Receptor màng tế bào và tác dụng của thuốc

GS.TS. NGUYỄN XUẨN THẮNG

RECEPTOR MÀNG TÊ BÀO
VÀ TÁC DỤNG CỦA THUỐC
(Tải bản lần thứ hai có sửa chữa và b ồ sung)

NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC
HÀ NỘI - 2008


LỜI G iới THIỆU

N h ằ m đ á p ứ n g n h u c ầ u tim h iể u Líà n â n g cao tr ìn h độ c ù a c á n bộ
tr o n g n g à n h , N h à x u ấ t bản Y học t ổ chứ c in ấ n và x u ấ t b ả n cuốn
s á c h "R eceptor m à n g t ế bào và tá c d ụ n g củ a th u ố c" d o G S .T S . N g u y ễ n X u â n
T h ắ n g • C hủ n h iệ m B ộ m ô n H oá s in h T rư ờ n g Đ ạ i học D ược H à N ộ i biên
so ạ n . N ộ i d u n g sá ch đ ã được tá c g iả n g h iê n cứu, g iả n g d ạ y n h iề u n ả m sa u
đ ạ i học về và n đ ể này,
C uốn sách n à y giới th iệu cho các bác sỉ, dược sĩ, sin h viên Đ ại học Y Dược
n h ữ n g kiến thứ c cơ bản, hiện đ ạ i uề receptor m à n g t ế bào (m ột k h á i n iệm y
s in h học m ới được t h ế giới đ a n g q u a n tâ m và p h á t triển, g ắ n liền với s ự hiểu
b iết về cơ c h ế m iễn d ịch • bệnh học p h â n tử • tác d ụ n g của thuốc ở góc độ dưới
t ế bào). N g o à i p h ầ n cơ bản, sách g iớ i th iệ u m ộ t sô' loại receptor m à n g t ế bào
th ư ờ n g g ặ p và tác d ụ n g của thuốc có t h ể g iú p ứ h cho s ự h iểu biết về cơ chẽ
s in h bệnh d o receptor g ã y ra là m cơ sở l ý lu ậ n cho việc s ử d ụ n g thuõc trong
đ iể u tr ị bệnh.
S á c h d ề cập đ ến m ột tro n g n h ữ n g v ấ n đ ề q u a n trọng uà m ới n h ấ t trong
lỉn h vực y s in h học h iện đ ạ i m à bất c ứ cá n b ộ y t ế nào củ n g cầ n thiết.
C h ú n g tôi h y vọng rằ n g cuổn sách sẽ đ e m lạ i n h iề u h ữ u ích cho bạn đọc.
T u y đả có sứ a chữa y à òô’ su n g n h iề u tro n g n h ữ n g lầ n tá i bản song cuốn sách

n á y chắc ch ắ n vẩn còn có th iếu sót; rất m o n g độc g iả góp ý đ ể lầ n x u ấ t bản sau
dươ c hoàn hảo hơn.

NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC


LỜI NÓI ĐẦU
R e c e p t o r m à n g tê b à o , m ộ t lĩ n h v ự c m ớ i n h ư n g r ấ t q u a n t r ọ n g t r o n g
ĩih iẻ ư q u á t r ì n h h o ạ t đ ộ n g c ủ a t ế b à o n h ư m iễ n d ịc h , t á c d ụ n g c ủ a th u ố c
k h ô n g t h ê t h i ê u v ắ n g r e c e p to r . N h ờ s ự p h á t t r i ể n s i n h v ậ t n ó i c h u n g v à s i n h
sả n vô t í n h n ó i r iê n g , g ầ n đ â y n h i ề u l o ạ i r e c e p t o r đ ã đư ợc b iế t, t h ế n h ư n g sự
h i ế u b i ế t v ề r e c e p t o r c ò n b ị h ạ n c h ê s o v ó i s ự h i ể u b iế t vê' e n z y m . N ế u nói
e n z y m là c h ấ t x ú c tá c s i n h h ọ c q u a n t r ọ n g h à n g đ ầ u t h ì r e c e p t o r lạ i có v a i trò
q u a n t r ọ n g lớn h ơ n , c h í n h v ì r e c e p to r t á c đ ộ n g , đ iề u h o à h o ạ t đ ộ n g c ủ a e n z y m
dưới ả n h h ư ở n g c ù a tín h i ệ u t h ứ n h ấ t n g o à i t ế b à o t ạ o n ê n . N h ữ n g h i ể u b iế t
v ề r e c e p t o r m à n g t ế b à o c h o p h é p g i ả i t h í c h n h i ề u cơ c h ế t á c đ ụ n g c ủ a th u ổ c ,
n h i ể u n g u y ê n n h ă n b ệ n h h ọ c p h â n t ử d ư ó i m ứ c t ế b à o , t ừ đ ó đ ã đ ư a r a đư ợc
n h i ề u l o ạ i th u ố c m ố i, n h i ề u b i ệ n p h á p t r ị liệ u b ệ n h h ớ p lý , c h í n h x á c v à h i ệ u
q u à c a o . N h ừ n g h i ể u b i ế t v ể r e c e p to r m à n g t ê b à o c ó t h ể p ú p c h o dược 3Ĩ, bác
sĩ h i ể u s á u s ắ c v ề n h ừ n g n é t cơ b ả n c ủ a y s i n h học p h â n tử , là m cđ sỏ c h o v iệ c
h i ể u s â u t r o n g v i ệ c s ử đ ụ n g th u ố c đ i ể u t r ị b ệ n h .
D o v ậ y s á c h đ ư ợ c b ố c ụ c t h à n h b a p h ầ n c h ín h :

P h ầ n m ộ t: N h ữ n g n é t cơ b ả n v ề s i n h học m à n g t ê bào
P h ầ n h a i: S i n h h ọ c p h â n t ử r e c e p t o r m à n g t ế b à o
P h ầ n b a : R e c e p t o r m à n g t ế b à o v à t á c d ụ n g c ủ a th u ố c .
S á c h n à y đ ư ợ c s ủ d ụ n g t r o n g c h ư ơ n g t r ì n h g i ả n g d ạ y s a u đ ạ i học cho
c h u y ê n k h o a dược, c a o h ọ c. n g h i ê n c ứ u s i n h v à d ù n g là m t à i l iệ u t h a m k h ả o
c h o o á n b ộ t r o n g n e à n h y dưỢc v ề lĩn h v ự c n à y .
C u ố i c ù n g t á c g i à c ả m ơ n D S . H o à n g T r ọ n g Q u a n g . G i á m đốc N h à x u ấ t

b ă n Y h ọ c đă t ạ o đ i ề u k i ệ n t h u ậ n lợi đ ể c u ố n s á c h được s ó m ra m ấ t b ạ n đọc;
c ả m ơ n D S . Đ ặ n g T h ế V ỉ n h đ ố đ ó n g g ó p n h i ề u ý k i ế n g iá tr ị v à n h i ề u t h ò i g i a n
đ ẽ h o à n c h ỉn h b ả n th ả o ch o q u y ển sá ch này.
T u y đ à c ố g â n g n h iề u , n h ư n g k h ô n g t r á n h k h ỏ i t h i ê u s ó t, t á c g ià m o n g
n h ậ n đ ư ợ c ý k i ế n đ ó n g g ó p b ổ s u n g c ủ a c á c đ ồ n g n g h i ệ p y dưỢc v à độc g iả.

G S . T S . N G U Y Ễ N XUÂN THẮNG

C hủ n h iệ m Bộ m ôn H oá sinh,
T rư ờ n g d ạ i học DưỢc Hà Nội


MỤC LỤC
P hần m ôt
NHỬNG NÉT C ơ BẢN VỂ SINH HỌC MÀNG T ấ BÀO

11

1. M ở đầu : V a i tr ò q u a n t r ọ n g c ủ a m à n g

12

2. Cấu tạ o p h â n tử của m à n g t ế bào

13

2 .1 . T h à n h p h ầ n h oá học c ủ a m à n g

13

2 .2 . C á c lo ạ i m à n g t ế b à o

16

2 .3 . C ác m ô h ì n h c ấ u tr ú c m à n g t ế b à o

22

3. C ác c h ử c p h ậ n s i n h h ọ c c h ủ y ế u c ủ a c á c c h ấ t iố p áo b ể m ặ t t ế b à o

25

3 .1 . G ly c o lip id v à g lỵ c o p r o t e in c ủ a lớ p á o b ể m ậ t t ế b à o

25

3 .2 . G lv c o lip id đ ậ c b iệ t

25

3 .3 . G ly c o p r o t e in đ ặ c b iệ t

27

3 .4 . A c id s i a l i c t r ê n b ể m ặ t t ế b à o

29

3 .5 . C a i m o d u l i n v à s ự l i ê n k ế t c a lc i v ó i m à n g b à o t ư d n g

29

3 .6 . F ib r o n e c t i n

30

3 .7 . G ly c o s y ] t r a n s f e r a s e b ể m ặ t t ế b à o

33

4. E n z y m m à n g t ế b à o

36

4 .1 . M ộ t s ố e n z y m m à n g t ế b à o

37

4 .2 . C h ứ c p h ậ n q u a n tr ọ n g c ủ a c á c e n z y m m à n g t ế b à o

40

5. R eceptor m à n g t ế bào

41

5 .1 . T á c d ụ n g tư ơ n g hỗ g i ũ a lig a n d v à r e c e p to r

42

5 .2 . C ác lo ạ i r e c e p t o r m à n g t ế b à o

42

5 .3 . R e c e p to r c ủ a t ế b à o 'l y m p h o

43

5 .4 . R e c e p to r c ủ a c h ấ t d ẫ n t r u y ề n t h ầ n k i n h

48

5 . 5 . R e c e p to r c ủ a cá c le c t in

53

5-6- P h ư ơ n g p h á p lý h o á p h á t h i ệ n v à đ á n h g iá r e c e p t o r

53

6 . Các p h ư ơ ng p h á p n g h iên cứ u m à n g

56

7 . S ự v ậ n c h u y ể n các c h ấ t q u a m à n g t ế b à o

58

7 . 1 . N g u y ệ n lý v ậ n c h u y ể n c á c c h ấ t q u a m à n g

60

7 .2 . K h u y ếch tá n th ụ đ ộ n g q u a m à n g t ế b ào

62


1 4. C h ấ t đ ố i k h á n g r e c e p to r a d r e n e r g g i c

189

2. R e c e p t o r c ủ a d o p a m in

199

2 .1 . C ấ u t ạ o v à t á c đ ộ n g c ủ a r e c e p t o r

199

2 .2 . T h u ô c t á c d ụ n g với r e c e p t o r c ủ a d o p a m i n

204

3. R e c e p t o r c ủ a n ic o t in ic - a c e t y l c h o l i n

206

3 .1 . C ấ u t ạ o v à t á c đ ộ n g c ủ a r e c e p t o r

206

3 .2 . T á c d ụ n g c ủ a th u ố c đ ô ì v ó i r e c e p t o r

212

4. R e c e p t o r c ủ a g l u t a m a t v à g ly c in

21-í

4 .1 . R e c e p t o r c ủ a g l u t a m a t

214

4 .2 . R e c e p t o r c ủ a g ly c in

215

5. R e c e p t o r c ủ a G A B A

216

6. R e c e p t o r c ủ a s e r o t o n i n

217

6 .1 . C á c lo ạ i r e c e p t o r s e r o t o n i n

219

6 .2 . V a i t r ò s i n h lý c ủ a s e r o t o n i n

224

6 .3 . Chà't c h ủ v ậ n v à c h ấ t đ ô i k h á n g r e c e p t o r s e r o t o n i n

224

7. R e c e p t o r c ủ a m o r p h in

230

7 .1 . C ác lo ạ i r e c e p to r o p io id

235

7 .2 . N h ả n d ò n g p h â n t ử v à cơ c h ế t á c d ụ n g c ủ a r e c e p t o r o p io id

238

7 .3 . M o r p h in v à c h ấ t c h ủ v ậ n o p io id

240

8. R e c e p t o r c ủ a h i s t a m i n

248

8 .1 . C ấ u tạ o v à tá c đ ộ n g r e c e p t o r c ú a h i s t a m m

24H

8 .2 . C h ấ t đ ô i k h á n g r e c e p to r c ủ a h i s t a m i n

253

9. R e c e p to r c ủ a i n s u l i n v à g l u c a g o n

258

9 .1 . R e c e p t o r c ủ a i n s u l i n

258

9 .2 . R e c e p t o r c ủ a g l u c a g o n

268

10. Receptor của vasopressin

269

1 0 .1 . H i ệ u ứ n g V I r e c e p to r

272

1 0 .2 . H iệ u ứ n g V 2 r e c e p t o r

273

1 0 .3 . D ư ợ c lầ m s à n g c ủ a p e p t id v a s o p r e s s i n

274

11. R e c e p t o r c ủ a n a t r i u r e t i c v à a n g i o t e n s i n

275

1 1 .1 . N a t r i u r e t i c p e p t id

275


7 . 3 . V ậ n c h u y ể n dễ d à n g q u a m à n g

63

7 .4 . V ậ n c h u y ể n t íc h cự c q u a m à n g

63

8, B ệ n h h ọ c p h â n t ủ l iê n q u a n đ ế n m à n g tê b à o

67

8 . 1 . B i ể u h i ệ n b ệ n h d o c á c độc t ố v i k h u ẩ n l iê n q u a n v ó i r e c e p t o r

67

8 . 2 . B i ế u h i ệ n b ệ n h d o r e c e p to r c ủ a c á c v i k h u ẩ n , v i r u s

68

8 . 3 . B ệ n h d ị ủ n g l i ê n q u a n đ ế n r e c e p t o r đô'i với I g E

69

8.4. B ệ n h c ú a n ă o v à t ế bào th ầ n k in h liê n q u a n đ ế n receptor m à n g t ế bào 71
8 . 5 . B ệ n h b iể u h i ệ n l iê n q u a n với r e c e p t o r c ủ a h o r m o n

71

8 . 6 . R e c e p t o r đ ô i v ó i lip o p r o t e in v à b ệ n h t à n g c h o le s t e r o l m á u

72

8 .7 . B ện h u n g th ư v à m à n g tê bào

73

8 .8 . B ệ n h tự m iễ n

73

Phần hai
SINH HỌC PHÂN TỬ RECEPTOR MÀNG T Ế BÀO

76

1, M ở đầ u : V a i t r ò c ủ a m à n g đối v ố i t á c d ụ n g c ủ a th u ô c

77

2. R e c e p t o r m à n g t ế b à o v à t á c d ụ n g c ủ a th u ô c

78

2 .1 . Đ ị n h n g h ĩ a r e c e p t o r

79

2 .2 . T r ạ n g t h á i c ấ u t r ú c p h â n t ủ c ủ a r e c e p t o r

79

2 .3 . T í n h c h ấ t l i ê n k ế t c ủ a li g a n d v ớ i r e c e p t o r

88

2 .4 . H ệ t h ô n g t h ô n g t i n c ủ a r e c e p to r m à n g tê b à o

107

2 .5 . Đ ộ n g h ọ c k ế t d í n h th u ố c v ó i r e c e p t ọ r

125

2 .6 . ỉáự h ê n q u a n v é t á c d ụ n g s i n h h ọ c
v à k h á n ả n g liê n k ế t c ủ a lig a n d v ớ i r e c e p t o r

150

2 .7 . S ự l iê n q u a n g i ũ a r e c e p to r v à e n z y m m à n g tê b à o
đ ô i với tá c đ ụ n g c ủ a th u ô c

152

2 .8 . Cơ c h ê t á c đ ộ n g h o á s i n h c ủ a r e c e p t o r

156

P h ầ n ba
RECEPTOR MÀNG T Ế BÀO VÀ TÁC DỤNG CỦA THUỐC

169

1 A d r e n e r g ic r e c e p t o r

170

1 .1 . C ấ u tạ o v à c á c t i ế u đ đ n v ị r e c e p t o r

170

1 .2 . D ấ u h i ệ u c h u y ể n t ả i t h ô n g t i n t ừ r e c e p t o r đ ế n e n z y m

177

1.3. N h ữ n g c h ấ t c h ủ v ậ n và đôì k h á n g c h ủ y ế u s ử d ụ n g tro n g lâ m s à n g

179

1 1 .2 . R e c e p t o r c ủ a a n g i o t e n s i n

276

1 2 . R e c e p t o r c ủ a p e p t id t r o n g đ ẫ n t r u y ề n t h ầ n k in h

281

1 2 .1 . Đ ặ c t í n h c h u n g c ủ a p e p t ìd d ẫ n t r u y ề n t h ầ n k i n h

281

1 2 .2 . R e c e p t o r v à c á c p e p t id d ẫ n t r u y ề n t h ầ n k i n h

282

13. R e c e p t o r c ủ a lip o p r o te in

287

1 3 .1 . S ự h ì n h t h à n h v à t á c đ ộ n g c ủ a r e c e p to r tr o n g c h u y ể n h o á

287

1 3 .2 . C á c t y p c ủ a h ộ i c h ứ n g t ả n g lip o p r o t e in m á u

292

1 3 .3 . T h u ố c đ iể u t r ị rối lo ạ n c h u y ể n h o á m d

294

T à ỉ li ệ u t h a m k h ả o c h í n h

302


P h ầ n m ột

NHỮNG NÉT C0 BẢN VẾ SINH HỌC MÀNG TÊ BÀO


1. M ỏ ĐẨU: vai trò q u a n trọ n g c ủ a m à n g
N h ữ n g n ả m g ầ n đ â y v a i trò s in h học c ủ a m à n g đã được n h iể u n h à n g h i ê n
cứu q u a n tâ m và c h ú ý bỏi vi n h iề u quá Irình s ô n g k h ô n g i h ê ih i ế u vai t r ò cúa
m àn g. M à n g t ế bào c h iế m giữ vai trò q u a n trọ n g tro n g niọi tioạL d ộ n g cúu lô bào
v à tổ chử c I'úa đ ộ n g v ậ t c ũ n g n h ư th ự c vậ t.
M à n g là m ộ t lớp m ò n g k h o ả n g 100A ° bao q u a n h t ế bào. d u y tri c h o lê hằo lự
c h u y ể n h o á. l ự s in h s ả n . tự th íc h n g h i. M à n g c h iế m k h ố i lư ợ n g lớn tr o n g t ê bào
bao gồm cá c loại m à n g b à o tư ơ n g ( m à n g b a o q u a n h tê bào), m à n g lư ớ i nội
n g u y ê n s in h , m à n g ty lạ p th ế , m à n g t i ê u th ê , m à n g G olgi, m à n g lụo lạp . m à n g
n h â n ... N h ờ có m à n g n ê n t ế b à o c ũ n g n h ư cá c b à o q u a n r ú a nó n g ă n c á c h (ỉược
m ôi tr ư ờ n g x u n g q u a n h dế d u y trì được c h ứ c p h ậ n q u a n trọntỉ d ặ c biệt c ù a niổi
th à n h p h ầ n tê bào.
M à n g bào tư d ng n g á n c á c h tê bào vổi m ói trư ờ n g b ê n lỉgoài n è n là m oho lê
bào tu y c h u n g sôVig tro n g môi tr ư ò n g h u v ê n n á o lẫ n lộn cả chá't d in h d ư ỡ n g lẫn
cá c s ả n phiãim đ à o t h ả i độc n h ư n g nó v ẫ n d u y tri s ự h o ạ t đ ộn g y ê n tin h , t r ậ t tự
là m v iệ c th eo m ột n g u y ê n tắc c h ặ t c h ẽ , có c h ỉ hu y. T è bào được gọi là s ố n g trong

thê’ giới y ê n tĩn h n h ư n g th ự c ra từ n g g iâ y p h ú t có h à n g n g h ìn v ạ n p h ả n ử n g xảv
ra và đưỢc d iề u c h in h r ấ t t in h vi. c h ín h x á c và đ ả m b á o a n lo à n l u y ệ t đối. M àng
có th ẻ n g ả n cách tạ o m ôi trư ờ n g c ó pH h o à n to à n k h á c n h ư dịch dạ d à y có p M = 1.
tr o n g lúc niôm m ạc dạ d à y có pH tr u n g tín h ,
T ừ th ê kỷ XIX, k h i p h á t h iệ n ra tê b à o th ì người ta c ũ n g đ ã n g h ĩ đ ế n 'Viỉi irò
c ủ a m à n g t ế bào. T ừ đó đ ế n n a y tu y tr ả i q u a bao giả th u y ế t, th í n g h iệ m , thực
n g h iệ m , n h ư n g đ ế n b â y giò b á n châ't hoá học, m ô h ìn h c ấ u Lrúc m à n g v ẫ n ccm thôi
th ú c cá c n h à k h oa học p h ả i nỗ lực n h iề u tr o n g v iệc n g h iê n cứ u chún g- T r o n g cár
loại m à n g t ế bào. m à n g bê' m ặ t đ ó n g v a i trò q u a n tr ọ n g tro n g k iể m ir a v.à diểu
h o à chứ c p h ậ n cơ b á n c ủ a t ế bào n h ư s in h s ả n . b iệ t hoá. n h ậ n d iệ n , di c h u v é n .
v ậ n c h u y ể n qua m à n g . T ê bào u n g th ư m ấ t h ế t cá c chứ c p h ậ n k iem tra n ê n siiih
ra đặc t in h mới n h ư p h â n c h ia tê bào n h a n h , vó h ạ n , tỉ\iig cư d n g x â m lấn v a o cac
mô b ìn h th ư ờ n g và đi c ă n ndi n à y qua nơi k h á c. N h ữ n g dặc tin h n à v liêm quan
c h ặ t c h ẻ tr ê n bể m ặ t m à n g tê bào. cho n ê n có người nói r à n g u n g t h ư là b ệ n h C'úa
m à n g . M à n g tẽ bào liê n q u a n d ế n n h ậ n d iệ n cá c vi k h u ẩ n , v ir u s . cá c k ý sinih vậi.
N g h iê n cứu m ả n g g iú p tìm h iể u cơ c h ế b ẩ m s in h c ù a cá c vi s in h v ậ t dó, Đỉặr biệi
tr o n g lâ m s à n g , đ iể u trị m u ô n tìm h iể u cd c h ê bẩm s in h t’ủa th u ô c đi v à o tô tà o
p h ả i n g h iê n c ứ u m à n g . T ro n g n h ữ n g n ả m g ầ n đ â y m à n g Hpid n h â n tạ o diược sú
d ụ n g là m cho th u ố c có h iệ u lực hơn. H iể u dưỢc b ả n c h ấ i v ậ n c h u v ế n qua màng,
các bác sĩ s ẻ d ề x u ấ t dược n h iề u p h ư ơ n g p h á p trị liệ u mới có h iệ u q u à đôi vớ i hàng
lo ạ t b ệ n h d ẫ n tr u y ề n x u n g d ộ n g t h ầ n k in h , cá c b ệ n h th ậ n cấp , m ạ n tín h V. V ... Đôi
với m iễ n dịch tẻ bào v à m iễ n d ịc h g h é p cd q u a n , v iệc tìm h iể u m à n g bể mậit dóng
v a i trò q u a n trọng, n g a y cả lai g h é p t ế b à o tr o n g s in h học p h â n tứ h i ệ n đ ỉi.
n g h iê n cứu m à n g c ũ n g được n ê u lê n h à n g đầu .
B ện h học v ể m à n g tê bào đã đưỢc c h ú ý, đó là cá c b ệ n h p h â n bô cúa m a n ịỊ bề
m ặ t. T ro n g y học tư ở n g n h ư n h iề u b ệ n h k h ô n g liê n q u a n vối n h a u n h ư te o cơ i h i n


k in h , c ư ờ n g g iá p Irạn g. b ện h tá , đái ih ả o d ư ò n g. cao h u v ế t áp. dị ứ ng, u n g thư,
n h iô m k h u á n dưới á n h 8 á n g c ú a s in h học v à b ệ n h học p h â n tủ c ủ a m à n g ngư òi ta

n h ậ n t h â v c h ú n g liê n q u a n với chứ c p h ậ n m à n g tê bào. M ọt tr o n g s ố c h ú n g bắt
n g u ồ n t ừ cơ c h è c h u n g , đó là s a i lầ m tr o n g tr u y ề n đ ạ l tín h iệ u ó m à n g bế m ặ t ớ
m ứ r đ ộ p h â n tư. C ác t ế bào tr u y ề n tin c h o n h a u qua c h ấ t tr u n g g ia n h ỗ n hợpC h ả t riàv d ế n t ế bào th ì dược tè b à o p h á t g iá c và n h ậ n d iệ n bới m ột p h á n lử k h u
Irú ớ bẽ m ặ t t ế bào Rọi là c h ấ t n h ậ n diện.

2. CẤU TẠO PHÀN TỬ CỦA MÀNG T ấ BÀO
B ẽ m ậ t tê bào (cell s u r ía c e ) có 3 t h à n h p h ầ n cơ b ả n (h ìn h 1.1.).

Hỉnh 1.1. C á u trúc 3 lớp c ủ a m á n g té bào
1. Lớp áo: 2. Màng bào tưang
3. Thành phấn bén trong liẻn kểt
với m àng bào tương
MF: c á c sợi vi thể (microíilaments); MT: c àc ống
siéu vi (microtubules)
Lớp áo bể m ậ t t ế bào (cell su r fa c e c o a t) c h ứ a n h iề u p o lv sa c ch a rid còn dược
gọi là lớp g ly c o ca ly x , n ằ m p h ía n g o à i m à n g b à o tư ơng. Lớp bề m ặ t t ế bào n à y th ấ y
rõ ỏ m à n g vi k h u â n .
M à n g bào tư ơ n g còn gọi là p la s m a m e m b r a n e h a y m à n g t ế bào (cell
m o tn b r a n e ) dược c ấ u tạo c h ủ y ế u bởi lip id v à p ro tein . Đ â y là loại m à n g c ủ a h ầ u
h ế t tẽ’ b à o đ ộn g vật.
P h ía b ê n Iro n g m à n g bào tư d ng được liê n k ế t bới cá c p ro tein có tín h c h ấ t
co d u ỗ i tr o n g hệ th ố n g m ic r o fila m e n t v à m ic r o tu b u le s. p ro tein g ắ n calci
(c a lm o d u lin ). C ác I h à n h p h ầ n n à y liê n k ế t k h ô n g c h ặ t c h ẻ với m à n g bào tương,
k h a c VƠI lơp ao bè m ạ t, le bao lie n k e t c h ặ t c h é hơn. Lơp a o p h ú be m ạ i te bao giu
vaj trò c h ú y ế u d ín h k ết. n h ậ n d iệ n th ì m à n g bào tư ơ ng đ ó n g v a i trò c h ủ yếu
t r o n g v ậ n r h u v ê n và tr a o đổi các c h á t q u a m à n g . M à n g b à o tư ơ n g còn có v a i trò
c h ú y ê u tro n g c h u v ế n đ ộ n g nội bào. c h u y ể n d ộ n g tê' b à o và là m di c h u y ể n các
t h à n h p h ầ n tr o n g tĩiàng b à o tư ơ n g c ũ n g n h ư d ẫ n tr u y ề n n h ừ n g tín h iệ u từ bên
n g o à i v à o bên tr o n g tẽ bào-

2.1. Thành phán hoá học của m àng tê bảo
M à n g được c ấ u tạ o bơi cá c p h â n
cầu g ồ m 45% là lipid. 45% p rotein v à
cáo p h â n l ú n à v th a v dối n h ư ỏ m à n g
g l u c id c h ư a (ìầy 1%. M à n g m y e lin th ì

tử lip id , p r o te in v à đư òn g. Ví dụ m à n g h ồ n g
k h o ả n g 10% là đư òn g. C ác m à n g k h á c n h a u ,
g a n lư ợ n g lipid k h o ả n g 40%, p rotein 60% và
lip id g ầ n 80% (h ìn h 1.2).


Màng (M) 0

Thànft phán %

M.myelin
M hống cáu

người
M bâo tưong
M Glogi
M lưới nổt bào

ĩ\JOng sán

SỦI

M nhán
M.ngổái ty thể

M.trong ty thể

H ỉnh 1.2. Tỷ lệ % lipid v à protein trong m àng.

2.1.1. L ip id m àng tế bào
C h ủ y ê u là p h o sp h o lip id tr o n g đó 4 loại c h iê m tỷ lệ c h ín h là p h o sp h a tid v l
e t h a n o la m in (PE) và PS, PC, s p h in g o m y e lin (SM). P E v à P S t h ấ y n h iề u ở bể m ặ t
m à n g tiế p xúc với bào tư ớ ng còn PC, S M t h ì ờ bề m ậ t tiế p xúc với m ôi trường bên
n g o à i của t ế bào. C ác acid béo ở m à n g t h ư ò n g là lo ạ i 16 v à 18 carb on có 1 nôì dôi,
2 nối đôi và loại 2 0 carbon có 4 nỗì đôi, lip id m à n g xếp t h à n h 2 lớp. P h ầ n ưa nước
c ủ a lipid h ư ớ n g ra n goài, p h ầ n kỵ nưdc h ư ó n g v à o trong. P h o sp h o lip id k h á c n h a u
về tỳ lệ th eo loại m à n g (h ìn h 1.3).
C h oỉestero ! có n ồ n g độ c a o ỏ lớp lip id n g o à i ỏ d ạ n g e s t e h o á và liê n k ế t lỏng
lẻo vỏi tn à n s. liê n qu an d ê n tín h lỏ n g c ủ a m à n g nên ả n h h ư ỏ n g đ ế n m ột sô chứ c
p h ậ n m à n g n h ư v ậ n c h u y ế n các c h ấ t, h o ạ t đ ộ n ẹ c ú a m ột sỗ e n z v m ; acid bí^o dài
h ìn h th à n h lớp m à n g v ữ n g c h ắ c và k h i có n h iê u d â y nối đôi thì s ự h ìn h t h à n h
k é m bển v ừ n g hơn. Mức dộ co h a y g iã n c ủ a m à n g liê n q u a n d ế n độ dài cúa acid
béo và 8Ô lưỢng d â y nối đôi.
B ả n g 1.1: T h àn h p h ắ n g á n đ ú n g c ủ a lipid m à n g
Mảng

P h o s p h o líp id

C h o ie ste ro l

G lucolipid

C h o le ste ro l « s te
h o á và lipid lượng
n h ỏ kh ác

Bào tương

57

15

0

22

Golgí

57

9

0

34

Lưới nội bào tương

85

5

0

10

Màng trong ty ỉhể

92

0

0

8

Nhân

85

5

0

10


C h o le s te r o l á n h h ư ớ n g dôn d iệ n tíc h c ủ a m à n g m ò n g m ột lớp tạo n ẽ n sự
v ừ ỉg ch ắc t u ỷ th u ộ c s ố luợ n g ste ro l. V ai Lrò q u a n trọ n g c ú a lipid là d u y tri và
n á i g cao k h á n á n g h o ạ t d ộn g c ủ a e n z y m c ủ n g n h ư dôì với th ụ th ế r ec e p to r m à n g
t ế rắo. T r o n g n h ié u tr ư ò n g hỢp lip id ả n h h ư ò n g r ấ t tón dÔJ vổi k h ả n ả n g m iễn
dụn c ú a t ế bào. N h iề u trường hợp cho t h ấ y lip id tă n g cư ò n g k h ả n ả n g tạ o m iền
d im c h o t ế bào.

B i M Chdestdrol

Phsphogtycend Esn

I------ 1 Khàc

Sphtnoom veíinm
Màng(M) 0

I'
Lipid%

h
^ bảo tưong

Ỳ ^^r*íí,?m

100

Mầog (M)

Phosphatidyisdrìn

sphingomyelin

PhOBphatidyIinositol

Ị phos phatĩdy
0

Phosphoỉỉpid %

Carđioỉipin

100

M.baotUững

MGolgi

M.Golgi

n6i bào

M.lưới nội bảo
tưong sắn sùi

ti^g sán SÙI

Phosphatidyicholin

M.nhần

M nhản
V ig o á i ty thể

M ngoài ty thể

Ntrong ty ỉhỂ

M ỨXJn9 ỉy ttiể

H lnh 1.3. T h àn h p h á n llpid m à n g c ù a tế b à o g a n chuột
a: % những thành phán lipíd chinh so với tổng lượng lipid. Phấn "khác" chỉ mono,
di v à triglycerid, AB, choleslerol e ste hoá. b: Thành phán % phospholipid so với tổng
lưạng phospholipid.

2.. í 2. P rotein m àng té bào
P r o te in x u v ê n q u a màiiK: c h iế m k h o ả n g 70% p r o te in m à n g , m u ôn tá c h p h ải
d ù i g c h ấ t p h á m à n g n h ư d e te r g e n t X - 1 00 . C h ú n g gồm cá c e n z y m liên k ế t m àn g,
pir«tein v ậ n c h u v ê n , protein k h á n g n g u y ê n , p r o te in n h ậ n d iệ n v.v,.
P r o te in n ả m ỏ rìa m àng: c h iê m k h o ả n g 30% p ro tein m à n g , được tá c h khòi
miìng b ằ n g nước d ễ dàn g. C h ú n g là p rotein e n z y m , cá c sỢi vồ cá c ô n g s iê u vi nằm
d ư íi m àng.
Một sô* loại p rotein dã đưỢc tá c h và t in h c h ế gồm cá c loại như:

* P r o te in v ậ n c h u y ể n c h iêm k h o ả n g 5-10% gồm từ 10 d ế n 2 0 loại.
+ P r o te in k h á n g n g u y ê n loại h o à hợp tổ chứ c và đặc h iệ u r ủ a ly m p h o bào.
c h ế m sô lượiifí 10^' p h â n tứ tro n g m à n g đối v ó i các Ig.
+ P r o te in n h ậ n d iệ n gồm n h iề u loại, tr o n g đó loại n h ậ n d iệ n lectin có tới 10’
plhin t.ử tr ê n m ặ t m àn g.
+ P r o te in e n z y m rất p h o n g p h ú g ồ m n h iể u loại tro n g dó có a d e n y l c y cla se ,
A TPase. là m ộ t tr o n g h à n g lo ạ t m e n q u a n tr ọ n g có n h iề u ý n g h ĩa s in h học.


2.2. Các loạỉ màng tê* bào (hình 1.4)
Máng bồo tương màng đòi

55%

Thể Goígi máng đơn

s%

Lưòi nôi bào tương
màng đon
nbosom

10%

Peroxisom mảng đơn
Lysosom mảng đon
5%

Nhân m ângđòi
Lổ már>g n h â r
hach nhàn
Ty thể mảng đôi
mànọ ngoài,
màng irong

25%

H ỉnh 1.4. C ấ u trúc c ủ a tế b à o

2.2.1. Màng bào tương
H iệ n n a v c ấ u trúc m à n g bào tư ơ n g c ò n n h iề u m ô h ìn h v à g iá i h u y ê t dê n g h ị,
tu v v ậ y giá t h u v ế t v ề m ó h ìn h c ủ a S in g e r v à N ic o ls o n (1 9 7 2 ) dược th ừ a n h ặ n hơn
cả. T ro n g m ô h ìn h n à y , lip id đưỢc xếp t h à n h 2 lớp ờ tr ạ n g th á i b á n lỏ n g và các
protein được n h ặ n c h ìm tro n g c h ú n g với m ứ c độ k h á c n h a u . L ipid c ấ u tạ o m à n g
bao tư on g góm b loại c h ín h la p h o sp h o lip id , L-holesUTul và glyculip id, P liosp lio lip đ

th a y đổi c h ủ n g loại th e o cá c loại cơ q u a n k h á c n h a u (b ả n g 1.2), lu y v ậ y t h à n h
p h ầ n c h ú v ế u c ủ a p h o sp h o lip id là p h o s p h a tid y l colin, p h o s p h a tid v l ser in ,
p h o sp h a tid y l e th a n o la m in , s p h in g o m v e lin .
B à n g 1.2: N ổng đ ộ p h ẩ n trăm c ủ a c á c phospholipíd trong m à n g b à o tương
c ủ a c ả c c ơ q u a n k h ả c n h a u tro n g ch u ộ t (R overer. 1969).
P h o s p h o iip id (a)
PC
PE
PS
Pl
PG
OPG
PA
SP

Gan

Lách

52.3
25,2
3.9
9,0

47.2
27,2
9.0
6.3

4,4

0.4
4,5

2,4
0,6
7,3

Tim
41.2
33.8
3.2
4.9
1.1
13,0
0,2
3.5

Phẩi
48,2
23.3
9,7
4.2
2.3
1.1
03
10.8

T hận
36,6
28,8

8.1
6.1
0.2
7.1
0,3
12,9

Hống cáu
47,5
21,5
10,8
3,5
3.8 (b)
0.3
12,8


( ’h ú lliich : (a) n h ữ n g c h ù v i è l tắt
l‘(^ p h o s p h a tid v l colin; F*E: p h o siỉh a tid y l e th a n o la m in
l’S; p h o s p h a tid y l serin ; PI; p h o s p h a tid v l in osito l
PG: p h o s p h a tid v l glvcerol; D r r ., card iolipin ; PA: p h o sp h a tid ic acid
SP; s p h in g o m v e lin
(b): ly s o p h o s p h a t id v l colin
Các lo ạ i lipid lạ n m à n g dôi, tr o n g đó v ù n g có cực là v ũ n g ư a nưổc h ư ô n g ra
p h a môi tr ư ò n g n g o à i, còn chuỗi đài ca rb o n là v ù n g k h ô n g p h â n cực, v ù n g kỵ
IIƯH' h ư ố n g v à o p h ía b ê n trong- N h ù n g t h à n h p h ầ n n à v th ư ờ n g p h â n phôi k h ô n g
dềi tro n g 2 lâp của m à n g . M à n g bào iư ơ n g còn có c h o le ste r o l d ạ n g e s t e liê n kết
lỏnĩ léo vói m à n g đ ó n g v a i trò dệm dối vói t ín h lỏ n g c ủ a m à n g bởi vi c h ú n g có th ể
á n i h ư ớ n g đ ế n m ộ t sô chứ c p h ả n n h ư m à n g v ậ n c h u y ế n các c h ấ t, d in h k ế t và
nh;n d iệ n c ũ n g n h ư h oạ t đ ộ n g của m ộ t s ố e n z v m m à n g t ế bào c ũ n g n h ư k h ả n ả n g

ih im f ú a c h ấ t q u a m à n g - Vi d ụ loại bớt c h o le s te r o l l ừ m à n g h ồ n g cầu dà t á n g sự
iháTi t'úa glvcorol. T ư ơ n g tự n h ư v ậ y tã n g tý lệ e h o le ste r o l/p h o s p h o lip id c ủ a h ồn g
c h u ộ t la n g cỉã khứ độ th ấ m của c h ấ t k h ô n g đ iệ n ly. C h o le s te r o l có ả n h hưởng
clỏ’i Irạ n g t h á i hoá rắn c ủ a c ấ u trúc m à n g p h o sp h o lip id , k ìm h ã m sự c h u y ể n đ ộ n g
cúi các c h u ỗ i acyl tro n g lớp dôi p h o sp h o iip id m à n g tê bào là m g ìà m s ự th ấ m của
( ’l g lu co se. d iíò n g và c a tio n hoá trị 1. t ã n g đ iệ n trở của m à n g , k ìm h ã m s ự h oạ t
itộj|Ị eúa K', N a ', A T P a se .
Cấu tạ o lipid m à n g bào tư ơ ng gồm 3 n h óm chính: loại tr u n g t in h như
ựly:eru] n h iổ u ò m à n g m y e lin , m à n g h ồn g cầu; loại lipicỉ k iểm n h ư p h o sp h a tid y l
(‘t h m o la m in . p h o s p h a tid y l c h o lin trội lê n ó m à n g ty th ế và lipici acid
J ) h ( s p h a t i d i c , p s . C ác a c id béo ớ m à n g b à o tư ơ ng n h iể u n h ấ t là loại 16:0; 18:0,
18; . 18:2, 2 0 :4 ( s ố d ầ u !à s ố lượng carb o n , sô' s a u là sô’ lượng liôn k ế t đôi).
(ìlvolÌỊ)id có rihiéu ở m à n g bà o t ư ơ n g n h ư n g k h ô n g có ỏ m à n g ty th ế. m à n g ty lạp
i h i ^ i ù u ('<111 . h u l i p i i i .

MànK b à o iư ơ n g gồm 2 loại p ro lein c h ín h là p rotein liê n k ế t x u y ê n m à n g và
pi o e m liên k ế l ớ rìa m à n g . P r o te in liê n k ế t rìa m à n g có th ế tá ch khỏi m à n g b ản g
vtH l ố y ế u ớt. Loại n à y ở p h ía tro n g h a y p h ía npoài m ả n g tr o n g dó các gố c acid
;u nn ưa nư ớc ih i (lược p h ô bày tròn bé in ặ i p h ân lử. o6n cá c gôV acid a m in kị nưóc
ih ìđ ư ợ c ih u -g ụ n v à o b ê n ir o n g m à n g . P r o ie in h ô n k ế t x u y ê n m à n g chi dược Lách
ra íhi xứ lý vói d e t e r g e n t k h ô n g p h â n cực. N h ữ n g gô<’ acid a m u i kị nước của nó
liõĩ kết vói n h óm kị nưốc c ủ a lipid m à n g , p h ầ n proteiii liê n k ế t x u v c n m à n g có
il i ê m a n g c ự c và cho phéj) liêii k ê t dễ d à n g vói n h óm cực c ú a ìipid và vài p ro tein
iiRtài m à n g . P r o te in liê n k ế l x u y ê n m à n g dược ph ân t h à n h 2 nhóm n h ỏ là
í'ctfprotein v à o n d o p r o te in . Ecloproí.ein là n h ử n g p r o le in x u y ê n m à n g v à n h ó ra
p h ú ngoài (“úíi m à n g tê bào. còn e n d o p r o te in th ì ngưỢc' lại. Protpin x u v ẽ n m à n g
c h iím k h o á n g 8 0 ”ó p r o te in m à n g l ố bào có v a i trò s in h học qu an trọ n g n h ư p ro tein
p r o ie in v ậ n o h u v ể n , n h ặ n d iệ n c ủ a m à n g . M ột s ố p ro tein nàv có Ih ế liên
k ế t VỚI cấc gô’r clưòng ớ b é m ậ t b ên n g o ài là n h ữ n g loại g lu c o p ro te in có v a i t r ò s in h
hcK đặc biệt. Các a c id a m in cúa p ro tein m à n g là n h ữ n g acid a m in có cực n h ư Asp,

( ì l u Lys, A rg. cá c loại a c id a m in tr u n g g ia n n h ư Ser, Thr, Tyr, H is. G ly và m ộ t sô’
a c ií a m in k h ô n g p h â n cự c n h ư A la, V al, L eu , Iso leu . C ys. M et, Pro. P h e , Try.


T h à n h p h ầ n acid a m in của p ro tein m à n g tê bào c ù n g tương lự n h ư i h à n h Ị)l)an
c ú a o n zvm hoà tan . N h ư n g xem x é t tỉ lệ acid a m in kị nưỏí* clù vổ k lìo a n g Iiìôl
p h ầ n ba to n g số acid a m in c ú a m à n g , acid a m in loại ỉìcul k h o á n g 20% và ỉicul
a m in k iềm k h o ả n g 12%. S ự k h á c b iệ t rõ rột n h ấ t là h àm lượny. (\v s tr o n g niànK
rât ih ấ p . đ iế u n à v c h ứ n g tồ tro n g m à n g ít c ầ u nôi clisulTur. P r o te in m à n i( Ihì
k h ô n g kị nưóc hơn p ro tein hoà ta n v à p r o te in ở p h ía tro n g và p h ía n g oà i oó sự
khác n h a u v ề vai trò s in h học,

2.2.2. Mảng té bào hóng cầu
M à n g bào tư ơ ng c ủ a h ồ n g c ầ u là m à n g dược b iế t n h iể u n h ấ t vi nó dễ d à n g
dược tá c h ra. dược n g h iê n cứ u từ lâu. N ó k h ô n g phửc tạp n h ư cắc m à n g khác> việc
tá c h dễ d à n g th u được d a n g tin h sạ ch , t u y v ậ y ý n g h ĩa m ùn^ bào tư ơ ng h ồ n ^ cầu
về m ặ t s in h học k h ô n g d ầ y đủ n h ư n h iề u lo ạ i m à n g khác.
M à n g h á n g cầu gồm 2 lớp lipid, lớp tiế p xúc với mỏi trường bên n g o à i v à lớp
tiế p xúc vói bào tư ơ ng của tê bào gọi là lớp p h ía bào tương. P h o sp h o lip ìd c á u lạo
n è n m à n g h ỏ n g c ầ u ỏ 2 lốp k h ô n g g iô n g n h a u . Lóp lip id phía n go ài có i h à n h phản
c h ủ y ế u p h o sp h o tid v l c h o lin và s p h iiìg o m y e lin , cỏn lốp hp id m à n g p h ía bào tương
được tạ o n ê n bơi p h o sp h o lip id a m in n h ư p h o sp h a tid y l s e r in . p h o sp h a tid v l
e th a n o la m in .
B ả n g 1.3. S ố p h á n trâm c á c lipíd trong m ả n g h ó n g c á u c ủ a c á c đ ộ n g vậỉ khác n h a u
Lipid

Mèo

Bò

Chó

C huộỉ
lang

Ngựa

Lợn

Thỏ

Chuột

Cừu

Người

Phospholipid

61.3

64,8

52,6

52,0

59,8

65,8

67,0

63,2

65,9

PC'

30.5

0

46,9

41,1

42,4

23,3

33,9

47,5

0

28,9

PE

22.2

25,1

22,4

24,6

24,3

29,7

31.9

21,5

26,2

27,2

PS

13,2

15.3

15,4

16,8

18,0

17,8

12,2

10,8

14,1

13,0

P!

7,4

3.7

2.2

2.4

0.3

1,8

1,6

3,5

2,9

1,3

PA

0.8

0.3

0.5

4.2

0.3

0.3

1.6

03

0,3

2.2

SP

26,1

46,2

10,8

11,1

13,5

26.5

19.0

12,8

51,0

26.9

Cholesterol

20.8

27,5

24.7

27,0

24.5

26,8

28.9

24,7

26,5

22.2

Ganglíoside

8,8

5,5

11.8

2.2

15,5

3,3

4,5

6.3

7,8

Glycolipid

3,1

2,2

10,9

15,2

8.0

10,1

0.8

2.0

2.5

10.0

* Các phođpholipỉd khác nhau được tính theo sô' phẩn trảm của toàn bộ phosphohpỉd.
C âu trúc k h ô n g c â n đối c ủ a m à n g h ồ n g c ầ u được gây ra bởi sự k h ô n g cển
x ứ n g tro n g cách s á p đ ặ t cá c n h ó m cực của p h o sp h o lip id , các p h ầ n acyl và cả c điện
tử của c h ú n g . S ự m ấ t c â n đối n à y được d u y trì có t h ế do sự k h u ê ch tá n qua I ịì
h ạ n c h ế c ủ a cá c p h â n tử lipid g iữ a 2 lớp v à sự có m ậ t c ủ a cá c p h â n tử g ly co lip d
c h ỉ ở p h ía bên n g o à i c ủ a m à n g t ế bào.
G lycolipid có v a i trò q u y ế t đ ịn h tr ọ n g h o ạ t d ộn g c ủ a cá c n h óm m á u A, B. 0

và h o ạ t đ ộ n g c ủ a cá c c h ấ t n h ậ n d iệ n b ề m ặ t đôi với cá c độc t ố vi k h u â n , v í dụ /i
k h u ẩ n g â y b ệ n h tả. Lipid m à n g c ủ a cá c đ ộ n g v ậ t k h ô n g g iô n g n h a u (bản^ 1.3).


P rntein m à n g h ồ n g cầu 1'ũ n g s á p xếp k h ô n g
dểu Irong niàtiịỉ. ở l(’)p ngoài p ro tein lièn k ế l với
clưòníĩ tạ o t h à n h g lycop ro tein . H iệ n n a v n g ư ò i ta
đã xár n h ậ n dược ở m ă n g h ồn g cầu có từ 8 đ ê n 20
loại |)rot(‘in tro n g đó có 3 loại dược h iể u b iế t rõ
I i h .i t (h ìn h 1.5).
ỈJó là p r o le in đ ìn h 3, glycophorin . sp ectrin .
I^rotein din h 3:
ỉ ’r o le in đ in h 3 đưỢc c h iế t từ m à n g h ồ n g cầu
và khi p h ân tír h b ằ n g d iệ n di th i nó tạ o ra m ột
d in h ớ vị trí th ử 3 của d iệ n di đồ. P ro tein n à y liên
kết x u y ê n m ã n g có p h â n tử lượng k h o ả n g 1 0 ,0 0 0
clalton. lìhô cả h a i p h ía c ủ a m àn g, có s ố lư ợ n g 10^
|)hi‘m từ tr ê n m ộ t t ế bào, Mỗi p h â n tử gồm 2 chuỗi
p o ly p ep tid v à có ih ê k ế t hợp VỚI g ly co p h orin . Loại
Iiày n h ạ v c ả m với tr v p s in n h ư n g k h ô n g n h ạ y cảm
với p r o te a s e . T h à n h p h ầ n đường c h iếm k h o ả n g
10% Irọng lư ợ n g p h â n tú . P r o te in đ ìn h 3 có v a i trô
c h ú y ế u h in h t h à n h k ê n h v ậ n c h u y ể n a n io n , th a m
g ia v ộ n c h u y ế n dường, K*, Na*. P rotein đ ỉn h 3 là
loại p ro tein đưực p h o sp h o r y l hoá ở p h ía bào tương
c ủ a tô bào. nó có th ể liê n k ế t vài sp e ctrin v à các
p n zy m tro n g con d ư ò n g hoá đường.

( 1)

Hinh 1.5. C ấ u trúc th á m c ủ a
m à n g h ồ n g c á u (p e rm e a p h o re )
III; protein đỉnh III
GP; Glycophorin; Sp: spectrin;
(1): lớp dõi lipid tạo thành màng.

B ả n g 1.4: Một sỗ' đ ậ c trưng p h â n biệt giữa c á c proteỉn
được n h ậ n biết rõ nhất c ù a m à n g h ổ n g c á u người
C ác d ỉ c trưna
Loại protein

P ro ỉein đ ỉn h 3
Lién
két
qua mang

xuyén

Glvcophorin
Liên
két
qu a màng

Trọng lượng phân tử

100,000

30.000

S ự nhỏ ra

ngoài máng

Cả 2 phía

C ả 2 phía

S ổ tương phản tử có
trèn mỏt ỉế bảo
C ấu trúc phăn từ

5.10*

7,10^

Tiêu
hoá
p ro tease

bằng

Chức phán chủ yếu

-

2 chuỗi polypeptid

xuyên

1 chuỗi polypeptíd

Nhạy cảm với
p ro tease nhưng
không vói trypsín

Nhạy cảm vâi trypsin

Kènh dẫn anion

Nhận diện virus cúm,
lectin.
hoạt
động
nhóm máu

Spectrln
Líén
két
nooai mana

phía

220.000
240.000
Chỉ phía bào tưang
2,2.10"
2 chuỗi polypeptid
Không rõ

Cố hoat đỏng Ca^‘
- A TPase

Glycophorin:

N ó là loại s ia lo g ly c o p r o te in , liê n k ế t q u a m à n g , c ấ u tạ o từ 131 acid a m in . có
Lrọng lượng p h â n tử k h o ả n g 3 0 .0 0 0 d alto n , p r o te in n à y n h ô c ả h a i p h ía c ủ a m àn g.


Mỗi tê bào h ồ n g c ầ u có k h o ả n g 7.10'' p h â n tủ g lvcop h orin . T ro n g p h â n lứ
glvcophorin có m ột đoạn peptid dài 23 acid am in , tạo xoắn alp h a ờ tro n g p h ạm vi lớp
dôi lipid của m àn g, tạo phức hợp với protein đìn h 3. Kháo vỏi ịirotein dinli 3.
glycophorin n h ạ y cảm với trypsin. Glvcophorin có vai trò duy tri h o ạ i động nhóm
m áu M N . c h ã i n h ậ n diện dô'i vói v iru s cú m , các c h ấ l lectin.
-

Spectrin;
s p e c i r i n có tê n k h á c là lectin A. p r o te in liê n k ế t với m à n g ó |)húi b à o Iiídnp,

gồm 2 ch u ỗ i polypeptid: ch u ỗ i a lp h a có p h á n tử lư ợ n g 2 2 0 .0 0 0 d a lto n , chuỗ) a lp h a
p h ấ y (a') có trọ n g lượng p h â n tử 2 4 0 .0 0 0 d alto n . Mỗi tê’ bào

có 2,2.10^ pỉiãn

tứ,

protein n à y có chức p h ậ n cúa Ca*^ - A T P a s e (b ả n g 1.4).
N g o à i cá c p ro tein n ày . m à n g h ổ n g c ầ u còn cỏ n h ữ n g p r o te in và e n z y m khác
n h ư n g s ố l ư ợ n g ít hơn n h ư N a ’ . K ’. A T P a s e . a c e ty lc h o lin e s t o r a s e v.v...

2.2.3. Màng bào tuơng của tề bảo lym pho
M à n g bào tư ơ ng c ủ a t ế bào ly m p h o c ũ n g th u ộ c m ô h in h k h ả m lồng của

S in g e r và N icolso n . M à n g bào tư ơ ng t ế b à o ly m p h o gồm 2 lớp lipid tr o n g dó PK và
PC c h iế m tới 70%, PC th ì ca o hơn các t ế bào k h ác, th í d ụ t ế b à o ly m p h o chiếm
10% tr o n g khi đó ở m à n g t ế bào g a n chỉ có 5,4%. T ý lộ giử a c h o le ster o i và
ph o sp h o ỉip id th ì cao hơn cá c m à n g k h á c v à c ũ n g c h ứ a n h iề u a c id béo chưH no.
H à m lượng hp id c ủ a m à n g bào tư ơ ng ly m p h o chì c h iế m 50%. P r o ie in của m àng
ly m p h o gồm 25 loại, n g o à i m ột s ố e n z y m n h ư N a ’, K*. A T P a a e. 5' • n u c le o lid a se .
a d e n y l c y c ia s e , có cá c k h á n g n g u y ê n h o à hợp tô c h ứ c cá c p h á n tứ im m u n o g lo b u lin
m iễ n d ịch , các p r o te in c h ứ a g ly c o sy l đ ể k ế t hợp với cá c le ctin . in s u lin . h ista m ;n .
tr a n s ĩe r in và vói các h o r m o n khác.
T r ạ n g Ihái b á n lỏ n g c ủ a 2 lâp lip id m à n g cho p h é p các p h â n tứ p r o le in và
lipiH Hi rhuypn trong khu vựr m à n e theo kiểu quav tròn, ch u vển dịch sa n g bôn và
ch u y ển dịch qua lại khi t ế bào Ivmpho bị kích th ích bới concavalin A (con. A). Bán
c h ấ t của m à n g lym p ho làm cho phân tử tron g m à n g dễ di rh u yến đế tạ o liên cấu trúc
m à n g m à trong dó có cả lipid và protein dược sắ p xếp k h ô n g cân xứng. Các ph ân tứ
globulin m iễn dịch th i chỉ k h u trú ở lớp p h ía ngoài, trong khi đó h ệ ih ố n g cảc sởi và
ố n g thì chỉ liên k ế t duv n h ấ t ỏ b ể m ặ t bên trong của m à n g t ế bào (hình 1.6).
C hức p h ậ n c ủ a m à n g b à o tư ơ n g là d u y trì á p s u ấ t th ẩ m ih ấ u , th a m gia tích
lũ y c h ấ t đ in h dưỡng, đ à o th ả i c h ấ t c ặ n b ã, s in h tổ n g hợp m ột s ố châ't c ù a th à n h và
vỏ n h à y t ế b à o , th a m gia vào quá tr ìn h p h o sp h o r y l hoá.

2.2.4. Màng nhăn
M à n g đôi q u a n h n h á n và tạ o n ê n r ã n h n g ả n cá ch giừa n h â n và bào tương.
M à n g n h â n có lỗ c h iế m 8-10%. m à n g n h â n cho c h ấ t đi q u a và th a y đổi tu ỳ th e o t ế
bào có tổ n g hợp p h â n c h ia , th a m gia v à o quá tr ìn h đ iề u h o à g e n v à v ậ n chu.\én
n h ừ n g s ả n p h ẩ m h o ạ t đ ộ n g gen.


Lớp lipíd đỏi
Ị

i

1
Chuỗi bẻn
oligosaccharid
của glycophonn
Glycolipỉd

phỉa ngoài
Glycoiỉpid

Protein
xuyẻn màng

Protein

Glycoprotein

Olycophorin spectrin
(chuỗi pK)lypep(id)
B
H inh 1.6. Protein m à n g (A): proteín rìa m à n g d ễ tá c h chiét.
protein xuyên m à n g rất khó tá c h chiết b ằ n g d u n g dịch nước.
Màng hống cáu (B): vởí những "ãngter)" oligosaccharíd của glycoproteln v à glycoliptd mảng

2.2.5. Màng m ang lư ớ i n ộ i nguyên sinh (endoplasm ic reticulum )
T u ỳ ih e o sự bám các h ạ t ribosom tr ê n bề m ặ t c ủ a m àn g, người ta p h â n c h ia
t h à n h m à n g lưối trơn h a y gồ g h ề. C h ú n g có m ặ t tr o n g tấ t cả các t ế bào tạ o h ồ n g
cầu, M à n g n à y m ỏ n g hơn m à n g b à o tư ơ ng 5 0 A “. M icrosom là m ộ t m ả n h m à n g nội
n g u y ê n s in h có h ạ t th a m g ia to n g hợp p r o te in b à i t iế t ra n g o à i và p ro tein th a m

giii x â y d ự n g các m à n g k h á c c ủ a t ế bào, tổ n g hợp lip id (TG, PL). m à n g c h ứ a ch u ỗ i
n g a n v ặ n c h u v è n d iệ n tứ liê n q u a n đ ế n sự oxy h o á NADH^ v à NADPH^. H ệ th ố n g
n ò v vù c y l o c i u n i p 150 đ ỏ ii g v a i t r ò k h ử đ ộ c t h u ố c b ỏ i a ự h y i l r o h o ú h a y m c t h y l
h o á . Đ ậ c b iệ t ớ m à n g n à y có c h ứ a g lu c o s e 6 p h o s p h a ta s e tr ê n toà n bộ h ệ th ô n g
m à n g n ê n dược xom là m e n c h ì d iểm cho m à n g n à v và g lu c o s e 6 p h o s p h a ta s e là
e n z y m m ỏ d ầ u c h o tô n g hợp glycogen.

2.2.6. Màng G olgi
T hự c c h ấ t !à m à n g tr u n g g ia n giữ a m à n g lưói nội n g u y ê n s in h và m à n g bào
tư ơ n g c h ử a th y a m in p y r o p h o sp h a ta s e b iể u th ị lầ n lượt th e o th ứ tự N- acetyl
g ly c o s a m in tr a n s ĩe r a s e , g a la c to s e t r a n s íe r a s e , cuôl c ù n g là s ia lic tr a n s íe r a s e .
M e n dặc h iệ u c ủ a m à n g v ẫ n là 5' n u c le o tid a s e , A T P a s e
V ai trò s in h

h (K '

cúa m àiip là x â v d ự n g và b iệ t hoá m àng.

G olgi ỏ đ ộ n g v ậ t h ỏ n hỢp g ly c o ca ly x p h ủ lê n bế m ặ t tê bào. thực v ậ t là t iề n
t h â n c u n g cấp c e llu lo s e , lig n in tạ o m à n g và t h à n h m à n g tê bào. Golgi tạ o c h ấ t
n h à y . đ ó n g gói và cô đặc c h ấ t tiết-


2.2.7. Màng ty lạp thế(m itochondría)
M à n g ty th ể là m ột m à n g p h â n tử k é p lip oprotein. M à n g tro n g có n h ữ n g n ẻ p
gấp lổi gọi là m ào, giữa m ào là k h o a n g h a y buồng. Các m e n m à n g n g o à i là m en
c h u y ể n hoá acid béo. p h osp h o lip id . lipid. N h ữ n g m e n dặc h iệ u c h ì d iê m c h o m à n g
n à y gồm a m in o x v d a se . M à n g tro n g c h ử a e n z v m hô h ấ p t ế bào. p h o sp h o r y l nxv
hoá. cytocrom và e n z y m kéo d à i cá c c h u ỗ i acid béo từ 10 carb on trớ lẽn . M à n g Ly
t h ể có vai trò c h ín h n h ư sau: m à n g tro n g có vai trò v ậ n c h u v e n các proto n ( H ‘) và

h ìn h th à n h A T P v ậ n c h u y ế n các anion . v ậ n c h u y ể n ADN* acid béo, A T P, AI)ỉ*.

2.2.8. Màng lysosom
M à n g đơn chứ a n h ữ n g m en th u ỷ p h â n lipid n h ư lipase, e ster a se , phosphaLase,
th u ỷ phân glucid n h ư g lycosidase, h ya lu ra m id a se, n eu ram in id a se. th u ý ph ân ị)rotein
n h ư ca tep sin A, B, c , D. E, đipeptidase. carboxypeptid ase. am in opeptid ase... erizym
th u ỷ phân acid nucleic như RNA se.
L y sosom đ ó n g v a i trò là cơ qu a n tiê u hoá của tê bào để tiê u hoá các d ạ i ph ân
tử nội v à ngoại bào, tiê u vi k h u ẩ n , l ế b à o ch ết. M à n g ly so so m có v a i trò đ ặc biệt
tro n g việc d u y trì pH acid so với dịch bào tương.

2.2.9. Màng peroxysom e
P eroxysom e là m ột m à n g đđn bao bọc các loại m e n c a ta ỉa se, peroxydase. các
oxydase khác. Nó có chức n ả n g p h á h u ý H 2O 2 độc với cơ thể, oxy hoá NAPHv ngoài ty
thể. P eroxysom e sử d ụ n g rất n h iểu oxy n h ư n g k h ôn g tạo ra ATP.

2.3.

Các mô hỉnh cấu trú c màng tê' bào

Có n h iể u c ấ u trúc tê bào n h ư n g 5 m ô hìn h s a u đ â v được đưa ra th e o th ứ tụ
thời g ia n và h iế u b iế t n g à y m ộ t c h ín h xác hơn.

2.3.1. Mó hình m àng của Overton (1899)
X uất ph át từ tốc độ các c h ấ t th ấ m vào m à n g t ế bào tỷ lệ th u ậ n vài độ hoà tan
của các c h ấ t đó trong lipid. Tác giả đi đến g iả thuyết: m à n g t ế bào là một lớp lipid.

2.3.2. Mỏ hinh m àng của G ortner và Grendel (1925)
Xác d ịn h đ iệ n tíc h lipid c ù a m à n g h ồ n g c ẩ u tr ả i tr ê n m ặ t nước g ấ p đôi diện
tíc h của tổ n g s ố m à n g h ồ n g cầu được tách. T ác g iả đi đến g iả th u y ết: m à n g tô bào

là m ột h ệ th ô n g 2 lâp Hpid.

2.3.3. Mổ hinh m àng của Dawson và D anielli (1935)
D o k h ả n ă n g m à n g t ế bào th â y t h ấ p hdn n h iề u so với t h ế n à n g c ủ a bể mặt
lớp lipid tr ê n m ặ t nước.
Khi cho th ê m p r o te in v à o b ế m ặ t ló p p r o te in trải tr ê n m ặ t nưóc th ì tạ o dược
th ê n ă n g tư ơ ng tự n h ư th ê n ă n g ở bê m ặ t m à n g tê bào. T ừ đó tác già đưa ra mó


hình m à n g là: m ã n g té bào là m ột hệ th ô n g 2 lớp lipid và được bọc bén n go ài bới 1
lốp p rolein.

2.3.4. Mô hinh m àng của Roberston (1959)
Q u a n s á t m à n g được cô" đ ịn h b ằ n g o sm i dưới k ín h h iể n vi đ iệ n tử Roberston
đưa ra k h á i n iệ m đơn vị m à n g cơ b á n 3 lớp: 2 lớp protein dậm đặc d iệ n tử nằm
nịtoài lớp lip id m ò đ ậm dộ d iệ n tứ hơn.

2.3.5. MÔ hinh m àng của Singer và N icolson (1972)
Dựa vào kỹ th u ậ t làm d ô n g lạnh , bẻ g ã v m à n g (F reeze ừ a ctu re), cộng hướng
từ h ạ t nh ân (n u clear m a g n e ú c resonan ce), lai g h é p t ế bào (h ybridly o f cell) cho
thây các p h â n tứ protein k h ô n g chỉ n ằ m p h ía n g o à i m à n g m à chui s â u vào bên
trong m àn g. T ác giá xâv dựng m ô h ìn h k h ả m lỏ n g m à n g (F luid mosoic m odel of
m em brane): m à n p là hệ th ốn g 2 lớp lipid lỏ n g và các p h ả n tủ protein có th ể n h ú n g
trong đó với mửc dộ nóng s â u k h á c n h a u (h ìn h 1.7 và 1.8).
Mô hìn h có thô hìn h tư ợ ng hoá m à n g là m ộ t biển lỏng lipid tro n g dó protein
Iihư n h ữ n g cù lao tro n g biến lỏng đó {p rotein s a s is la n d s in ílu id s e a s o f lipids).
B à n g th ự c n g h iệm , người ta d ã xác đ ịn h được m à n g sin h học ỏ tr ạ n g th á i
bán lỏ n g cho n ê n cá c ih à n h p h ầ n c ủ a m à n g có th ế đi c h u y ể n trong m à n g . Khi
đ á n h dấu b à n g c liấ l phiU q u a n g ngưòi ta đà p h á t h iệ n th ấ v có sự trao đổi c ạ n h
n h a u còn dược gọi là k h u y ế ch lá n bên c ủ a n h ù n g p h â n tủ lipiđ trong m à n g xảy ra

10*' lần trong l giãy, Thực n g h iệ m c ũ n g chì c h o th ấ y có sự đổi chỗ vị Cri các
p r o le in Irong m à n g n h ư sụ di c h u v ế n của recep to r đ ế n với a d e n v l cyclase. T ính
lóng c ủ a m à n g tê’ bào p h ụ thuộc v à o th à n h p h ầ n c ấ u tạo n ê n m à n g , n h iệ t độ bao
q u a n h m àn g, các ion và |)H cứ a môi trường. N h ữ n g v ê u t ố n à v có th ể làm cho
tr ạ n g thái m ã n g ih a v đối lòng, bán lòng hoặc đặc. 0 n liiệ t độ m à m à n g từ trạng
th á i đặc c h u y ế n s a n g lỏ n g h a y ngược lại gọi là đ iể m c h ả y lỏ n g hay đ iếm đổi pha
ctácỉ m ã n g . K h i n l i i c t đ ô ỏ (.lưỏi d i c m đ ô i phu thì l i p i d mùn(ị; b i ê u h i ộ i t c õ u I r ú c t i i i h
th ế v à npược lại khi n liiệ l độ ở tr ê n đ iếm đổi pha th ì lipid m à n g ở trạ n g th á i lỏng.
C huỗi acul béo c à n g ngíin, c à n g n h iể u liên k ế t c h ư a no. k h ô n g có ph ân n h á n h thì
n h iệ t độ đ iếm đổi p h a c à n g Ihấp. T rái lại a c id béo ch u ỗ i d ài. băo hoà, n h iều
n h á n h thì (liểm đổi pha cao. C h o lestero l đưa th ê m vào m à n g s è làm g iả m sự di
đõHE cùa cá(' cliuỗi carbon ỏ v ù n g n h óm ưa nưóc. S o n g dầu tậ n b('n dối d iệ n của
cáo chuỗi dó v ẩ n di d ộ n g dược và n h ư v ặ v là m c h o lipid m à n g khó đi v à o trạ n g
ih á i gcl.


Prolein ria màng
Proíein xuyèn màng ,. . ,
Lipid

Hình 1.7. C ấ u trúc m ô hinh khảm lỏng m à n g tẽ b à o

Hlnh 1.8. S ự di ch u y ển c ủ a protein m à n g trong m ô hình
k hảm linh d ộ n g c ù a m à n g sinh học
T, và T2 ; những thời điểm kh ác nhau. Glycoprotetn mang:
G P; di chuyển ngang dễ dàng: G P, bj hạn ché’ di chuyển.
V ậy c h o le ster o l là m dịch c h u y ể n t ìn h tr ạ n g b á n lỏ n g v à o p h ía kỵ nước bên
tr o n g c ủ a m à n g và n â n g cao d iểm đổi p h a c ủ a m àng- S ự d u y tri tin h I rạ n g bán
lỏ n g c ủ a lớp đôi lip id m à n g có ý n g h ĩa q u a n tr ọ n g dôi vói cơ ih e s ô n g n h ư khả
n ă n g th íc h n g h i c ủ a các cơ th ể k h á c n h a u đối với n h iệ t độ cao h a y th ấ p , sự tác

d ụ n g tương hỗ của cá c p ro tein và lipid tr o n g m ặ t p h á n g m à n g , sự di d ộ n g c ú a các
phửc hợp ho rm o n - recep to r tro n g m à n g , s ự tă n g h o ạ t đ ộn g của m ộ t sô”e n z y m vận
c h u y ể n cá c c h ấ t tro n g m à n g dưới tìn h tr ạ n g b á n lỏ n g c ủ a m à n g , g iả i th íc h sự vận
c h u y ể n các ion q u a m à n g . Đ ặc b iệ t tr o n g d ầ n tr u y ề n x u n g đ ộ n g ih ầ n k in h qua sự
v ậ n c h u y ể n K', N a ' qua m à n g . T ín h lỏ n g và s ự k h u ế c h tá n bên c ủ a m à n g giúp


giái th ích q u á trìn h s in h m à n g và sự trả lòi m iẻn dịch v.v... T u y v ậ y tín h lỏ n g của
m à n g v ẫ n chưa Lhê giải Lhích h ế t được q u á tr ìn h v ậ n c h u y ế n n h iề u c h ấ t qua
màriK c ũ n g n h ư quá trin h c ú a sự đ ín h k ế t v à n h ậ n d iệ n dặc h iệ u của m àn g.

3. CÁC CHỨC PHẬN SINH HỌC CHỦ YẾU CỦA CÁC CHẤT LỚP Á o BỂ MẶT TẾ BÀO
Lớp á o b ể m ặ t tê’ bào là các phức hớp g ly c o lip id và g ly co p ro tein dược hìn h
t h à n h do s ự liê n k ế t các t h à n h p h ầ n lipid và p r o te in của m à n g vâi n h ữ n g gốc
đ ư òn g cúa m à n g b à o tương. N ó có n h iệ m vụ p h ủ p h ía n g o à i m à n g bào tương với
I\hiểu chứ c n à n g qu an trọng.

3.1. G lycolipid và glycoproteỉn của lớp áo bể m ặt tè' bào
M à n g k h à m ló n g của t ế bào đưỢc h ìn h t h à n h bơi lip id và p rotein m à n g t ế
bào tr o n g đó m ột p h ầ n n h ỏ của t h à n h p h ầ n n à y l iê n k ế t vói các gôc đ ư òn g tạo nên
g ly co lip iđ và g ly co p ro tein p h ủ ở b ê n n g o à i m à n g . N g o à i 2 d ạ n g nói trên,
c a r b o n h v d r a t còn dược liê n k ê t với m à n g ở d ạ n g p o ly sa c ch a rid tự đo. T ấ t cả 3
d ạ n g cúa c a r b o n h y d r a t c h iế m k h o ả n g 3% tr ọ n g lư ợ n g m à n g . G lycolipid c h iếm từ 2
d è n 20'!'o lipid m à n g . C a rb o n h vd ra t của g lvcolipid th ư ò n g là g a la c to s e . ừ u c to s e , N
- a c e ty l g lu co se, N - a c ety l g a la c to s e v à N - a c e ty l n e u r a m in ic còn gọi là acid
sia lic, G lvcolipid c h ứ a m ột h a y n h iề u p h â n tủ d ư ò n g dược p h â n t h à n h 3 loại;
g ly co lip id tr u n g tín h , glycolipid acid c h ứ a acid s ia lic v à glycolip id chứ a acid
s u líu r ic hoậc acid ph osphoric. G lycolipid còn được c h ia t h à n h gly cero - glycolipid,
s p h in g o - gìv co lip id tu ỳ th u ộ c vào alcol c ủ a g ly co lip id là glycerol h a y sp h in g o zln .
G ly co p rotcin là n h ũ n g p oly sa cch a rid liê n k ế t với gôc s e r in h a y tr e o n in c ủ a protein

bời n h ữ n g liên k ế t đ ồn g hoá Irị. P o ly sa cch a rid th ư ò n g là n h ữ n g dường tr u n g tính
n h ư I) - g a la c to s e , D • m a n to se , n h ữ n g đường a m in n h ư acid sia lic. P h ầ n lipid
tr o n g p h â n tứ glvcolipid đưỢc k h u tr ú ở m à n g bào tư ơ ng còn p h ầ n p ro tein k h u trú
cá tro n g lớp áo bể m ặ l tê bào. G lycolipid c h ứ a 27% h e x o s e , 16% h e x o s a m in và 4%
a c id sia lic. Sô'% còn lại của gôc đường dược liê n k ế t vối g ly co p ro tein ở m à n g h ổn g
rổii nKưíii T u ỳ thpo ai.t ràriK hiiộr f ủ a g ly rora lyx V(ìi mànR h ồ n e rẩii rn th ế bnộr
c-hậl h a v k h ô n g buộc c h ặ t với n à n g . C a r b o n h y đ r a t c ủ a lớp áo bể m ặ t t ế bào k h ô n g
g iô n g n h a u . C h ẳ n g h ạ n bể m ặ t t ế bào ly m p h o chứ a n h iề u glyco p ro tein và
t a r b o n h y d r a t loại acid vỏi độ d à y 3 50 Â . Đ ộ dày của m à n g h ồ n g c ầ u c h ỉ kh oánỉỉ
50Ả . Dộ dày cúa m à n g bề m ặ t th a v đổi th e o các g ia i đ oạ n p h â n c h ia s in h s ả n của
tê’ bì) 0 - ('hiVl tlinh k ế t bể m ậ t n h ư lo ctin tliư ò n g dược d ù n g để n g h iê n cửu ih à n h
phíìn c a r b o n h y d r a l bế m ặ t tê bào, C o n c a v a lin A được d ù n g đế p h á t h iệ n lốp áo bề
m ặt tê bào ly m p h o đế p h á t h iệ n sự k h á c n h a u g iữ a bề m ặ t t ế bào ly m p h o B và T
vế Lhành p h ầ n hoá học và dộ d à y . Lớp áo bể m ặ t t ế bào có v a i trò q u an trọng
tr o n g di t h u v ế n . đ ín h k ết. p h â n ch ia , s in h s ả n . n h ậ n d iệ n k h á n g n g u y ê n , dị
k h á n g n g u y ê n và các c h ấ t kích th ích p h â n bào.

3.2. G lycolipid dặc biệt

3.2.1. G lyco lip id thuộc lo ạ i kháng nguyên của các nhóm máu
G ầ n n h ư tấ t cả các glycolipid tr u n g tín h là k h á n g n g u y ê n c ủ a h ồ n g cầu
người. Loại dơn g iả n nh ấ t chửa m ột gôc đưòng glycosylceram id và galactosylceram id


là các tiể n c h ấ t c ủ a k h á n g n g u y ê n . C ác k h á n g n g u y ê n n à v dượr goi ỉà k h á n g
n g u y ên n h óm m á u n h ư n g c h ú n g cQng có ở n h iề u loại t ế bào k h á c c ủ a cơ th e cỉược
p h â n bô' rộng răi ỏ đ ộn g v ậ t c ũ n g n h ư ơ th ự c vật. L a n d s te in e r n ăm 1 9 0 0 p h á t hiện
4 n h óm m áu A, B, o và A B n h ư n g h iệ n n a y dă có tới 14 h ệ ih ố n g n h ó m m á u dưiV
p h á t h iệ n và chứ a 100 k h á n g n g u y ê n k h á c n h a u . Đ ậ c tín h cd b á n của k h á n g
n g ư v ê n n h óm m áu là sự tồ n tạ i su ố t cả đòi cá th ế. T u y v ậ y c h ú n g c ũ n g có th a y dối

khi u n g thư, b iệ t hoá, sự g ià tê bào, thời kỷ p h á t tr iể n bào th a i, k h í t ế bào ph â n
chia. B ản c h ấ t hoá học k h á n g n g u v ê n n h ó m m á u A, B, 0 , M N , p, L ew is, I, H là
loại glycolipid, trừ M N là loại g lycop ro tein . K h á n g n g u y ê n H xá c đ in h n h õm m áu
0 là tiế n th ân của k h á n g n g u yên A, B. N • acetyl g a lacto sa m in được kế^t hỢp vói
galactose ớ vị trí 3 bởi h ê n k ế t a • glycosyl là gôc đưòng tậ n c ù n g cúa n h óm A. N h ư n g
nhóm B thì N • acetyl g a lâ to sa m in được th a y th ê bdi galactose, N ả m 1924,
L andsteiner và I-/evin p h á t hiện được k h á n g n g u y ên n h óm p, nhóm n à y gồm khán^^
n guvên Pi, p và P k- Đ ặc tín h của nhóm k h á n g n gu y ên loại glycolipid n h ư ơ bảng 1.5.
W e in e r và cộ n g sự (1 95 6) p h á t h iệ n k h á n g n g u y ê n mới n h ó m 1. k h á n p
n g u y ê n n à v có ở ngư òi trưởng t h à n h và c ũ n g có ỏ n h iể u loại d ộ n g v ật. T ro n g ung
th ư m áu và th iế u m á u h u y ế t tá n có k h á n g th ể c h ố n g k h á n g n g u y ê n n h ó m I. Phán
ứ n g loại n à y ít x ả y ra in vivo bơi vì p h ả n ứ n g th ư ờ n g x ả y ra ớ n h iệ t độ dưới 20’*c
n ê n th ườn g gọi là ”k h á n g th ế lạnh". L o ại này c h ín h là k h á n g th ể IgM. Người ta
còn xác đ in h th ê m r ằ n g có n h ữ n g k h á n g th ể k h á c n h a u vì c h ú n g p h ả n ử n p với
n h ữ n g p h ầ n k h á c n h a u c ú a p h ầ n cấu tr ú c k h á n g n g u y ê n L N h ủ n g n ả m g ầ n đây
đã c h ứ n g m in h sự th a y đổi c h u y ể n hoá glycolip id tro n g cá c t ế bào u n g thư, v í dụ
sự m â t h o ạ t tín h n h óm A v à B tro n g u n g ih ư dạ dày và tr o n g u n g th ư ruột giồ có
sự tă n g h à m lượng k h á n g n g u y ê n I vâi s ự mẫ^t đi các k h á n g n g u y ê n A, B. ()- Sự
liên q u a n có th ể giữ a h à m lượng g ly co lip id m à n g và k h ả n â n g tạ o u n g thư. N h ù n g
t ế bào có h àm lượng lớn glycoiip id thì í t có k h ả n ă n g s in h u n g Lhư. ngược lại tè
bào có tiề m n ã n g s in h u n g th ư th ì h ầ u n h ư k h ô n g chứa hoặc c h ứ a r ấ l ít glycoiipui
phức tạp. T u y v ậ y s ự th a y đối glvcolip id trong u n g th ư c ù n g n h ư tr o n g quá trình
p h â n c h ia t ế bào chư a th ế h iệ n c h ín h xác v à còn c h ư a rõ.

Bing 1 .5 . c ố u trúc h oá h ọc củ a một 80 kháng nguyõn nhóm máu
ỏ b é m ặt tế b à o th u ộ c loại glycolipid
Cấu trúc hỡá học

Tèn
Glucosyloceramid

Glc • Ceramid

Lactosyloceramid

Gal (1>4) Gle « Ceramid

Kháng nguyên nhóm PK

Gaí (1-4) Gâl (1-4) Glc - Ceramíđ

Globosid kháng nguyèn p

Gâl Nac (1-3) Gâl (1'4) Gai (1*4) GGIc • Ceramid

Khảng nguyén p 1

Gal (1-4) Gal (1-4) Glc NAc (1-3) Gal (1-4) Glc - Ceramíd

Kháng nguyẻn H

Fuc (1-2) Gal (1-4) Glc NAc (1-3) 3 Gal (1-4) Glc - Ceramỉd

Kháng nguyên B

1
Gal NAc
Fuc (1-2) Gal (1-4) Glc NAc (1-3) 3 Gal (V4) Glc - Ceramiđ
1
Gal

3.2.2. G lyco lip id là chất nhận đối v ở i m ậ t s ỏ phân tử

* G a n g lio s y l c h á t n h â n đ ố i với đ ô c tô v à vi k h u ă n (B ả n g 1.6)
Đ ộc t ố vi khuAn tả gổm 6 ch u ỗ i p o lyp ep tid dưỢc liỏn k ô t với n h a u bới 5 h a v 6
cầu d is u lfu r , trạn g lượng p h á n tủ v à o k h o ả n g 8 4 ,0 0 0 d a lto n . Độc tô' VI k h u ấ n tả
bao g ồ m 2 nhóm : n h óm A có 1 ch u ỗ i và nhóm B gồm 5 chuỗi- N h ỏ m B của dộc tô
g á n với g a n g lio s y l ỏ bể m ặ t té bào còn n h óm A c ủ a dộc t ố g â y h o ạ t hoá ad en y l
cyc’tase m àn g. G a n g h o sv l GMj là ih ả n h p h ầ n h o ạ t hoá củ'\ c h ấ t n h ậ n đối với độc
t ố n ày . Người la tín h được rằ n g k h o ả n g 10 ‘ p h â n t à GMj có trên bế m ặ t m ột té
bào th i g â v ra h o ạ t d ộn g tối da của độc tô' Khi k ế t hợp v à o g a n g lio sy l th ì dộc tô' bị
Lhay cìối v ề cấu hìn h và h o ạ t đ ộ n g c ủ a nỏ có th ể gồni 2 g ia i đoạii. G iai d oạ n dầu
liẽn k ê t vài m à n g tê bào, giai đoạn th ử 2 làm h o ạ t hoá a d e n y l c y cla se , làm tà n g
ih u ý p h â n lipid Irong cá c tê bào mâ và k ìm h â m tổ n g hợp ste ro id tro n g tẽ bào
ih ư ợ n g th ậ n , kích th íe h bài tiế t nước v à đ iệ n giải ò ruột.
B ả n g 1.6: C ấu trúc củ a một số c h á t n h ậ n thuộc loại glycolipid
C hất nhận
GM1

C ấu trú c h o á h ọc
Gal (1-4) Gal NAc (1-4) Gal (1-4) Glc - Ceramid

C hát nhặn độc tỗ địch tà

3
1
2 NANA

GT1

Gal (1-4) Gaỉ NAc (1-4) Gal (1-4) Glc - Ceramiđ

Chât n hận độc tô uỗn ván

3
1
2
NANA

3
1
2
NANA (2-8) NANA

Độc tò uốn v á n gồm 2 chuồi polvpeptid: c h u ỗ i n ặ n g có trọng lượnK p h ân tứ
5 3 .0 0 0 và cliuổi n h ẹ 2 1 .0 0 0 d alto n , c h ú n g liê n k ế t với n h a u b ằ n g cầu disulfur. Bể
n iạ t Uỉ bao Ihan kinli cua dọc to nav co r a t n h ié u C h a t nh ặiì g a n g lio sy l ioaỉ
và (ÌT. Đ ộc lô" uốn v á n gổm 2 nhóm: n h óm I liêTi k ế t Vn h ó m II là m h o at hoá a d e n y l c y cla se . C h â t n h ậ n ở m à n g bế m ặ t t ế bào thrìn kin h
c ủ n g là m th a v đổi c ấ u h in h của dộc tố.
* G a n g lio s y l ià c h á t n h ả n đ ỏ ì với h o rm o n p f' 0 te in
N h ù n g loại horm on tu y ê n y è n n h ư T S H , LH, F SH . (ỈH , d ề u dược liê n k è t tạo
n ê n từ n h óm n h ỏ a và p, C h ả t n h ậ n ở m à n g tẽ bào dích dốì với c h ú n g là
g a n g lio s y l. N h ỏm nhỏ p của horm on liên k ế t vỏi c h ấ t n h ậ n g a n g lio sv l của t ế bào
dích còn nhóm nhỏ a thì kích th ích h oạ t đ ộn g a d e n y l cv rla se.

3.3. G lycoprotein đặc biệt
M à n g té bào có n h iề u lo«^i glycop rotoin có v a i trò đặc b iệ t n h ư k h á n g n g u y ẻn
( B á n g 1.7), e n z y m có bản c h ấ t hoá học là g ly co p ro tein n h ư N a+, K+ A T P a se,

g a la c t o s y l trariAforase» 5' • n u c le o tid a sc , p h o s p h a ta s c kiểm , ac ety l c h ilin n ste ra se .