Bước đầu nghiên cứu phân loại chi càng cua (peperomia ruiz pav 1794) ở việt nam (2017)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA SINH – KTNN

NGUYỄN THỊ TƯ

BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI
CHI CÀNG CUA (PEPEROMIA RUIZ & PAV. 1794)
Ở VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Thực vật học

Người hướng dẫn khoa học
TS. Đỗ Thị Xuyến
TS. Hà Minh Tâm

Hà Nội, 2017


LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình làm khóa luận, tôi đã nhận được sự hướng dẫn và giúp đỡ
rất nhiệt tình của TS. Đỗ Thị Xuyến và TS. Hà Minh Tâm. Nhân dịp này, tôi
xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến các thầy cô.
Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Trần Thế Bách cùng tập thể cán bộ phòng
Thực vật – Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật đã tạo mọi điều kiện thuận lợi
và tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu.
Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn nhận được sự giúp đỡ của nhiều
tổ chức và cá nhân trong và ngoài trường. Nhân dịp này tôi xin trân trọng cảm
ơn Ban chủ nhiệm khoa Sinh – KTNN, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2;
Phòng Tiêu bản thực vật – Viện Dược liệu; Phòng Tiêu bản thực vật – Trường
ĐH Khoa học Tự nhiên – ĐH Quốc gia Hà Nội; đặc biệt là sự giúp đỡ, động
viên của gia đình, bạn bè trong suốt thời gian tôi học tập và nghiên cứu.

Một lần nữa, tôi xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, ngày 03 tháng 05 năm 2017
Sinh viên

Nguyễn Thị Tư


LỜI CAM ĐOAN
Để đảm bảo tính trung thực của khóa luận, tôi xin cam đoan:
Khóa luận “Bước đầu nghiên cứu phân loại chi Càng cua (Peperomia
Ruiz & Pav. 1794)” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện
dưới sự hướng dẫn của TS. Đỗ Thị Xuyến và TS. Hà Minh Tâm. Các kết quả
trình bày trong khóa luận là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công
trình nào trước đây.
Hà Nội, ngày 03 tháng 05 năm 2017
Sinh viên

Nguyễn Thị Tư


MỤC LỤC
Trang
LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 3
1.1. Các nghiên cứu chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) trên thế giới . 3
1.2. Các nghiên cứu chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam.. 5
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, THỜI GIAN VÀ PHƯƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU..................................................................................................... 9
2.1. Đối tượng nghiên cứu..................................................................................... 9
2.2. Phạm vi nghiên cứu........................................................................................ 9
2.3. Thời gian nghiên cứu ..................................................................................... 9
2.4. Nội dung nghiên cứu ...................................................................................... 9
2.5. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................. 10
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU........................................................ 14
3.1. Hệ thống phân loại và vị trí của chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794) ở Việt Nam................................................................................................ 14
3.2. Đặc điểm phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt
Nam. .................................................................................................................... 15
3.3. Khóa định loại các loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở
Việt Nam ............................................................................................................. 20
3.4. Đặc điểm phân loại các loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794) ở Việt Nam................................................................................................ 20
3.4.1. Peperomia harmandii C. DC. 1910. - Càng cua harmand........................ 20


3.4.2. Peperomia leptostachya Hook. & Arn. 1832. - Càng cua gié mịn ........... 22
3.4.3. Peperomia parcicilia C. DC. 1909. - Càng cua ba lá ............................... 23
3.4.4. Peperomia pellucida (L.) Kunth. 1816. -Rau càng cua ............................ 25
3.4.5. Peperomia tetraphylla (Forst. f.) Hook. & Arn. 1832. - Càng cua bốn lá 27
3.4.6. Peperomia thorelii C. DC. 1910. - Càng cua thorel ................................. 29
3.4.7. Các loài hiểu biết chưa đầy đủ .................................................................. 30
3.5. Giá trị tài nguyên của các loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794) ở Việt Nam................................................................................................ 33
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 35
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 37
PHỤ LỤC

MỞ ĐẦU
Lý do chọn đề tài
Trên thế giới chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) là một trong
hai chi lớn thuộc họ Hồ tiêu (Piperaceae Agardh.), với khoảng 1.000 loài được
ghi nhận. Ở Việt Nam, chi này hiện biết có 6 loài, chúng phân bố ở những nơi
ẩm như trong rừng, bãi hoang quanh làng bản, trên đá phủ đầy rêu,… Đa số các
loài được sử dụng làm thuốc, làm rau ăn, một số loài được trồng để trang trí.
Cho nên, bên cạnh giá trị về khoa học, chi này còn có giá trị về kinh tế.
Đến nay, đã có một số công trình đề cập đến chi Càng cua ở Việt Nam,
nhưng vẫn chưa đầy đủ và thật sự có hệ thống, về phân loại vẫn còn có những ý
kiến chưa thống nhất [27], [10], [3]. Do đó, cần có một công trình nghiên cứu
chuyên sâu và đầy đủ để thống nhất, phục vụ việc biên soạn bộ sách Thực vật
chí Việt Nam về họ Hồ tiêu và cho những nghiên cứu có liên quan. Vì vậy,
chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài: “Bước đầu nghiên cứu phân loại chi
Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam”.
Mục đích nghiên cứu: Hoàn thành công trình khoa học về phân loại chi
Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam một cách có hệ thống, làm
cơ sở cho việc nghiên cứu họ Hồ tiêu (Piperaceae Agardh.), phục vụ cho việc
biên soạn Thực vật chí Việt Nam và cho những nghiên cứu có liên quan.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Ý nghĩa khoa học: Cung cấp tài liệu phục vụ cho việc viết Thực vật chí
Việt Nam về họ Hồ tiêu ở Việt Nam, bổ sung kiến thức cho chuyên ngành phân
loại thực vật và cơ sở dữ liệu cho những nghiên cứu sau này về chi Càng cua
(Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam.
Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả của đề tài phục vụ trực tiếp cho các ngành ứng
dụng và sản xuất lâm nghiệp, y dược, sinh thái và tài nguyên sinh vật,…
Điểm mới của đề tài: Đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam tiến hành

1

phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam một cách
đầy đủ và có hệ thống.
Bố cục của khóa luận: Gồm 36 trang, 12 hình vẽ, 4 ảnh, 1 bản đồ, 2 bảng
được chia thành các phần chính như sau: Mở đầu (2 trang), chương 1 (Tổng
quan tài liệu: 6 trang), chương 2 (Đối tượng, phạm vi, thời gian và phương pháp
nghiên cứu: 5 trang), chương 3 (Kết quả nghiên cứu: 21 trang), kết luận và kiến
nghị: 2 trang, tài liệu tham khảo: 34 tài liệu; bảng tra tên khoa học và tên Việt
Nam, phụ lục.


CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Các nghiên cứu chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) trên thế
giới
Người đầu tiên nghiên cứu về chi này là Ruiz Lopez & Pavon năm 1794,
trong công trình “Florae peruvianae, et chilensis prodromus” [28] với loài
chuẩn là Piper pellucidum L. sau này được xác định là tên đồng nghĩa của
Peperomia pellucida (L.) Kunth.
Sau Ruiz Lopez & Pavon, còn một số tác giả nghiên cứu chi Peperomia
nhưng chủ yếu là những công bố mới. Về hệ thống, không có sự khác biệt đáng
kể nào.
De Candolle (1869) [33] khi xây dựng hệ thống phân loại họ Piperaceae,
đã xếp chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) vào họ này. Trong công
trình, tác giả đã mô tả chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.) với 388 loài, trong
đó có 3 loài hiện có ở Việt Nam: P. dindygulensis, P. leptostachya, P. pellucida.
Benth. & Hook. (1880) [31] khi xây dựng hệ thống phân loại cho ngành
Hạt kín đã xếp chi Peperomia vào họ Hồ tiêu (Piperaceae) cùng với các chi
Zippelia, Piper, Verhuellia và Symbryon.
Heywood (1993) trong công trình “Flowering plants of the World” [18],

đã xếp chi Peperomia vào họ Peperomiaceae cùng với các chi Verbuellia,
Manekia, Piperanthera.
Takhtajan (2009) [22] đã xếp chi Peperomia vào họ Peperomiaceae cùng
với các chi Verbuellia, Manekia, Piperanthera.
Các nước lân cận Việt Nam, có một số tác giả đã công bố các công trình
nghiên cứu về chi Peperomia dưới dạng công trình thực vật chí, như công trình
của C. B. Backer & R. C. Bakhuizen (1963) trong khi nghiên cứu hệ thực vật
của vùng Java (thuộc Inđônêxia) [17] đã xếp chi Peperomia vào họ Piperaceae
và công bố chi này có 7 loài là P. tetraphylla, P. tomentosa, P. pellucida, P.


laevifolia, P. metallica, P. arifolia và P. verschaffeltii. Tác giả đã mô tả các đặc
điểm hình thái để phân biệt các loài dưới dạng khóa phân loại, không có hình
ảnh minh họa, không có mẫu nghiên cứu của các loài để so sánh.
Cùng với quan điểm xếp Peperomia trong họ Piperaceae, các tác giả
Trung Quốc (1972) trong “Iconographia Cormophytorum Sinicorum” [29] đã
mô tả 3 loài có ở Trung Quốc là: P. dindygulensis, P. pellucida, P. reflexa; đến
năm 1982, Tseng Yung-chien cũng nghiên cứu phân loại chi Peperomia ở Trung
Quốc trong công trình “Flora Reipublicae Popularis Sinicae” [30], tác giả đã
xếp chi Peperomia vào họ Hồ tiêu (Piperaceae), ghi nhận số loài thuộc chi này
lên 8 loài. Trong công trình này tác giả mô tả đặc điểm của chi, xây dựng khóa
định loại và mô tả 8 loài có ở Trung Quốc là: P. tetraphylla, P. cavaleriei, P.
leptostachya, P. dindygulensis, P. heyneana, P. duclouxii, P. nakaharai, P.
pellucida, đưa ra hình ảnh minh họa cho 5 loài P. tetraphylla, P. cavaleriei, P.
dindygulensis, P. duclouxii, P. pellucida . Tuy nhiên do tài liệu viết bằng tiếng
Trung Quốc nên khó tra cứu; Vào năm 1999, tác giả Cao hu jiao shu trong tác
phẩm “Flora of China” [19] cũng đã mô tả chi Peperomia ở Trung Quốc, xây
dựng khóa định loại và phân loại chi này với 7 loài là: P. tetraphylla, P.
cavaleriei, P. blanda, P. heyneana, P. rubrivenosa, P. nakaharai, P. pellucida.
Kèm theo giá trị sử dụng của 2 loài P. tetraphylla và P. blanda.

Herbert Huber (1987), đã nghiên cứu phân loại chi Peperomia ở khu vực
Ceylon trong “Flora of Ceylon” [23], tác giả đã mô tả đặc điểm chi, xây dựng
khóa định loại đến loài và mô tả 7 loài có ở vùng Ceylon là: P. tetraphylla, P.
blanda, P. candolleana, P. pseudo-rhombea, P. heyneana, P. species và P.
pellucida. Tuy nhiên tác giả vẫn chưa cung cấp thông tin về giá trị sử dụng và
hình ảnh minh họa cho các loài thuộc chi Peperomia.
Lin, Tzer-tong and Lu, Sheng-you (1996), khi nghiên cứu hệ thực vật Đài
Loan công bố trong công trình “Flora of Taiwan” [24], đã xếp chi Peperomia


vào trong họ Piperaceae, tác giả mô tả đặc điểm chi, xây dựng khóa định loại và
mô tả 5 loài thuộc chi này là: P. japonica, P. nakaharai, P. reflexa, P.
rubrivenosa, P. sui, nhưng không đề cập đến giá trị sử dụng của từng loài.
Trong tác phẩm “Flora of Hong Kong” [26] của tập thể tác giả XIA Nianhe (2007) đã mô tả chi Peperomia thuộc họ Piperaceae. Với chi Peperomia, tác
giả đã xây dựng bản mô tả, khóa định loại các loài, cung cấp một số thông tin về
danh pháp, đặc điểm phân bố 2 loài ở Hồng Kông là: P. blanda và P. pellucida,
kèm theo hình ảnh của loài P. blanda.
Như vậy, dù dựa vào đặc điểm khác nhau nhưng đa số các tác giả đều
thống nhất xếp chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) vào họ Hồ tiêu
(Piperaceae).
1.2. Các nghiên cứu chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt
Nam
Cho đến nay các công trình nghiên cứu họ Hồ tiêu (Piperaceae) nói chung
và chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam còn rất ít. Người
đầu tiên đề cập đến chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam là
nhà thực vật học người Thụy Sĩ C. de Candolle (1910) trong công trình Thực vật
chí Đông Dương “Flore Générale de L'Indo-Chine” [27]. Trong công trình này
tác giả đã mô tả đặc điểm của chi Càng cua, xây dựng khóa định loại và đặc
điểm phân bố của 5 loài có ở Đông Dương là: P. vitiana, P.
leptostachya, P. harmandii, P. thorelii, P. pellucida, trong đó có 4 loài ở Việt

Nam: P. leptostachya, P. harmandii, P. thorelii, P. pellucida, kèm theo hình
ảnh của 2 loài P. harmandii và P. thorelii.
Phạm Hoàng Hộ (1970) trong công trình “Cây cỏ miền Nam Việt Nam”[8]
đã xếp chi Peperomia vào họ Piperaceae, xây dựng bản mô tả, khóa định loại và
kèm theo hình ảnh của 6 loài ở miền Nam Việt Nam: P. harmandii, P.
leptostachya, P. parcicilia, P. pellucida, P. tetraphylla, P. thorelii. Tuy nhiên,


trong công trình “Cây cỏ miền Nam Việt Nam” có hạn chế như: bản mô tả còn sơ
sài, không có tài liệu trích dẫn, không có mẫu nghiên cứu, …
Cùng quan điểm với C. de Candolle (1910), tác giả Lê Khả Kế trong tác
phẩm “Cây cỏ thường thấy ở Việt Nam” (1973) [12] đã xếp chi Càng cua vào họ
Hồ tiêu (Piperaceae) với tên gọi Peperomia. Trong chi này, tác giả đã cung cấp
các thông tin về phân loại cho 2 loài là: P. leptostachya – Càng cua, P. pellucida
– Tiêu màng cùng với hình vẽ sơ lược minh họa.
Vào năm 1999, trong công trình “Cây cỏ Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ
[10], tác giả đã tóm tắt đặc điểm nhận biết, giá trị sử dụng, nơi phân bố, dạng
sống và sinh thái của 8 loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.) ở Việt
Nam là: P. dindiguensis, P. harmandii, P. leptostachya, P. parcicilia, P.
pellucida, P. portulacastroides, P. tetraphylla, P. thorelii, trong đó có loài P.
dindiguensis và P. portulacastroides được ghi nhận là loài hiểu biết không đầy
đủ. Công trình “Cây cỏ Việt Nam” tuy có nhiều hạn chế như: Bản mô tả còn sơ
sài, không có tài liệu trích dẫn, không có mẫu nghiên cứu,... nhưng cho đến nay,
đây là tài liệu quan trọng cho việc định loại sơ bộ các loài thực vật ở Việt Nam.
Nguyễn Tiến Bân (2003), trong “Danh lục các loài thực vật Việt Nam - họ
Hồ tiêu - Piperaceae” [3] đã chỉnh lý danh pháp và đưa ra danh lục 6 loài thuộc
chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.) ở Việt Nam: P. harmandii, P.
leptostachya, P. parcicilia, P. pellucida, P. tetraphylla, P. thorelii. Tác giả cung
cấp một số dẫn liệu về vùng phân bố, dạng sống và sinh thái, cũng như giá trị sử
dụng các loài trong chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.).

Ngoài ra còn một số công trình đề cập đến chi Càng cua (Peperomia Ruiz
& Pav.) dưới dạng tài nguyên như: Công trình “Cẩm nang tra cứu và nhận biết
các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam” [2] của Nguyễn Tiến Bân (1997) đã mô tả
đặc điểm của họ Hồ tiêu (Piperaceae) và xếp chi Peperomia vào họ này. Công
trình “Lâm sản ngoài gỗ ở Việt Nam” của Triệu Văn Hùng (2007) [11], tác giả


đã mô tả hình thái, phân bố, đặc điểm sinh học, giá trị sử dụng, danh pháp và
kèm theo hình ảnh của loài P. pellucida. Võ Văn Chi (2009) trong công trình
“Cây rau làm thuốc” [5] đã giới thiệu loài P. pellucida trong chi Càng cua được
sử dụng làm thuốc, tác giả đã cung cấp thông tin về đặc điểm nhận biết, công
dụng và kèm theo hình ảnh. Võ Văn Chi (2012) trong “Từ điển cây thuốc Việt
Nam” [6] đã giới thiệu về 2 loài trong chi Càng cua được sử dụng làm thuốc là:
P. pellucida, P. tetraphylla. Trong công trình này tác giả đã cung cấp thông tin
về: đặc điểm nhận biết, bộ phận dùng, nơi sống và thu hái, tính vị và tác dụng,
công dụng, có kèm theo hình ảnh về loài. Đặng Văn Sơn (2013) [13] trong công
trình “Cẩm nang các loài cây có ích ở Củ Chi ”, tác giả đã mô tả đặc điểm, sinh
thái và phân bố, giá trị sử dụng, danh pháp và kèm thèo hình ảnh của loài P.
pellucida ở Việt Nam.
Như vậy, đến nay số lượng loài thuộc chi Peperomia được ghi nhận có ở
Việt Nam là chưa thống nhất giữa các tác giả nghiên cứu. Theo 3 công trình
nghiên cứu của C. de Candolle, Phạm Hoàng Hộ và Nguyễn Tiến Bân số lượng
loài thuộc chi Peperomia ở Việt Nam được ghi nhận như sau:
Bảng 1. Danh lục các loài thuộc chi Càng cua ở Việt Nam qua các tài liệu
C. de Candolle

Phạm Hoàng Hộ

Nguyễn Tiến Bân

(1910)

(1999)

(2003)

P. harmandii

P. harmandii

P. harmandii

P. leptoschya

P. leptoschya

P. leptoschya

P. parcilia

P. parcilia

P. pellucida

P. pellucida

P. tetraphylla

P. tetraphylla

P. thorelii

P. thorelii

P. pellucida
P. thorelii

P. dindygulensis
P. portulacastroides


Có thể nói rằng, cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu một
cách đầy đủ và có hệ thống về Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt
Nam. Chính vì vậy, công trình nghiên cứu: “Bước đầu nghiên cứu phân loại
chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam” của chúng tôi sẽ là
công trình đầu tiên nghiên cứu một cách đầy đủ và có hệ thống về phân loại chi
Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam.


CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, THỜI GIAN
VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Các loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam,
dựa trên cơ sở mẫu vật và tài liệu.
Tài liệu: Các tài liệu về phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794) trên thế giới và của Việt Nam, nhất là các chuyên khảo.
Mẫu vật: Các mẫu vật thực vật thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz &
Pav. 1794) ở Việt Nam, hiện được lưu giữ ở các phòng tiêu bản thực vật Viện
Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật (HN); phòng tiêu bản thực vậttrường Đại học
Khoa học Tự nhiên – Đại học Quốc gia Hà Nội (HNU); phòng tiêu bản thực vật

Viện Dược liệu (HNPM).
Tổng số mẫu nghiên cứu là 14 số hiệu với 19 tiêu bản. Việc phân tích mẫu
vật được tiến hành tại phòng tiêu bản thực vật (Viện Sinh thái và Tài nguyên
Sinh vật).
Ngoài ra, tôi còn tham khảo một số mẫu thu thập được trong khi điều tra
thực địa.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Các loài thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) trên toàn lãnh
thổ Việt Nam.
2.3. Thời gian nghiên cứu
Từ tháng 10/ 2016 - 4/ 2017.
2.4. Nội dung nghiên cứu
– Hệ thống và vị trí của chi Càng cua: Tìm hiểu vị trí và hệ thống phân loại
của chi Càng cua trên thế giới, lựa chọn hệ thống phân loại phù hợp để sắp xếp
các taxon nghiên cứu ở Việt Nam.


– Phân tích mẫu vật để định loại và xây dựng bản mô tả các taxon nghiên
cứu thông qua việc điều tra nghiên cứu thực địa để thu thập mẫu vật và các
thông tin về phân bố, sinh thái,..., các mẫu vật lưu trữ tại các phòng tiêu bản
thực vật.
– Xây dựng khóa định loại đến loài của các taxon nghiên cứu thuộc chi
Càng cua.
– Tìm hiểu giá trị tài nguyên của các loài thuộc chi Càng cua ở Việt Nam.
2.5. Phương pháp nghiên cứu
2.5.1. Phương pháp kế thừa tài liệu
Kế thừa các tài liệu về chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794) đã
được công bố, đặc biệt là các công trình về phân loại học. Bên cạnh đó, tìm hiểu
thêm những công trình về giá trị tài nguyên, tình trạng hiện tại của các loài Rau
dệu, để nhằm mục tiêu tìm hiểu về đặc điểm sinh học, sinh thái, tình trạng của

loài.
2.5.2. Phương pháp điều tra thực địa thu thập mẫu vật thực vật
Tham gia các chuyến điều tra, nghiên cứu thực địa để thu thập mẫu vật,
phân tích mẫu ở trạng thái tươi (ví dụ loài Càng cua thường được lấy làm rau ăn,
mọc khá phổ biến ở những nơi đất ẩm), tìm hiểu thông tin về hình thái, giá trị sử
dụng của loài.
2.5.3. Phương pháp so sánh hình thái
Để nghiên cứu phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794),
chúng tôi sử dụng phương pháp Hình thái so sánh theo Nguyễn Nghĩa Thìn,
2007 [15]. Đây là phương pháp cổ điển nhưng cho tới nay vẫn là phương pháp
chính và phổ biến nhất. Phương pháp này dựa trên đặc điểm cấu tạo bên ngoài


các cơ quan của thực vật, quan trọng nhất là cơ quan sinh sản vì đặc điểm của nó
liên quan chặt chẽ với bộ mã di truyền và ít biến đổi bởi tác động của môi
trường. Việc so sánh dựa trên nguyên tắc chỉ so sánh các cơ quan tương ứng với
nhau trong cùng một giai đoạn phát triển (cây trưởng thành so sánh với cây
trưởng thành, nụ so sánh với nụ, hoa so sánh với hoa,...).
Để làm tốt phương pháp nghiên cứu hình thái so sánh, cần tiến hành đồng
thời cả 2 công tác là ngoại nghiệp và nội nghiệp.
Công tác ngoại nghiệp: Được thực hiện trong các chuyến đi thực địa nhằm
thu thập mẫu vật, chụp ảnh, quan sát và ghi chép các đặc điểm của mẫu ở trạng
thái tươi, quan sát về phân bố, môi trường sống và các đặc điểm khác.
Công tác nội nghiệp: Được tiến hành trong phòng thí nghiệm, bao gồm
việc xử lý, phân tích và bảo quản mẫu vật. Tại đây, các mẫu vật được phân tích,
chụp ảnh, vẽ hình và mô tả, sau đó dựa vào các bản mô tả.
Để tra cứu nhận biết các họ, tôi căn cứ vào Cẩm nang tra cứu và nhận biết
các họ thực vật Hạt kín ở Việt Nam của Nguyễn Tiến Bân (1997) và Cẩm nang
nghiên cứu đa dạng sinh vật của Nguyễn Nghĩa Thìn (1997).
Để đánh giá về giá trị tài nguyên (khoa học và giá trị sử dụng), tôi căn cứ

vào điều tra thực địa và tài liệu:
Các bước tiến hành: Việc nghiên cứu chi Càng cua (Peperomia Ruiz &
Pav. 1794) được tiến hành theo các bước như sau:
Bước 1: Tổng hợp phân tích những tài liệu trong và ngoài nước về chi Càng
cua (Peperomia Ruiz & Pav. 1794). Từ đó lựa chọn hệ thống phân loại chi này
ở Việt Nam.
Bước 2: Phân tích, định loại các mẫu thuộc chi Càng cua (Peperomia Ruiz
& Pav. 1794) hiện có.
Bước 3: Tham gia các chuyến điều tra, nghiên cứu thuộc địa để thu thêm
mẫu, tìm hiểu thêm về sinh thái học, sự phân bố và các thông tin liên quan khác.


Bước 4: Tổng hợp kết quả nghiên cứu, mô tả các đặc điểm chung của chi,
xây dựng khóa định loại, mô tả các phân chi và các loài, chỉnh lý phần danh
pháp theo luật dang pháp quốc tế và cuối cùng hoàn chỉnh các nội dung khoa
học khác của đề tài.
Soạn thảo chi và các loài dựa theo quy ước quốc tế về soạn thảo thực vật và
quy phạm soạn thảo thực vật chí Việt Nam, thứ tự như sau:
Thứ tự soạn thảo chi: Tên khoa học chính thức kèm theo tên tác giả công
bố tên gọi, tên Việt Nam thường dùng, trích dẫn lại tên tác giả công bố tên khoa
học, năm công bố, tài liệu công bố, số trang, tài liệu chính và các tài liệu ở Việt
Nam đề cập đến, các tên đồng nghĩa (nếu có), tên Việt Nam khác (nếu có), mô
tả, loài typ của chi, ghi chú (nếu có).
Thứ tự soạn thảo loài và dưới loài: Tên khoa học chính thức kèm theo tên
tác giả công bố tên gọi, tên Việt Nam thường dùng, trích dẫn lại tên tác giả công
bố tên khoa học, năm công bố, tài liệu công bố, số trang, tài liệu chính và các tài
liệu ở Việt nam đề cập đến, tên đồng nghĩa gốc (nếu có), các tên đồng nghĩa
(nếu có), tên Việt Nam khác (nếu có), mô tả, địa điểm thu mẫu chuẩn (Loc.
class.), mẫu vật chuẩn (Typus) kèm theo nơi bảo quản (theo quy ước quốc tế),
sinh học và sinh thái, phân bố, mẫu nghiên cứu, giá trị sử dụng, ghi chú (nếu

có).
Cách mô tả: Mô tả liên tục những đặc điểm cơ bản theo nguyên tắc truyền
tin ngắn gọn, theo trình tự từ cơ quan dinh dưỡng (dạng sống, lá, thân) đến cơ
quan sinh sản (đặc điểm hoa, quả, hạt,…).
Để xây dựng bản mô tả cho một loài, chúng tôi tập hợp các số liệu đã phân
tích về loài đó sau đó so sánh với tài liệu gốc, các chuyên khảo và mẫu typ (nếu
có), từ đó xác định các tiêu chuẩn và dấu hiệu định loại cho loài. Bản mô tả chi
được xây dựng trên cơ sở tập hợp các bản mô tả của các loài trong chi. Nếu bản
mô tả này có sự khác biệt so với tài liệu gốc và các tài liệu khác (thường do số


loài trong chi ở mỗi tài liệu khác nhau), chúng tôi sẽ có những ghi chú bổ sung.
Xây dựng khoá lưỡng phân: Trong phạm vi của đề tài này, chúng tôi lựa
chọn cách xây dựng khoá lưỡng phân kiểu zic-zắc, cách làm được tiến hành như
sau:Từ tập hợp các đặc điểm mô tả cho các taxon, chọn ra cặp các tập hợp đặc
điểm đối lập và xếp chúng vào hai nhóm (các đặc điểm được chọn phải ổn định,
dễ nhận biết và thể hiện tính chất phân biệt giữa các taxon). Trong mỗi nhóm, lại
tiếp tục chọn ra cặp đặc điểm đối lập và xếp chúng vào hai nhóm khác, cứ tiếp
tục như vậy đến khi phân biệt hết các taxon.
Danh pháp của các taxon được chỉnh lý theo luật danh pháp quốc tế hiện
hành và theo Quy phạm soạn thảo thực vật chí Việt Nam [4].


CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Hệ thống phân loại và vị trí của chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794) ở Việt Nam
* Về hệ thống phân loại:
Sau khi phân tích các hệ thống phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz &
Pav. 1794) và họ Hồ tiêu (Piperaceae) trên thế giới như của G. Bentham& J. D.
Hooker (1880), Cao hu jiao shu (1999) và Takhtajan (1997, 2009); tham khảo

các công trình thực vật chí ở các nước gần Việt Nam và các công trình nghiên
cứu về họ Hồ tiêu ở Việt Nam như: C. de Candolle (1910), Phạm Hoàng Hộ
(1999), Nguyễn Tiến Bân (2003), tôi đã lựa chọn hệ thống của G. Bentham& J.
D. Hooker (1880) để xác định vị trí và giới hạn của chi Càng cua (Peperomia
Ruiz & Pav. 1794) ở Việt Nam, vì đây là quan điểm được đa số các nhà thực vật
học trên thế giới lựa chọn để phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.
1794). Theo đó, các tác giả đều đưa ra hệ thống từ chi phân loại trực tiếp đến các
loài mà không thông qua các nhánh (section) hay các phân chi (subgen).
* Về vị trí phân loại:
Vị trí phân loại của chi Càng cua rất đồng nhất trong quan điểm của các tác
giả nghiên cứu. Trên cơ sở của quan điểm này, chi Càng cua (Peperomia Ruiz
& Pav. 1794) được xếp vào họ Hồ tiêu (Piperaceae), bộ Hồ tiêu (Piperales),
phân lớp Ngọc lan (Magnolidae), lớp Ngọc lan (Magnoliopsida) hay còn gọi là
lớp Hai lá mầm (Dicotyledonae), ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) hay còn gọi
là ngành Hạt kín (Angiospermae).
Theo đó, chi này ở Việt Nam có 6 loài là P. harmandii, P. leptostachya, P.
parcicilia, P. pellucida, P. tetraphylla, P. thorelii. Hai loài còn lại là P. blanda
(có tên đồng nghĩa là P. dindygulensis) và P. portulacastroides được ghi nhận
bởi Phạm Hoàng Hộ (1999) là các loài chưa hiểu biết đầy đủ, do vậy không


được trình bày trong khóa phân loại của công trình này.
3.2. Đặc điểm phân loại chi Càng cua (Peperomia Ruiz & Pav.1794) ở Việt
Nam.
PEPEROMIA RUIZ & PAV. 1794 – CÀNG CUA
Ruiz & Pav. 1794. Fl. Peruv. Chil. Prod. 8; Benth. Hook. 1880. Gen. Plant.
3(1) : 127; C. de Candolle. 1910. Fl. Gen. Indoch. 5 (1): 63; Back. & Bakh. f.
1963. Fl. Jav. 1: 173; Herbert Huber. 1987. Fl. Ceylon. 6: 290; M. C. Tebbs.
1993. The Families and Genera of Vascular Plants. 2: 519-520; Heywood, 1996.
Flowering plants of the world. 40; Lin, Tzer-tong & Lu, Sheng-you. 1996. Fl.

Taiwan. 2: 624; Cao hu jiao shu. 1999. Fl. China, 4: 129; XIA Nian-he, 2007. Fl.
Hong Kong. 1: 59.
3.2.1. Dạng sống
Cỏ lâu năm (P. leptostachya, P. tetraphylla) hoặc hàng năm (P.
pellucida), sống độc lập hoặc bì sinh; thân chia thành gióng và mấu, nạc, ròn;
mọc bò (P. harmandii, P. tetraphylla) hoặc mọc đứng (P. pellucida, P.thorelii)
hoặc gốc mọc bò thân vươn lên (P. leptostachya, P. parcicilia), phân nhánh,
thường có rễ từ các mấu (đối với các loài sống bì sinh), có nhiều lông (trừ P.
pellucida).


Hình 3.1. Dạng sống (P. tetraphylla)
(hình theo Cao hu jiao shu, 1999)
3.2.2. Lá
Lá đơn, mọc cách (P. harmandii, P. pellucida, P. thorelii), mọc đối (P.
leptostachya) hoặc mọc vòng (P. parcicilia, P. tetraphylla); hình dạng phiến lá
rất đa dạng: hình tròn hay gần hình tm (P. pellucida), hình trứng, hình bầu dục,
hình trứng ngược, hình thoi hoặc hình bình hành đến hình mác hình; chóp
lá nhọn (P. harmandii, P. thorelii), tù hoặc tròn (P. leptostachya, P. tetraphylla),
nhọn hoặc tù (P. parcicilia, P. pellucida); mép nguyên; gốc lá nhọn (P.
harmandii, P. parcicilia), nhọn hoặc tù (P. leptostachya), hình tim (P.
pellucida), tròn (P. tetraphylla), tròn hoặc tù (P. thorelii); gân lá hình cung từ
gốc (P. leptostachya, P. pellucida, P. thorelii), hiếm khi có hình lông chim (P.
harmandii); có cuống; không có lá kèm.


3.2.3. Cụm hoa
Cụm hoa dạng bông nạc mang nhiều hoa, mọc đơn độc (P. harmandii, P.
pellucida, P. tetraphylla), cặp đôi (P. thorelii) hoặc thành cụm (P. leptosatchya,
P. parcicilia), mọc ở ngọn hoặc ở nách lá, hiếm khi mọc đối diện với lá (P.

pellucida); lá bắc hình phễu có vành hình tròn, hình khiên, hoặc gần hình thoi,
nhẵn, đính sát đế hoa.

Hình 3.2. Cụm hoa (P. tetraphylla)
1. cụm hoa; 2. một phần cụm hoa
(hình theo Cao hu jiao shu, 1999)


3.2.4. Hoa

Hình 3.3. Cấu tạo hoa (P. harmandii)
1, 2. hoa (a. lá bắc, b. nhị, c. bầu); 3. nhị (mặt trước); 4. nhị (mặt sau)
(hình theo C. de Candolle, 1910)
Hoa lưỡng tính, không có bao hoa còn gọi là hoa trần, rất nhỏ và thường
tập hợp thành bông dày đặc, không có cuống hoặc gần như không có cuống.
Nhị
2, chỉ nhị rất ngắn, đính lệch ở một bên; chỉ nhị hình giùi, bao phấn đính lưng, 2
ô, mở trong. Bộ nhụy gồm 1 lá noãn hợp tạo thành bầu thượng 1 ô, hình
trứng
ngược (P. harmandii, P. leptostachya, P. thorelii), hình bầu dục (P. pellucida),
hoặc hình trứng (P. tetraphylla); mỗi ô của bầu có 1 noãn; không có vòi nhụy;
núm nhụy tù hoặc nhọn, có mỏ hoặc như bàn chải, ở đỉnh hoặc lệch sang một
bên, mang 1(-2) rãnh.
3.2.5. Quả và hạt
Quả hạch nhỏ, hình cầu (P. leptostachya, P. pellucida), hoặc hình bầu dục
(P. tetraphylla, P. thorelii), không nạc, không có cuống hoặc có cuống ngắn,


màu nâu đen khi chín. Hạt gần hình cầu, nhỏ; mỗi quả có 1 hạt. Phôi nhỏ, được
bao quanh bởi nội nhũ mỏng.

Hình 3.4. Hình dạng quả
1. quả hình cầu (P. pellucida); 2. quả hình trứng (P. tetraphylla) ; 3.
quả hình bầu dục (P.thorelii)
(hình 1, 2. theo Cao hu jiao shu, 1999; 3. theo C. de Candolle, 1910 )
Typus: Peperomia pellucida (L.) Kunth.
Khoảng 1.000 loài phân bố rộng rãi ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới.
Việt Nam hiện biết có 6 loài, phân bố rải rác khắp cả nước.