Luận án tiến sĩ Âm nhạc học: Hát trống quân

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM

PHẠM MINH HƯƠNG

HÁT TRỐNG QUÂN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ ÂM NHẠC HỌC

HÀ NỘI, NĂM 2018


BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM

PHẠM MINH HƯƠNG

HÁT TRỐNG QUÂN
CHUYÊN NGÀNH: ÂM NHẠC HỌC
MÃ SỐ: 62 21 02 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ ÂM NHẠC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. NGUYỄN THỤY LOAN

HÀ NỘI, NĂM 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả
nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng
để bảo vệ ở bất kỳ học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án này đều
được chỉ rõ nguồn gốc.

Hà Nội, ngày 01 tháng 10 năm 2017
Tác giả luận án

Phạm Minh Hương


ii

MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU…………………………………………………………………………..
1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ HÁT
TRỐNG QUÂN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN………...
5
1.1. Tình hình nghiên cứu về Hát Trống quân………………………………….
5
1.1.1. Khái quát về các tài liệu liên quan đến Hát Trống quân được tìm hiểu trong luận án
5
1.1.2. Phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu……………………………………………. 8
1.1.3. Những vấn đề đã được đề cập tới trong các tài liệu……………………………. 16

1.1.4. Đánh giá tình hình nghiên cứu………………………………………………… 20
1.2. Một số vấn đề liên quan đến luận án..............................................................
29
1.2.1. Về những vấn đề sẽ được giải quyết trong luận án…………………………… 29
1.2.2. Về nguồn tư liệu được sử dụng………………………………………………. 30
1.2.3. Về cơ sở lý thuyết và các thuật ngữ được sử dụng…………………………… 30
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 36
CHƯƠNG 2: DIỆN MẠO CỦA HÁT TRỐNG QUÂN………………………... 37
2.1. Diện mạo của các sinh hoạt Hát Trống quân xét từ góc độ mục đích diễn xướng 37
2.1.1. Các sinh hoạt Hát Trống quân mang mục đích giao duyên,
vui chơi giải trí, thi tài……………………………………………………...
38
2.1.2. Các sinh hoạt Hát Trống quân mang mục đích tín ngưỡng………………..
48
2.2. Diện mạo của Hát Trống quân xét từ góc độ âm nhạc…………………….
58
2.2.1. Thang âm và âm vực………………………………………………………. 59
2.2.2. Giai điệu…………………………………………………………………… 61
2.2.3. Cấu trúc - hình thức………………………………………………………... 65
2.2.4. Nhạc cụ đi kèm…………………………………………………………….. 68
2.2.5. Mối quan hệ giữa âm nhạc và lời ca……………………………………….. 73
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 92
CHƯƠNG 3: ĐẶC TRƯNG ÂM NHẠC CHUNG VÀ ĐẶC TRƯNG ÂM NHẠC
MANG TÍNH ĐỊA PHƯƠNG CỦA HÁT TRỐNG QUÂN……………………….. 93
3.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân………………………......... 94
3.2. Đặc trưng âm nhạc của Hát Trống quân vùng Đất Tổ……………………... 95
3.2.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân vùng Đất Tổ………………….. 96
3.2.2. Đặc trưng âm nhạc mang tính địa phương của Hát Trống quân trong vùng Đất Tổ.. 105
3.3. Đặc trưng âm nhạc của Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ………… 118
3.3.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ……….. 118

3.3.2. Đặc trưng âm nhạc riêng của Hát Trống quân tiểu vùng 1……………………... 128
3.3.3. Đặc trưng âm nhạc riêng của Hát Trống quân tiểu vùng 2……………………... 132
3.4. Các bảng nhận diện làn điệu Hát Trống quân ở các vùng/tiểu vùng/địa phương 134
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 139
KẾT LUẬN………………………………………………………………………..
140
Tài liệu tham khảo................................................................................................... 146
Phụ lục…………………………………………………………………………….
150


iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

TỪ ĐẦY ĐỦ

KÝ HIỆU HOẶC CHỮ VIẾT TẮT

Đi lên

k

Đi xuống

m

Đúng

Đ

Phụ lục

PL

Quãng

q.

Thứ

t

Tiết tấu lời ca

TTLC

Trang

tr.

Trưởng

T


iv

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Trang

* Bảng 1.1.

So sánh mức độ nghiên cứu về khía cạnh nguồn gốc và lời ca
của Hát Trống quân ở hai giai đoạn trước năm 1980

13

* Bảng 2.1.

So sánh Hát Trống quân giao duyên, vui chơi giải trí, thi tài và
Hát Trống quân tín ngưỡng về mặt diễn xướng

57

* Bảng 2.2.

Bảng thống kê các thang âm được sử dụng trong Hát Trống quân

60

* Bảng 2.3.

Bảng quy luật tiến hành quãng với các thanh điệu nối tiếp tương
ứng được sử dụng trong một số bài Hát Trống quân

76

* Bảng 3.1.

Các nhóm cao độ tạo nên đường nét cơ bản của giai điệu Hát
Trống quân vùng Đất Tổ

98

* Bảng 3.2.

So sánh âm vực của các bài Hát Trống quân vùng Đất Tổ và
vùng đồng bằng Bắc bộ

119

* Bảng 3.3.

So sánh thang âm của các bài Hát Trống quân ở vùng Đất Tổ
và vùng đồng bằng Bắc bộ

120

* Bảng 3.4.

Các nhóm cao độ tạo nên đường nét cơ bản của giai điệu Hát
Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ

121

* Bảng 3.5.

Kết cấu quãng nòng cốt và sự hình thành các dạng cấu trúc
quãng được dùng nhiều nhất trong Hát Trống quân vùng đồng

bằng Bắc bộ

125

* Bảng 3.6.

Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các vùng khác nhau

136

* Bảng 3.7.

Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các địa
phương/nhóm địa phương thuộc vùng Đất Tổ

137

* Bảng 3.8.

Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các tiểu vùng
thuộc vùng đồng bằng Bắc bộ

138


v

DANH MỤC CÁC VÍ DỤ ÂM NHẠC
Số ví dụ

Nội dung ví dụ

Trang

Ví dụ 1:

Nội dung lời ca về chủ đề tình yêu mang tính hóm hỉnh, hài hước

46

Ví dụ 2:

Nội dung lời ca phản ánh cuộc sống lao động

46

Ví dụ 3:

Nội dung lời ca bài hát gọi

46

Ví dụ 4:

Nội dung lời ca bài hát giao hẹn

47

Ví dụ 5:

Nội dung lời ca phản ánh mục đích hát thờ Thánh

54

Ví dụ 6:

Nội dung lời ca phản ánh sự mong ngóng của trai làng Đức Bác

54

Ví dụ 7:

Nội dung lời ca phần hát trao trống

55

Ví dụ 8:

Nội dung lời ca giao duyên trong Hát Trống quân tín ngưỡng

55

Ví dụ 9:

Nội dung chặng cuối trong Hát Trống quân Đức Bác

56

Ví dụ 10:

Một số kiểu kết hợp bước nhảy với bước đi bình ổn

62

Ví dụ 11:

Nối tiếp hai hay nhiều bước nhảy liên tiếp gấp khúc

63

Ví dụ 12:

Nối tiếp hai hay nhiều bước nhảy liên tiếp cùng chiều

63

Ví dụ 13:
� ngang a Đò

œœœ œ œ
œ ‰ œ œ™
œ œ
œ
Œ
œœ
œ
œ
J œ

bến

đào

sang a mà hát thờ

œœœ œ
œ
œ
& Œ™ J œ œ œ
Cách sông em

phải a

lụy thuyền

Kia

hỡi

a Trống Quân

3

œ œ

œœ
œœ œ œ
œ
œ œœ œ œ

Cách con sông em

phải

a lụy thuyền a Có

œœœ œ œ
œ œ
œ œ œ œ
Œ
& œ œ œ œ œ œ
œ
œ
J
J
như thôi là đất liền

thì

em mà sang ngay

Kia

hỡi

a Trống Quân


228

2.2.1.9

Trống Quân Đức Bác 9
Người hát : Lê Thị Đá (1912)
Khu 4 Kim Đức,
Phù Ninh, Phú Thọ
Ký âm : Minh Hương

Thời điểm thu thanh: 10/2002
Địa điểm thu thanh: Đức Bác, Lập Thạch, Vĩnh Phúc

œ
2
& 4 Œ œ œ œ œ œ œ J œ œJ œ œ œj œ œ œ œ œ œ œ œ œ
Đào đi đâu từ

& œ œ œ œ
chờ

& Ϊ

a

sớm a đến giờ a Để cho bây giờ anh đợi anh

œ

anh mong

œ œ

œ œ œ œ

Kia

hỡi

Œ

a Trống Quân

œ œ œ œ œ œ œ œ œ

œ œ œ
J

œ

œ œ œ œ œ œ œ

phải a lụy thuyền à Cách sông em phải a lụy thuyền à Có

Cách sông em

œ
& œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Œ
như tôi là đường liền em a

œœœœ œ œ œ œ œ

& Œ ™ œJ œ œ

Trống anh còn chửa

& œ œ œ œ

ha tới a sang ngay Kia

j
œ

hỡi

a Trống Quân

œœœœ œ œ œ

a có quai a Trống anh còn chửa a có

quai à Mượn

œ œ œ œ™ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ Œ

nàng bây giờ bưng lấy rồi

mai

a nên Tần Kia

hỡi í a Trống Quân

229
!
!
!

!

2.2.2. CÁC BÀI HÁT TRỐNG QUÂN Ở XÃ HỮU BỔ,
HUYỆN LÂM THAO, TỈNH PHÚ THỌ

!


230
!
!
!

!


231


232


233

234


235


236


237


238


239

2.2.3. CÁC BÀI HÁT TRỐNG QUÂN Ở XÃ HIỀN QUAN,
HUYỆN TAM NÔNG VÀ ĐỊA PHƯƠNG KHÁC THUỘC
TỈNH PHÚ THỌ

*

!
!
!

!

* Trích trong sách “Dân ca người Việt” của Tú Ngọc, Nxb Âm nhạc, Hà Nội, 1994,
trang 130.


240


241


242

!
!
!
!

*

!

* Trích trong sách “Dân ca người Việt” của Tú Ngọc, Nxb Âm nhạc, Hà Nội, 1994, trang 128.