cấy. (Thí dụ: làng Dom A, xã Lạc Xuân, huyện Đơn
Dương, tỉnh Lâm Đồng hiện nay có 3 người đảm trách công tác thủy lợi của
cộng đồng đó là: Ya Bak, trưởng thủy 70 tuổi, Ya Phác và Ya Mức 65 tuổi,
phó trưởng thủy).
Hàng ngày, ông ta vẫn làm ruộng, làm rẫy như mọi thành viên lao động
khác, nhưng số ruộng đất của ông có ít hơn mọi người, vì ông còn bận rộn
vào công việc chung. Để bù đắp vào sự thiệt thòi đó, mỗi hộ trong làng, hàng
năm phải đóng góp cho ông một số thóc khoảng 12 kg và mỗi người phó
trưởng thủy 6 kg.
Để trông nom công việc sinh đẻ trong làng, mỗi một làng của người
Churu thường có từ một đến hai người phụ nữ giầu kinh nghiệm giúp đỡ sản
phụ trong những ngày sinh nở gọi là bà mụ. Tuy không phải do dân làng bầu
ra như trưởng làng và trưởng thủy nhưng do có kinh nghiệm trong công việc
này, bà ta được dân làng tin tưởng và trông cậy.
Sau mỗi lần sinh đẻ, gia chủ thường có hảo tâm biếu xén cho bà một ít
quà cáp để gọi là đền đáp công ơn...
Như vậy, chủ làng (po plơi, po plei), trưởng thủy (pôEa), thầy cúng
(Yua, Pơ đô, Gru) và bà mụ (mọ boai, mọ luay) và các già làng (tha plơi) là
những người có một vai trò quan trọng trong đời sống chính trị, kinh tế và tín
ngưỡng trong cộng đồng của người Churu. Họ là những thành phần họp thành
tổ chức tự quản của buôn làng, một tổ chức chính trị, xã hội cao nhất mà
người Churu đã đạt đến. Làng hầu như là một đơn vị kinh tế tự túc, tự cấp
tương đối "độc lập" đối với nhau.
1.3. Hoạt động sản xuất
Do nguồn gốc lịch sử và địa bàn cư trú như vậy, người Churu là một dân


tộc đã biết làm ruộng từ lâu đời và sống định canh định cư. Nghề trồng trọt
chiếm vị trí hàng đầu trong đời sống kinh tế và lúa là nguồn lương thực chủ

yếu; ngoài ra họ còn trồng thêm ngô, khoai, sắn và một số loại rau, đậu trên
nương rẫy hoặc trong vườn. Vì vậy, trong ba loại hình trồng trọt chủ yếu thì
quan trọng nhất là ruộng (hama), thứ đến là nương rẫy (apuh) và vườn (pơga).
Ruộng (hama) của đồng bào trước đây thường chỉ làm một mùa và có
thể tạm chia làm hai loại: ruộng sâu hoặc ruộng sình (hama-gluh) và ruộng
khô (hama-khấc). Do tính chất và điều kiện địa lý ở từng loại ruộng và từng
vùng có những điểm khác nhau nên kỹ thuật canh tác giữa chúng có những
nét riêng biệt.
Đối với loại ruộng sình, người ta thường dùng phương pháp thủy nâu
(là phương pháp làm ruộng sơ khai nhất). Người ta dùng trâu đi xung quanh
đám đất sình làm cho đất nhuyễn rồi gieo lúa, hoặc dùng cuốc để cuốc đất và
ban đất cho bằng để gieo hạt. Đối với các loại ruộng đất còn lại, thường
thường sau khi thu hoạch một thời gian người ta tiến hành cày vỡ (lơ oa ki
thun), bừa (mđei), cày trở (lơ ca rơ keh), bừa và kết hợp với việc ban đất cho
bằng rồi sạ giống...
Với quy trình làm ruộng cổ truyền của đồng bào, chúng ta nhận thấy
trình độ kỹ thuật còn rất thấp, công cụ sản xuất còn thô sơ như cày (rơngal).
Cày cổ truyền của người Churu làm bằng gỗ (thân cây và lưỡi cày đều làm
bằng gỗ), nhưng cày ngày nay của họ đã có lưỡi bằng sắt và do 2 trâu kéo;
bừa (sơ căm), ban đất (sơlih)... được chế tạo toàn bằng gỗ.
Tuy nhiên, trong công việc canh tác cổ truyền, người Churu có nhiều
kinh nghiệm về việc làm thủy lợi nhỏ, nhất là việc điều tiết lượng nước cần
thiết trong từng thời kỳ sinh trưởng và phát triển của cây lúa.
Đồng bào thường làm những mương phai và các đê đập để dẫn nước từ
các sông suối vào ruộng. Làm mương, phai, đê, đập thường phải huy động
lực


lượng của tất cả mọi người, nên mỗi một làng (plei) của người Churu thường
có một người chuyên lo công việc dẫn nước vào ruộng gọi là trưởng thủy (pô

Ea).
Để phụ vào một vụ lúa trên ruộng, người Churu còn làm thêm nương
rẫy và vườn. Tuy diện tích không nhiều, song nhà nào cũng có. Trên đất rẫy
(a puh) đồng bào thường trồng xen các loại cây lương thực và thực phẩm khác
như: ngô, khoai, đậu phụng, bí đỏ và các loại rau xanh.
Ngoài nông nghiệp, đồng bào Churu còn chăn nuôi: trâu, bò, heo, dê,
ngựa và các loại gia cầm khác như: gà, vịt, ngan, ngỗng... Trâu bò thường
dùng làm sức kéo trong nông nghiệp; ngựa dùng để chuyên chở hàng hóa trao
đổi với các dân tộc láng giềng. Trong các loại gia súc lớn, trâu được nuôi
nhiều hơn bò và ngựa. Vì ngoài việc dùng làm sức kéo, trâu còn được dùng
trong các lễ nghi nông nghiệp và tín ngưỡng cổ truyền, cưới xin hoặc dùng
làm vật ngang giá để mua bán và trao đổi trong nội bộ dân tộc, cũng như với
các dân tộc anh em khác.
Kết hợp với nền kinh tế sản xuất, săn bắn (amal) là một hoạt động
thường gặp trong đời sống của người Churu, tuy nhiên nó không còn là một
nguồn sống quan trọng. Săn bắn thường kết hợp chặt chẽ với khâu sản xuất
nông nghiệp để chống các loại thú rừng phá hoại mùa màng. Nó không những
là một nguồn lợi, nguồn cung cấp thực phẩm mà là một thú vui của tất cả mọi
thành viên nam giới trong làng. Tuy chưa có những người chuyên sống về
nghề săn bắn, nhưng người đàn ông nào cũng biết đi săn, gia đình nào cũng có
lao (tă) và nỏ (sơ ráo). Và họ là những người có nhiều kinh nghiệm làm tên
thuốc độc. Với những vũ khí đó, người ta có thể săn bắn được các loại thú lớn
như: heo rừng, trâu rừng (min), nai. Trước đây nhiều làng thường tổ chức đi
săn tập thể. Cùng với việc săn bắn, đồng bào còn làm nhiều loại bẫy khác
nhau để bắt cầy, cáo, gà rừng...
Đánh cá cũng là một nghề phụ tương đối phổ biến ở những khu vực
ven sông Đa Nhim, ven khe, suối trong vùng. Xung quanh làng xóm, thường


có các ao đầm (dơ nác ka) để bắt cá. Hầu như nam giới trong làng người nào

cũng biết đánh cá, bắt cá. Họ còn lấy một loại vỏ cây, lá cây có độc dược,
đem giã ra rồi thả xuống nước để bắt cá. Phương pháp này bắt được nhiều,
nhưng cá chết hàng loạt ảnh hưởng không tốt đến môi trường sinh sống cũng
như sự sinh sôi nảy nở của nguồn cá trong tương lai...
Hái lượm là một nguồn cung cấp thức ăn hàng ngày của đồng bào. Họ
thường hái các loại rau rừng, măng và một số hoa quả dại. Thường thường
vào những năm đói, mất mùa đồng bào phải đào củ rừng để ăn (củ chụp, củ
mài) và thu hái các loại lâm sản như: mộc nhĩ, nấm hương, mật ong, sa nhân...
Những thứ đó, một phần để dùng, nhưng chủ yếu là để bán hoặc trao đổi với
các dân tộc anh em khác ở miền xuôi như người Việt, Chăm.
Chưa tách khỏi nông nghiệp, những sản phẩm thủ công chủ yếu như:
đan lát đồ dùng gia đình bằng mây tre, và các công cụ tự rèn khác như liềm,
cuốc, nạo cỏ đồ gốm phục vụ cho sản xuất nông nghiệp và đời sống hàng
ngày. Đặc biệt là nghề làm gốm, một nghề thủ công truyền thống của đồng
bào Churu, ở những làng như Bkăn, Krang gõ, Krang chớ... là những làng
nghề nổi tiếng về nghề làm gốm... Tuy nhiên, kỹ thuật chế tác hãy còn rất thô
sơ. Tất cả mọi người đều có thể tham gia vào công việc làm gốm ở các khâu
công việc như: đào đất, nhào đất v,v... riêng việc nặn gốm, nung gốm, sửa
gốm...., và những khâu việc mang tính chất kỹ thuật khéo léo bằng chân tay
khác là phần việc của người phụ nữ.
Nghề dệt ở đây hầu như không phát triển, vì vậy hầu hết các y phục cổ
truyền của họ như: chăn, áo, khố, yêng v.v.... đều phải mua bán trao đổi với
các dân tộc láng giềng như người Chăm, Kơho và người Mạ....
Nhìn chung, nền kinh tế cổ truyền của người Churu là một nền kinh tế
tự nhiên, mang tính chất tự cấp, tự túc, bó hẹp trong từng gia đình, dòng họ và
buôn làng. Trong các loại hình kinh tế đó, trồng trọt gĩư một vai trò chủ đạo.
Chăn nuôi chưa trở thành một nghề chính và chưa tách khỏi trồng trọt. Thủ


công nghiệp vẫn là một nghề phụ trong các gia đình... Thực chất, đó vẫn là

một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, kinh tế hàng hóa chưa phát triển.
1.4. Ngôn ngữ và chữ viết
Về mặt ngôn ngữ, người Churu nói theo ngữ hệ Mã Lai - Đa đảo. Tuy
nhiên, do cư trú lân cận với người Kơho, và giao lưu văn hóa từ lâu đời nên
có một bộ phận người Churu nói tiếng Kơho thuộc ngữ hệ Môn-Khơme.
Cũng như các dân tộc ít người ở Lâm Đồng trước đây, người Churu
chưa có chữ viết riêng. Dưới thời Pháp thuộc việc La tinh hóa tiếng dân tộc đã
được thực hiện. Nhưng trong thực tế thì hình thức chữ viết đó lưu hành hết
sức hạn chế trong một số ít người thuộc tầng lớp cai ký đồn điền và quan lại ở
địa phương. Do địa bàn cư trú tương đối thuận tiện cho việc tiếp xúc và giao
lưu văn hóa với các dân tộc anh em ở miền xuôi như người Chăm, người Việt
nên có rất nhiều người Churu biết nói và viết một cách thông thạo tiếng phổ
thông, nhất là lớp người trẻ tuổi.
1.5. Phong tục tập quán và tín ngưỡng
Do trình độ phát triển kinh tế và khoa học kỹ thuật còn thấp con người
lệ thuộc quá nhiều đối với thiên nhiên, đồng bào Churu còn bảo lưu nhiều
phong tục tập quán lạc hậu. Một trong những phong tục đó là việc thờ cúng và
tín ngưỡng đa thần. Việc thờ cúng tổ tiên ở đây bắt nguồn từ chỗ họ tín
ngưỡng vào sự tồn tại vĩnh cửu của linh hồn của những người đã khuất. Lễ
thờ cúng tổ tiên (Pơkhimôcay) ở đây khác hẳn với lễ thờ cúng tổ tiên ở người
Việt. Việc hành lễ không có một trật tự ngày tháng nào nhất định. Có thể hai
ba năm hoặc hai, ba mươi năm mới cúng một lần, tùy theo hoàn cảnh kinh tế
của mỗi gia đình, dòng họ. Trong nhà của người Churu cũng không có bàn
thờ hay bài vị dành cho những người đã khuất. Họ chỉ làm bàn thờ và tiến
hành việc thờ cúng vào một dịp nào đó ở ngoài nghĩa địa (kốtatâu) chứ không
đem về nhà. Thường ngày, mỗi khi có người chết họ thường ngả trâu, bò để


làm lễ cúng... Đó là một phong tục có từ lâu đời mà hiện nay còn ảnh hưởng
rất sâu đậm trong đời sống tinh thần của người Churu. Cho tới khi có sự xâm

nhập của các tôn giáo như: Thiên chúa giáo, và đạo Tin lành, những tín đồ các
tôn giáo ấy vẫn tiến hành thờ cúng tổ tiên của mình song song với sự tôn thờ
đức Chúa.
Cũng như việc thờ cúng tổ tiên, việc tiến hành các lễ nghi nông nghiệp
cổ truyền như việc cúng thần đập nước (Bơmung), thần mương nước, cúng
thần lúa khi gieo hạt (nhum tốt đòông hay khâu đòông), cúng ăn mừng lúa
mới, cúng sau mùa gặt v.v.. trong các lễ nghi cổ truyền đó, đáng chú ý nhất là
lễ cúng thần Bơmung. Trong mỗi vùng cư trú của người Churu có một nơi
dành riêng để thờ cúng vị thần này. Hàng năm khoảng tháng 2, tất cả mọi
người trong làng đều đến đấy để làm lễ cúng. Dân làng thì thường cúng bằng
dê, còn vị chủ làng thường phải cúng bằng ngựa. Tục truyền của người Churu
cho hay ngày xưa vị thần này thường ưa thích cưỡi ngựa, nên hàng năm vị
chủ làng phải cúng ngựa cho thần đó. Con ngựa để cúng thần cũng được đóng
yên cương, phủ các lễ phục quý giá...
Đồng thời với việc cúng Bơ mung, cũng vào tháng hai mỗi năm theo
phong tục cổ truyền người Churu thường cúng Yang Wer, Yang Wer là một
cây cổ thụ ở gần làng và được dân làng tin đó là nơi ngự trị của một vị thần có
nhiều quyền phép. Dân làng Churu thường làm những hình nộm như: đầu voi,
đầu cọp, đầu dê, đầu trâu v.v.. bằng gỗ hoặc bằng củ chuối cùng với đồ ăn,
thức uống mang tới gốc cây Yang Wer để cúng thần. Cúng bái xong, họ bèn
đặt một phần đồ cúng lên võng, rồi theo đường chính khiêng võng đi đến một
nơi cách gốc cây Yang Wer độ chừng 100 thước, họ từ từ hạ võng xuống, bày
đồ ăn ra vệ đường với ngụ ý tiễn Yang Wer đi chơi. Sau đó tất cả mọi người
tham gia hành lễ trở lại gốc cây cùng ăn uống với nhau vui vẻ. Trước khi ra
về, mỗi gia đình hái một nhánh cây đem về cắm trước cửa, tiếp sau đó là cả


làng kiêng cữ 15 ngày không được ai ra vào. Đó là một thời gian nghỉ ngơi
của dân làng sau một mùa gặt hái.
Về văn học nghệ thuật dân gian; người Churu có một vốn ca dao, tục

ngữ phong phú. Phần lớn vốn tục ngữ dân ca đều phản ánh chế độ mẫu hệ, đề
cao vai trò của người phụ nữ trong gia đình và trong xã hội cổ truyền của họ:
Sa juh matay syo apuy abơng a sang
Pơ sang metay ayo a klang apa manuk
Có nghĩa là:

Vợ chết như nhà cháy
Chồng chết như diều hâu bắt gà con.

Truyện cổ hết sức phong phú phản ánh cuộc đấu tranh bất khuất
của người dân lao động đối với thiên nhiên, đối với xã hội để dành lại cuộc
sống trong lành và hạnh phúc. Ví dụ như câu chuyện về một em bé mồ côi cha
mẹ, lúc đầu cuộc đời sống trong nghèo khó, nhưng sau đó được thần giúp
đỡ trở nên giầu sang và có cuộc sống an lành. Có những truyện cổ tích thật là
ví von, có nhiều thiên trường ca mà các cụ già làng thường ngồi bên bếp lửa
của nhà sàn kể lại cho con cháu họ nghe một cách rất say sưa, suốt đêm này
qua đêm khác...
Nếu gạt bỏ những yếu tố hoang đường, kho tàng văn học và nghệ thuật
dân gian của đồng bào Churu không những chỉ có giá trị về văn học nghệ
thuật mà còn là một nguồn tư liệu dân tộc học có giá trị.
Về âm nhạc, ngoài trống (sơ gơn), kèn (rơkel), đồng la (sar) v.v... còn
có r'tông, kwao, terlia là những nhạc cụ đặc sắc của người Churu. Trong
những ngày vui, họ thường tấu nhạc với điệu Tam-ga, một điệu vũ mang tính
cộng đồng rất điêu luyện, mà hầu như người nào cũng biết và ưa thích.
Cũng như các dân tộc ít người khác ở Lâm Đồng và Tây Nguyên,
người Churu tin rằng mọi bệnh tật đều do Yang gây ra, bởi vì vậy mỗi khi có
người lâm bệnh nặng, lập tức họ mời thầy cúng (mdjao) đến để cúng thần và
trị cho người bệnh. Mdjao có nhiều phương pháp chẩn đoán bệnh và trị bệnh

mang tính chất bùa phép kết hợp với các kinh nghiệm y học cổ truyền.
Mdjao thả một cái vòng nhỏ từ trên cao xuống một chén nước, nếu
vòng nảy ra ngoài là bệnh nhẹ, trái lại, nếu chiếc vòng chìm xuống đáy chén
là bệnh nặng. Mdjap sửa soạn cúng thần. Để định xem gia súc nào được dùng
để hiến sinh cho buổi lễ, Mdjao đặt một quả trứng luộc lên bát cơm và nâng
bát lên cao rồi khấn thần (Yang) về cho biết sẽ cần dâng loại sinh vật nào.
Người Churu thường dùng gà, vịt và phần lớn là các dã thú để cúng thần. Đối
với một số bệnh tật thông thường người thầy cúng (mdjao) cùng các lang y
vừa cúng lễ vừa chế thuốc trị bệnh.
Ví dụ, muốn chữa bệnh đau mắt, thầy lang nhai một miếng củ nghệ nhỏ
rồi thổi nước nghệ vào con mắt đau. Có nhiều lang y cổ truyền của người
Churu chuyên trị người bị rắn cắn hoặc chữa các thương tích. Mỗi người dân
Churu cũng biết một vài phương pháp trị các bệnh tật thông thường.
Người Churu thường tin rằng nếu vi phạm những điều cấm kỵ, ví dụ:
như đào một khoảng đất đặc biệt nào đó có thể bị thần đất gây ra đau ốm,
nhức đầu. Người vi phạm đó phải tìm đến hố đất mà mình đã đào và dùng
nghệ nghiền nhỏ trộn vào nước để đắp lại...
Các lang y cổ truyền của người Churu cũng chế được nhiều loại thuốc
phòng ngừa bệnh tật bằng rễ cây. Đến mùa bệnh đậu, người Churu thường
cho trẻ em uống các loại thuốc phòng ngừa cổ truyền đó. Theo đồng bào thì
hầu hết con cái của các lang y trong vùng ít khi mắc bệnh. Các thầy cúng
pháp sư (mdjao) của người Churu thường luyện bùa chú để phòng ngừa bệnh
tật. Ví dụ; muốn trừ bệnh sốt rét, thì thầy cúng (mdjao) thường quấn vào cổ
người bệnh một sợi dây to có thắt 3 nút, hoặc một sợi dây bện bằng một thứ rễ
cây. Nếu nhà nào mắc bệnh cùi, thì cả gia đình phải sống một nơi biệt lập,
cách xa xóm làng của họ v.v....
Đó là những phong tục tập quán cổ truyền của đồng bào Churu. Đối với
những phong tục tập quán đó, chúng ta một mặt phải bài trừ những phong tục

tập quán lạc hậu như dùng bùa chú, cúng bái để trị bệnh, vừa tốn kém đối với
nhân dân, vừa có hại cho đời sống. Mặt khác, chúng ta cần chú ý tìm hiểu
nghiên cứu những vị thuốc có tính chất truyền thống của đồng bào để có thể
phát triển, làm phong phú thêm cho kiến thức y học truyền thống của dân tộc.


Chương 2
PHONG TỤC “BẮT CHỒNG” CỦA NGƯỜI CHURU
2.1. Quan niệm hôn nhân và quy trình “bắt chồng” của người Churu
2.1.1. Những quan niệm trong hôn nhân của người Churu
Theo quan niệm của người Chu ru, hôn nhân là quy luật, bước ngoặt
quan trọng trong cuộc đời mỗi con người, đánh dấu bước trưởng thành và xác
lập vai trò, vị trí của mỗi cá nhân trong gia đình, dòng họ và cộng đồng.
Trong luật tục Chu ru có câu: “Chim tơ lơngi rỡ tơ grai hũ tơno, alạt tơia a rỡ
tơgrai hũ tơno, rơsn tơchỡ a rỡ tơgrai hũ tơno, hũ bơrai tơai lài anà mơnih
bloh bu hũ sơdĩu, bu hũ bơsăk”. (Dịch sát nghĩa: Cá dưới nước có con đực
con cái, chim bay trên trời có con đực con cái, nai trong rừng có con đực con
cái, huống chi là con người chúng ta phải có vợ có chồng).
Đối với người Chu ru, hôn nhân không những là sự kiện quan trọng đối
với một cá nhân nào đó, mà còn là sự kiện quan trọng của mỗi gia đình, dòng
họ và rộng hơn nữa là cả làng (plơi/plei). Người Chu ru theo chế độ mẫu hệ,
nên quan niệm giữa nhà trai, nhà gái ít nhiều có sự khác nhau so với các tộc
người theo chế độ phụ hệ. Cư trú sau hôn nhân của người Chu ru là bên nhà
gái, nên hôn nhân theo quan niệm của nhà trai là họ mất đi một người lao
động đã trưởng thành mà họ đã dày công để nuôi dạy. Khi kết hôn về cư trú
bên nhà gái, lao động để nuôi nhà gái, là một sự mất mát lớn của nhà trai, nên
nhà gái phải có trách nhiệm trả lại phần nào sự mất mát cho nhà trai. Đối với
nhà gái, hôn nhân là việc quan trọng của gia đình và dòng họ, nên không dễ
dàng gì đi cưới một người không biết làm ăn, hiếu thảo, lễ phép và không biết
lo cho gia đình vợ.

Trong phạm vi khác, hôn nhân có ảnh hưởng đến sự phát triển của cộng
đồng làng. Trong tâm thức của mỗi người Chu ru, nghi lễ hôn nhân cần phải


có sự chứng kiến của các thần linh (yàng). Bất kỳ một cuộc hôn nhân nào
cũng phải thực hiện các nghi lễ cúng thần linh để mong sự chứng nhận, sự
phù hộ mọi điều tốt lành đến cặp vợ chồng trẻ, dòng họ và cộng đồng. Khi
chọn vợ, nam thanh niên Chu ru thường chọn những cô gái có tính tình thùy
mị, nết na, chăm chỉ làm ăn, thông thạo các công việc do giới tính quy định,
biết cư xử khéo léo trong gia đình và ngoài xã hội. Còn nữ giới luôn mong
muốn người chồng tương lai của mình phải khỏe mạnh, nhanh nhẹn tháo vát,
chịu khó làm ăn, không ỷ lại vào gia đình, biết tôn trọng mọi người, đặc biệt
phải lễ phép với cha mẹ và những người bề trên trong gia đình. Vẻ đẹp bề
ngoài của con người không có nhiều ý nghĩa trong việc chọn vợ, kén chồng
của nam nữ thanh niên Chu ru.
Trước kia, các bậc cha mẹ hai bên thường đính ước sẽ gả con cho nhau
từ khi chúng còn rất nhỏ, thậm chí chưa ra đời. Thường những người cha,
người mẹ này là bạn bè thân thiết lâu năm hoặc là ân nhân của nhau. Khi đính
ước, hai bà mẹ trao đổi cho nhau mỗi người một con gà, một ché rượu cần và
hứa rằng sau này nếu người này sinh con trai, người kia sinh con gái thì sẽ tác
hợp cho chúng thành vợ chồng. Còn nếu cả hai cùng sinh con gái hoặc con
trai thì lời hôn ước đó coi như không còn giá trị. Luật tục Chu ru có câu nói
lên điều này “Mơnuih pal hũ giong noi, Pal achual mơng tung m’tiàn” (Dịch
sát nghĩa: Người cần nhất phải có giống nòi, phải kết nghĩa ngay trong bụng
thai). Việc đính ước này được quy định rất chặt chẽ. Chính vì vậy, khi hai đứa
trẻ lớn lên mà không đồng y lấy nhau thì cha mẹ hai bên thường dùng bùa chú
để tránh bị mang tiếng là bội ước.
Luật tục Chu ru cho phép nam nữ trưởng thành được quan hệ tình dục
trước hôn nhân, nhưng nếu để xảy ra trường hợp có thai thì người con gái đó
bị phạt vạ rất nặng. Cô ta phải nộp một con trâu để đền bù danh dự cho chàng

trai có quan hệ tình dục với mình dẫn đến có thai vì gia đình chàng trai cho


rằng, cô gái đó đã làm xấu hổ, mất danh dự con trai và gia đình họ. Ngoài ra,
gia đình cô gái phải giết thịt một con trâu để thết đãi mọi người trong tộc họ
chàng trai đến ăn và xin họ tha thứ. Trong trường hợp hai bên gia đình đã làm
lễ dạm ngõ nhưng chưa làm đám cưới mà cô gái đó “trót” có thai thì vẫn
không bị phạt vạ, vì luật tục Chu ru cho rằng, sau khi làm lễ dạm ngõ, nam,
nữ đã được cộng đồng, thần linh (yàng) công nhận là vợ chồng.
Theo quan niệm của người Chu ru, độ tuổi có thể kết hôn ở nam nữ
thanh niên tương đối sớm (khoảng từ 13 đến 15 tuổi), nên người phụ nữ quá
25 tuổi mà chưa cưới chồng sẽ bị mọi người xem là đã quá lứa lỡ thì. Khi đó,
cô gái sẽ không có hoặc có rất ít chàng trai để ý đến. Nếu lấy chồng, họ sẽ
không được quyền rước chồng về nhà mình mà phải sang cư trú bên nhà
chồng. Nam giới đã ngoài 30 tuổi mà chưa lập gia đình sẽ bị xem là ế. Ở độ
tuổi này, nếu có cô gái trẻ tuổi nào để ý đến và muốn cưới anh ta về làm
chồng thì số tiền mà nhà gái phải trả để cưới chàng trai về cũng ít hơn so với
những nam thanh niên khác, vì gia đình nhà vợ cho rằng chàng trai đó quá già
so với con gái họ và lấy được vợ trẻ đã là một điều may mắn với chàng ta.
2.1.2. Các giai đoạn và nghi lễ “bắt chồng” truyền thống cua người Churu
Chuyên “băt chông” cua nhưng cô gai Chu Ru chi d iên ra vao môt mua
trong năm. Đó là mùa con ong đi lấy mật, thường thì mùa “bắt chồng” được
tính từ mùng 1 Tết đến hết tháng 3 Âm lịch hàng năm. Đây là dịp để thiếu nữ
Chu Ru (huyên Đơn Dương , tỉnh Lâm Đ ồng) tỏ tình và cầu hôn với người
thương của mình. Điều đó không chi thê hiên ươc muôn co đươc m ột mái ấm
gia đình hạnh phúc , mà còn là cơ h ội để thiếu nữ Chu Ru thê hiên nhưng
phâm chât đang quy trong viêc xây dưng tô âm gia đinh.
Dân tộc Chu Ru ở tỉnh Lâm Đồng theo ch ế độ mẫu hệ, đan ba làm ch
ủ sư gia đình, còn đan ông phải đi ở rể. Thiêu nư Chu Ru khi đên tuôi trăm
răm là có quyền đư ợc “băt chông” . Việc đi hỏi chồng cung co phân ky la

bơi