Hệ thống lãnh thổ sinh thái, quần xã nhân văn và hệ sinh thái nhân văn trong khoa học môi trường

TR

NG

IH CS

PH M HÀ N I

T P CHÍ KHOA H C S

4 N M 2002

Trao đ i

H TH NG LÃNH TH SINH THÁI, QU N XÃ NHÂN V N
VÀ H SINH THÁI NHÂN V N TRONG KHOA H C MÔI TR
NG
Nguy n Th Thôn

Vi n V t lý ng d ng và Thi t b khoa h c
I. M đ u
Khoa h c môi tr ng là khoa h c nghiên c u môi tr ng s ng c a con ng i và các h sinh v t, nghiên
c u s tác đ ng qua l i gi a con ng i v i môi tr ng s ng y nh m ph c v th c ti n cho s phát tri n
b n v ng c a xã h i loài ng i. Sinh thái h c nghiên c u s tác đ ng qua l i l n nhau gi a sinh v t ho c
m t nhóm hay nhi u nhóm sinh v t v i môi tr ng s ng xung quanh. Con ng i c ng là sinh v t, nên
nghiên c u s tác đ ng qua l i gi a con ng i và môi tr ng s ng chung quanh chính là nghiên c u sinh
thái h c con ng i. Do con ng i có ý th c tinh th n, ngôn ng , dân t c, tôn giáo, v n hoá, chính tr ,
kinh t , khoa h c k thu t và t ch c xã h i, nên sinh thái h c con ng i đ c phân bi t v i sinh thái h c
c a sinh v t và đ c g i là sinh thái nhân v n. Do đó khoa h c môi tr ng chính là khoa h c sinh thái
nhân v n cùng v i s nghiên c u toàn di n h th ng môi tr ng s ng c a con ng i và các h sinh v t.
Sinh thái h c có khái ni m và đ i t ng nghiên c u c b n là h sinh thái. Khoa h c sinh thái nhân v n

c ng có khái ni m và đ i t ng nghiên c u c b n c a mình là h sinh thái nhân v n, trong h sinh thái
nhân v n có qu n xã nhân v n và sinh c nh nhân v n. Qu n xã nhân v n chính là con ng i và xã h i c a
nó cùng các sinh v t có quan h đ i s ng đ c nuôi tr ng ho c đ c b o v , xây d ng ho c b hu ho i,
ph thu c vào con ng i trong kinh t - xã h i và môi tr ng s ng. Còn sinh c nh nhân v n chính là lãnh
th sinh thái - lãnh th môi tr ng s ng c a con ng i và m i th sinh v t.
Các v n đ v h sinh thái nhân v n, qu n xã nhân v n và h th ng lãnh th sinh thái là nh ng v n đ
m i mà bài báo này mu n đ c p, gi i thi u.
ti n theo dõi xin đ c b t đ u t v n đ h th ng lãnh
th sinh thái.
II. H th ng lãnh th sinh thái
Lãnh th sinh thái là lãnh th c a môi tr ng sinh thái - lãnh th môi tr ng s ng c a con ng i và m i
th sinh v t, là môi tr ng sinh thái đ c c th hoá theo lãnh th . ó là h th ng lãnh th có c u trúc và
ch c n ng, đ c phân chia thành nh ng c p phân v lãnh th có quy mô khác nhau.
N m 2000 trên T p chí Các khoa h c v Trái đ t (s 1/2000) tác gi c a bài báo này đã công b bài vi t
“V lý thuy t c nh quan sinh thái”, trong đó đã gi i thi u c nh quan sinh thái là c p phân v c s c a h
th ng lãnh th sinh thái. Nh h n c nh quan sinh thái có các c p phân v c b n là d ng c nh quan sinh
thái và di n c nh quan sinh thái. C nh quan sinh thái, d ng c nh quan sinh thái, di n c nh quan sinh thái
đ c g i chung là c nh quan sinh thái∗.
Lý thuy t c nh quan sinh thái đ c ra đ i là do s phát tri n c a khoa h c môi tr ng. Con ng i s ng
trên các c nh quan, trên các lãnh th t nhiên khác nhau c a b m t trái đ t, đ ng th i con ng i c ng là sinh
v t, nên c ng s ng trong các h sinh thái khác nhau. Các lãnh th t nhiên và các h sinh thái đ u là môi

∗
N m 1993 trên Thông báo Khoa h c c a Tr ng i h c S ph m Hà N i I (t p s 2/1993) tác gi bài báo này đã có
bài vi t: “Bàn v sinh thái c nh quan và c nh quan sinh thái”, tác gi đã nêu rõ: tuy cùng chung đ i t ng nghiên c u, nh ng
sinh thái c nh quan thu c v sinh thái h c, còn c nh quan sinh thái thu c v khoa h c lãnh th c nh quan [4].

1

tr ng s ng c a con ng i, chúng có cùng chung m t lãnh th c a môi tr ng s ng. V lãnh th t nhiên đ a
lý h c đ m nhi m nghiên c u, v h sinh thái đ c sinh v t h c nghiên c u. Khoa h c đ a lý coi lãnh th t
nhiên đ c hình thành b i s phân hoá c a l p v đ a lý ch y u do s ho t đ ng c a các quy lu t đ a đ i và
phi đ a đ i, chúng có c u trúc th ng đ ng và c u trúc ngang c a các thành ph n l p v đ a lý, trong đó sinh
v tđ

c xem xét chung trong sinh quy n, khí h u đ

c xem xét trong khí quy n, th y v n trong th y quy n,

đ t trong th quy n và đ a hình, đ a ch t trong th ch quy n. Khoa h c đ a lý nghiên c u s tác đ ng qua l i
l n nhau c a các thành ph n c u trúc c a l p v đ a lý, không nghiên c u các h sinh thái trong sinh quy n.
Trong khi đó sinh v t h c nghiên c u các h sinh thái trong sinh quy n, nghiên c u m i quan h tác đ ng qua
l i l n nhau c a qu n xã sinh v t v i nhau và v i môi tr ng s ng c a chúng là khí h u c a khí quy n, th y
v n c a th y quy n, đ t c a th quy n và đ a hình, đ a ch t c a th ch quy n theo các quy lu t chuy n hoá v t
ch t và n ng l ng c a h sinh thái. Các thành ph n môi tr ng c a h sinh thái c ng chính là các thành ph n
c u trúc c a lãnh th t nhiên, chúng th ng nh t v i nhau trong cùng lãnh th đó, nh ng do hai khoa h c v a
k trên có m c đích và đ i t ng nghiên c u khác nhau, nên ch a h p nh t chúng l i v i nhau. Khoa h c môi
tr ng đòi h i th ng nh t các môi tr ng s ng l i v i nhau trong lãnh th môi tr ng s ng c a s th ng nh t
v n có v lãnh th c a chúng và chúng đ c g i là lãnh th sinh thái.
C nh quan sinh thái chính là s th ng nh t lãnh th c nh quan đ a lý và h sinh thái c a sinh v t trên
lãnh th c nh quan đó. C nh quan sinh thái có c u trúc c a lãnh th c nh quan đ a lý cùng v i c u trúc
c a h sinh thái; có ch c n ng ho t đ ng c a các thành ph n c u trúc c nh quan đ a lý và ch c n ng ho t
đ ng c a h sinh thái trong s th ng nh t v i nhau c a lãnh th sinh thái th ng nh t đó. Khi nói đ n c u
trúc t c c ng là nói đ n ho t đ ng ch c n ng c a c u trúc vì có c u trúc m i có ho t đ ng ch c n ng. Khi
nói đ n ch c n ng t c c ng là nói đ n k t qu c a ho t đ ng c u trúc. Vì v y c nh quan sinh thái đã đ c
đ nh ngh a là t ng th lãnh th hi n t i có c u trúc c a c nh quan đ a lý và có ch c n ng sinh thái c a
các h sinh thái đang t n t i và phát tri n trên đó. C nh quan sinh thái đ c phân bi t theo các c u
trúc c nh quan và theo các ch c n ng sinh thái khác nhau trên các ph n lãnh th khác nhau [5].
Nh trên đã nói c nh quan sinh thái là c p phân v c s và d i nó có các c p phân v c b n là d ng

c nh quan sinh thái và di n c nh quan sinh thái mà di n c nh quan sinh thái là c p phân v lãnh th nh
nh t. Các c nh quan sinh thái đ c h p nh t l i v i nhau thành c p phân v l n h n đ c g i là Vùng
sinh thái. Các Vùng sinh thái đ c h p nh t l i v i nhau thành Khu sinh thái. Các Khu sinh thái đ c
h p nh t l i v i nhau thành Mi n sinh thái. Các Mi n sinh thái đ c h p nh t l i v i nhau thành X sinh
thái, chúng theo quy mô t nh đ n l n. C ng gi ng nh c nh quan sinh thái vùng sinh thái có c u trúc
c a vùng đ a lý t nhiên và có các ch c n ng sinh thái c a các h sinh thái trên vùng đ a lý t nhiên đó.
Khu sinh thái có c u trúc c a khu đ a lý t nhiên và có các ch c n ng sinh thái c a các h sinh thái trên
khu đ a lý t nhiên. Mi n sinh thái, x sinh thái c ng t ng t nh v y, đ u có c u trúc c a mi n, c a x
đ a lý t nhiên và các ch c n ng sinh thái c a các h sinh thái trên Mi n và trên X đó. Các ch c n ng
sinh thái c a các lãnh th sinh thái c ng có quy mô t nh đ n l n c a h th ng lãnh th sinh thái v a k .
Do khuôn kh bài báo có h n chúng tôi không th trình bày h t c u trúc lãnh th đ a lý và ch c n ng sinh
thái khác nhau trên các lãnh th sinh thái khác nhau, c ng nh không th trình bày h t các đ nh ngh a
chi ti t v c u trúc và ch c n ng c a h th ng lãnh th sinh thái. C u trúc c a lãnh th đ a lý t nhiên v
c n b n chúng tôi d a vào các đ nh ngh a c a các lãnh th đ a lý t nhiên trong đ a lý h c. đây chúng
tôi mu n làm rõ h n v ch c n ng sinh thái c a các lãnh th sinh thái.
Khi nói đ n ch c n ng c n nh n rõ ch c n ng là các đ i t ng, hi n t ng đ c phát sinh, phát tri n t
các đ i t ng, hi n t ng có tr c theo m t quy lu t t nhiên nh t đ nh và theo các m c tiêu nh t đ nh
c a con ng i. Ch c n ng sinh thái c a lãnh th sinh thái có đa ch c n ng mà tr c h t là ch c n ng môi
tr ng s ng t nhiên và nhân t o thu c các thành ph n c u trúc lãnh th . Các ch c n ng c a n n đ a ch t,
đ a hình, đ t, sinh v t, th y v n, khí h u đ u là các ch c n ng môi tr ng s ng c a con ng i và các h
sinh v t. Con ng i và sinh v t s ng nh n n đ a ch t, đ a hình, đ t, sinh v t, n c và không khí. Ch c
n ng sinh thái quan tr ng th hai là n ng su t sinh h c c a đa d ng các loài sinh v t trong qu n xã c a h
sinh thái . S chuy n hóa v t ch t và n ng l ng trong h sinh thái đ c bi u hi n b i n ng su t sinh h c
c a qu n xã trong h sinh thái. Ch c n ng sinh thái th ba có ý ngh a c ng r t quan tr ng đó là ch c n ng
2


kinh t - xã h i. S cung c p tài nguyên c a môi tr ng (c a các thành ph n c u trúc lãnh th ) là đi u
ki n r t quan tr ng, có khi là ch y u, là c s v t ch t cho s phát tri n c a xã h i loài ng i, cho s
phát tri n các ngành kinh t nông, lâm, ng , công nghi p, th ng m i, du l ch ... và đ c bi t là các h sinh

thái, các công trình h t ng do con ng i xây d ng có ý ngh a v m t kinh t - xã h i và th m m . Các
ch c n ng kinh t - xã h i là các ch c n ng t nhiên và nhân t o đ c s d ng vào các m c đích phát
tri n kinh t xã h i và đó là c s đ phân lo i các lãnh th sinh thái theo các m c đích s d ng cho s
phát tri n kinh t - xã h i c a loài ng i. Ví d , phân lo i ra c nh quan sinh thái nông nghi p, c nh quan
sinh thái lâm nghi p, c nh quan sinh thái ng nghi p, c nh quan sinh thái đô th ,v.v... Ch c n ng th t là
ch a đ ng, chuy n hoá các ch t th i c a con ng i th i ra trong quá trình phát tri n kinh t - xã h i.
Quy mô ho t đ ng c a các ch c n ng sinh thái t nhiên th ng đ c trùng kh p, đ ng nh t v i quy mô
c u trúc lãnh th t nhiên trong cùng c p đó, nh ng ch c n ng sinh thái thu c v kinh t - xã h i có khi
đ c xác đ nh khác nhau trên cùng quy mô lãnh th ho c có quy mô nh h n ngay trong quy mô c u trúc
c a lãnh th t nhiên. Ví d , cùng đ u là r ng nguyên sinh có cùng quy mô, cùng sinh kh i, nh ng n i
này là r ng phòng h đ u ngu n, n i kia là r ng đ c d ng, r ng khai thác đ c s n. Ho c trong t ng th
lãnh th t nhiên có r ng nguyên sinh cùng sinh kh i, nh ng đ c chia ra v i các m c đích s d ng khác
nhau nh r ng phòng h đ u ngu n, r ng đ c d ng b o t n, r ng s n xu t khai thác đ c s n, và nh th
trên cùng m t t ng th lãnh th t nhiên đã có ba lãnh th sinh thái khác nhau theo ba m c đích s d ng
khác nhau.
Các lãnh th sinh thái c a h th ng lãnh th sinh thái là các lãnh th môi tr ng s ng c a con ng i và
các h sinh v t. ó là các sinh c nh c a h sinh thái nhân v n s đ c đ c p ph n sau.
III. qu n xã nhân v n
T p h p nhi u cá th ng i t o thành qu n th ng i. Qu n th ng i c ng là qu n th sinh v t vì con
ng i là sinh v t, nh ng do con ng i có trí tu , có khoa h c k thu t, có v n hoá, có kinh t và t ch c
xã h i, có tôn giáo, dân t c, có giai c p và đ ng phái....nên qu n th ng i khác v i qu n th sinh v t và
ph i đ c g i đó là qu n th nhân v n. Qu n th này có nhi u tính ch t đ c bi t nh là qu n xã c a xã h i
loài ng i.
Qu n xã nhân v n th c s đ c bi u hi n rõ là khi qu n xã đó do con ng i hình thành nên. ó là m t
qu n xã có đ y đ t v t s n xu t, v t tiêu th c p 1, c p 2 ...đ n v t phân hu , trong đó có c con ng i.
K t khi loài ng i bi t tr ng tr t và ch n nuôi, t o ra đ c các gi ng m i, các cây tr ng và v t nuôi bao
g m các cây l ng th c, th c ph m, cây n qu , cây nguyên li u và gia c m, gia súc cùng v i đ ng th c
v t nuôi tr ng d i n c,...các loài sinh v t này luôn luôn t n t i v i con ng i, hình thành trong quá
trình l ch s phát tri n c a xã h i loài ng i, liên h v i nhau b i nh ng quan h sinh thái v th c n và
n i , bi u hi n b ng nh ng quan h t ng tr hay tiêu di t. Chúng c ng đ c hình thành trên c s c a

m t quá trình trao đ i v t ch t và n ng l ng trong qu n xã, gi a qu n xã và ngo i c nh, b o đ m cho
m i quan h thích ng gi a các loài trong qu n xã và gi a qu n xã v i ngo i c nh, d n đ n m t c u trúc
b n v ng nh t đ nh do m c đ c a các m i quan h đó quy t đ nh. Các cây tr ng là v t s n xu t, các gia
súc gia c m là v t tiêu th c p 1, con ng i là v t tiêu th c p 1,2,3,...Chúng hình thành nên qu n xã do
con ng i th c hi n trong quá trình tr ng tr t và ch n nuôi theo phong t c, t p quán c a các n n v n hoá
khác nhau. Qu n xã y đ c g i là qu n xã nhân v n có ch c n ng kinh t - xã h i.
C ng nh các qu n xã t nhiên, quan h c a các loài khác nhau trong qu n xã nhân v n gián ti p ch u
nh h ng c a s bi n đ i môi tr ng do chính b n thân các loài trong qu n xã đó gây ra. ó là m t
qu n xã t p h p nh ng loài sinh v t có c u trúc n đ nh trong m t th i gian nh t đ nh. Trong qu n xã
nhân v n con ng i là thành ph n loài ho t đ ng trong đó. Nh ng thay đ i c a ngo i c nh do con
ng i gây nên đ đ bi n đ i m t qu n xã nhân v n này và hình thành nên m t qu n xã nhân v n khác.
Ngày nay không còn n i nào, lãnh th nào là không b con ng i tác đ ng. Các m c đ tác đ ng có s
khác nhau. Các qu n xã t nhiên b con ng i can thi p, b o t n hay tiêu di t chúng. S can thi p, tác đ ng
ngày càng sâu s c c a con ng i vào các qu n xã t nhiên đã bi u hi n con ng i là thành ph n c a qu n xã
t nhiên. Khi con ng i chi ph i có tính quy t đ nh đ n các qu n xã t nhiên, thì con ng i làm cho qu n xã
t nhiên tr thành qu n xã nhân v n mà trong đó con ng i là thành ph n tác đ ng, tham gia ho t đ ng
trong đó. Tu theo m c đ tác đ ng và m c đ tham gia ho t đ ng mà tính nhân v n c a qu n xã nhân v n

3


đ c bi u hi n khác nhau. S tác đ ng c a con ng i vào t nhiên đ hình thành nên các qu n xã nhân v n
do con ng i t o nên có ch c n ng kinh t - xã h i đ c g i là qu n xã nhân v n kinh t - xã h i. Ví d , con
ng i tác đ ng vào vùng r ng núi Tánh Linh l n chi m qu n xã t nhiên có đàn voi t nhiên sinh s ng đ t o
ra qu n xã nhân v n n ng r y, có tr ng tr t, ch n nuôi và làng xóm. S tác đ ng này làm cho đàn voi không
có n i sinh s ng, gây nên xung đ t gi a voi và ng

i và k t qu là con ng

i ph i t ch c di d i đàn voi t

nhiên Tánh Linh đi đ n m t n i khác. Nh v y, các qu n xã nhân v n tác đ ng và l n chi m các qu n xã t
nhiên v n là môi tr ng t nhiên - môi tr ng s ng c a con ng i và sinh v t. Các qu n xã t nhiên không có
con ng i tác đ ng v n hoàn toàn là qu n xã t nhiên có ch c n ng môi tr ng. Các qu n xã t nhiên có con
ng i ho t đ ng b o v đ duy trì ch c n ng môi tr ng s ng c a con ng i, thì đó là qu n xã nhân v n b o
v môi tr ng. N u con ng i thi t l p, xây d ng, c i t o các qu n xã làm ch c n ng môi tr ng, thì g i là
qu n xã nhân v n xây d ng môi tr ng. Còn n u b con ng i hu ho i, thì đó là qu n xã nhân v n hu ho i
môi tr

ng. T t c chúng đ

c g i chung là qu n xã nhân v n môi tr

ng. Nh v y, qu n xã nhân v n có hai

lo i: qu n xã do con ng i t o nên có ch c n ng kinh t - xã h i và qu n xã t nhiên có s tác đ ng c a con
ng i và con ng i trong đó có ch c n ng môi tr ng. Qu n xã nhân v n kinh t - xã h i th ng tác đ ng
vào qu n xã nhân v n môi tr ng trong m i quan h mâu thu n c a s phát tri n kinh t - xã h i và b o v
môi tr

ng. Hai lo i qu n xã này song song t n t i, chúng đ c l p v i nhau, xâm nh p vào nhau, t

ng tác

v i nhau, l n chi m nhau và h tr nhau trong th th ng nh t c a các lãnh th sinh thái. S phát tri n quá
m c các qu n xã nhân v n kinh t - xã h i s d n đ n s tiêu di t các qu n xã nhân v n môi tr ng.
S xác đ nh qu n xã nhân v n là s kh ng đ nh vai trò c a con ng
Không đ

c tách r i con ng

i trong t t c m i qu n xã.

i ra kh i các qu n xã sinh v t có liên quan. Nó là v t tiêu th c p cao nh t,

có vai trò r t quan tr ng trong s t n t i và phát tri n c a các sinh v t khác. S phân chia ra các qu n xã
nhân v n kinh t - xã h i và các qu n xã nhân v n môi tr ng là s xác đ nh các m i quan h t ng tác
gi a ho t đ ng kinh t - xã h i và b o v môi tr ng c a con ng i. T đó, mu n kinh t xã h i phát
tri n, b o v môi tr

ng b n v ng c a s phát tri n b n v ng, rõ ràng là ph i b o đ m s cân b ng hài

hoà gi a hai lo i qu n xã nhân v n đó. Con ng i t o ra các qu n xã nhân v n kinh t - xã h i có hi u
qu kinh t đ gi i quy t v n đ phát tri n, đ ng th i con ng i ph i có trách nhi m b o v , c i t o, thi t
l p và xây d ng nh ng qu n xã nhân v n môi tr ng đ gi i quy t v n đ môi tr ng b n v ng. S ph n
đ u c a con ng

i là t o ra các qu n xã nhân v n trong s th ng nh t hài hoà c a s phát tri n kinh t -

xã h i và b o v môi tr
tr ng.

ng b n v ng trong tr

ng h p đó đ

c g i là qu n xã nhân v n kinh t - môi

IV. H sinh thái nhân v n
Khoa h c sinh thái nhân v n đ c nghiên c u m t s n c Châu Âu và M . Lê Tr ng Cúc và A.

Terry Rambo đã có công lao đ a khoa h c này vào Vi t Nam. Trong bài vi t “M t s v n đ sinh thái
nhân v n và phát tri n Vi t Nam” Lê Tr ng Cúc và A. Terry Rambo đã đ a ra đ nh ngh a sinh thái
nhân v n là “khoa h c nghiên c u v m i quan h t ng h gi a con ng i và môi tr ng”. Theo các
ông, “khái ni m này d a trên nguyên t c quan h có h th ng gi a xã h i loài ng i (h th ng xã h i) và
môi tr ng thiên nhiên (h sinh thái)”. Tuy các ông có đ c p đ n vi c nghiên c u m i quan h qua l i
gi a nh ng h th ng này và s hình thành nh ng hình thái đ c tr ng trong h th ng xã h i và h sinh
thái, nh ng trong bài vi t các ông ch a đ c p đ n h sinh thái nhân v n [3]. Trong m t bài vi t khác các
ông có đ c p đ n danh t h sinh thái nhân v n nh ng trong khái ni m thì v n là khái ni m sinh thái
nhân v n, ch a có m t đ nh ngh a riêng cho nó [2].
Liên Xô tr c đây trong công trình v khoa h c c nh quan, D.L Armand có gi i thi u vài nét v sinh
thái h c con ng i. Ông nêu quan đi m c a V. X Preobrazenxki và E. L Raikh là, sinh thái h c con

4


ng i không nh ng là v n đ làm sáng t nh h ng c a các y u t môi tr ng lên s c kho con ng i,
mà còn là v n đ t ng tác gi a con ng i v i môi tr ng và các ph n ng ng c l i c a chúng. Tuy
v y, D.L Armand v n đ nh ngh a “sinh thái h c con ng i là m t b ph n c a sinh thái h c nghiên c u
các v n đ v các gánh n ng c c tr đè lên con ng i và nh ng bi n đ i nhân sinh trong thiên nhiên gây
ra b i các gánh n ng đó” [1]. T đi n Bách khoa th đ a lý Xô Vi t (1988) đ nh ngh a sinh thái h c con
ng i là nghiên c u nh h ng c a môi tr ng xung quanh đ i v i con ng i [6]. Liên Xô tr c đây
ch a th y có khái ni m v h sinh thái ng i hay h sinh thái nhân v n.
Sinh thái h c đã ch ra r ng, h sinh thái g m có qu n xã và sinh c nh c a nó t o ra. T t nhiên, qu n xã
nhân v n và lãnh th sinh thái (môi tr ng sinh thái theo lãnh th ) c a nó t o ra h sinh thái nhân v n.
Nh v y h sinh thái nhân v n là m t th c th có th c bao g m lãnh th sinh thái và qu n xã nhân v n
nh đã nói trên và đ c chúng tôi đ nh ngh a: H sinh thái nhân v n là t ng th c a hai h th ng,
bao g m h th ng con ng i và kinh t xã h i c a nó cùng các sinh v t thu c qu n xã nhân v n và h
th ng môi tr ng sinh thái (môi tr ng sinh thái t nhiên và môi tr ng sinh thái nhân t o) mà hai
h th ng đó tác đ ng qua l i v i nhau trong s th ng nh t t ng h c a t nhiên và xã h i.
Nh trên đã nói, qu n xã nhân v n có hai lo i đ c chia theo ch c n ng kinh t - xã h i và ch c n ng

môi tr ng. N u xem khái ni m phát tri n b n v ng là kinh t xã h i phát tri n và môi tr ng b n v ng,
thì h sinh thái nhân v n c ng đ c phân lo i theo s phát tri n c a kinh t - xã h i và s b n v ng c a
môi tr ng. Ví d , phân lo i ra h sinh thái nhân v n lâm nghi p kém phát tri n và kém b n v ng, h
sinh thái nhân v n nông nghi p phát tri n kém b n v ng, h sinh thái nhân v n du l ch phát tri n b n
v ng, h sinh thái nhân v n công nghi p phát tri n kém b n v ng, h sinh thái nhân v n đô th phát tri n
t ng đ i b n v ng v.v...Tuy nhiên vi c phân lo i này còn c n ph i đ c nghiên c u sâu h n v i các ch
tiêu phân lo i c th h n.
H sinh thái nhân v n bao g m h sinh thái t nhiên và h sinh thái nhân t o có con ng i ho t đ ng
trong đó, cho nên ph m vi không gian c a h sinh thái nhân v n bao g m các không gian c a các h sinh
thái t nhiên và nhân t o. Vì th , h sinh thái nhân v n có lãnh th và ranh gi i lãnh th c a h sinh thái
nhân v n bao trùm lên các lãnh th sinh thái c a các h sinh thái t nhiên và h sinh thái nhân t o. Có th
g i lãnh th c a h sinh thái nhân v n là lãnh th nhân v n. ó c ng chính là lãnh th hành chính c a xã
h i loài ng i m i đ a ph ng, m i qu c gia, liên qu c gia.
Khái ni m và n i dung c a h sinh thái nhân v n có các v n đ v t ng th lãnh th t nhiên c a đ a lý t
nhiên, v kinh t - xã h i và t ch c s n xu t lãnh th c a đ a lý kinh t - xã h i và đ a lý dân c , v nhân
v n c a đ a lý nhân v n, v sinh thái c a khoa h c sinh thái nh m gi i quy t các v n đ c a khoa h c môi
tr ng, đ c bi t là phát tri n kinh t - xã h i và b o v môi tr ng b n v ng. Th c hi n chi n l c phát
tri n b n v ng chính là xây d ng các h sinh thái nhân v n phát tri n b n v ng.
Công trình này đ c s tài tr b i ch ng trình khoa h c c b n.

Tài li u tham kh o
[1]. D.L . Armand (1975). Khoa h c v c nh quan (Ti ng Vi t). NXB Khoa h c và K thu t. Hà N i.
226 - 227.
[2]. Lê Tr ng Cúc, Kathleen gillogly, A. Terry Rambo (1990). H sinh thái nông nghi p trung du mi n
B c Vi t Nam. S đ c bi t c a Vi n Môi tr ng và chính sách ông Tây. S 12 (Ti ng Vi t), in t i Thái
Lan.
[3]
Lê Tr ng Cúc, A. Terry Rambo (1995). M t s v n đ sinh thái nhân v n và phát tri n Vi t
Nam. Tuy n t p M t s v n đ sinh thái nhân v n Vi t Nam. NXB Nông Nghi p. Hà N i. 15 - 36.
[4]. Nguy n Th Thôn (1993). Bàn v sinh thái c nh quan và c nh quan sinh thái. Thông báo khoa h c,

Tr ng HSP Hà N i I. S 2. Hà N i ,88 - 95.
[5]. Nguy n Th Thôn (2000). V lý thuy t c nh quan sinh thái. T p chí các khoa h c v Trái đ t s
1/2000 (T22). Hà N i 70 - 75.
[6]. T đi n bách khoa th đ a lý (1988). (Ti ng Nga). NXB Bách Khoa toàn th Xô Vi t. 341 (trong
m c t Sinh thái h c).

5


Summary
Ecological territory system, humane community,
human ecosystem in environmental science
Nguyen The Thon
Ecological territories are defined and divided, according to the increase of territorial scales. Their
taxonomical ranks are: ecolandface, ecolandshape, ecolandscape, ecoregion, ecoprovince, ecocountry and
ecostate.
Human communities are divided into two types: socio - economy human communities and environmental
human communities.
Based on the ecological territory and human community, the author advances concept of human
ecosystem. Human ecosystem is a complex of two sub - system: sub - system of lucman being and socio
- economy will creatures belong to the lurman community; and sub - system of ecological environment
(natural ecological environment and artificial ecological environment), these two sub - systems interact in
reciprocal integration of Nature and Society.

6