Nghiên cứu thành phần alkaloid trong tâm sen (nelumbo nucifera gaertn nelumbonaceae)

Nghiên cứu Y học

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011

NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN ALKALOID TRONG TÂM SEN
(NELUMBO NUCIFERA GAERTN NELUMBONACEAE)
Đỗ Châu Minh Vĩnh Thọ*, Nguyễn Đức Tuấn**, Trần Hùng*

TÓM TẮT
Mở đầu: Sen (Nelumbo nucifera Gaertn.) họ Nelumbonaceae là một trong số ít các dược thảo mà tất cả các
bộ phận đều là những vị thuốc quí. Việc nghiên cứu thành phần hóa học cây Sen đã được một số tác giả trên thế
giới thực hiện. Tuy nhiên, tại Việt Nam chưa có nhiều công trình nghiên cứu kỹ và toàn diện về tâm Sen. Trong
hướng nghiên cứu về thành phần và tác dụng sinh học của Sen ở các tỉnh phía Nam, bài báo này công bố về
thành phần alkaloid của tâm Sen và phân lập alkaloid chính trong Sen để dùng làm chất chuẩn cho tiêu chuẩn
hoá các dược liệu cũng như góp phần bổ sung cơ sở dữ liệu về thành phần hóa học cho cây Sen Việt Nam.
Mục tiêu: Chiết xuất, phân lập và xác định cấu trúc của alkaloid trong tâm Sen.
Phương pháp: Chiết cao chiết toàn phần và tách thành các phân đoạn đơn giản bằng phân bố giữa nuớc với
các dung môi có độ phân cực khác nhau và theo pH. Phân lập chất tinh khiết bằng sắc ký cột chân không và sắc
ký cột cổ điển... Cấu trúc các chất phân lập được xác định bằng phổ UV-Vis, MS, NMR.
Kết quả: Tách được các phân đoạn đơn giản hơn (P, NP8, NP5) từ cao alkaloid toàn phần theo sự biến
thiên pH. Đồng thời đã phân lập được alcaloid EN-1, EN-2 được xác định là neferin và nuciferin.
Kết luận: Đề tài đã xác định được chất tinh khiết neferin và nuciferin tạo cơ sở cho việc định tính điểm chỉ
và định lượng neferin trong tâm Sen ở các vùng miền và mùa thu hái khác nhau hay các chế phẩm chứa tâm Sen
bằng kỹ thuật HPLC/PDA.
Từ khóa: Nelumbo nucifera, Nelumbonaceae, Alkaloid, Neferin.

ABSTRACT
STUDY ON ALKALOIDAL CONSTITUENTS OF LOTUS EMBRYO
(NELUMBO NUCIFERA GAERTN )
Do Chau Minh Vinh Tho, Nguyen Duc Tuan, Tran Hung
* Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 1 - 2011: 606 - 611

Background: Lotus (or Sen in Vietnamese) - Nelumbo nucifera Gaertn., Nelumbonaceae is one of the few
herbs that all components are valuable medicines. The studies on its chemical constituents have been conducted
by numbers of authors in the world. However, in Vietnam there have not been many researchs on this plants. In
the direction of chemical and pharmacological studies on lotus of south Vietnam, this paper will report the
alkaloidal constituents and the isolation of the main alkaloid of Loti embryo.
Objectives: Extraction, isolation and structure elucidation of alkaloids in Loti embryo.
Methods: Alcoholic extract of embryo was subjected to liquid-liquid distribution based on the solubility of
the substances in solution by pH. Simple fractions was separated by extraction, fractionation and isolation were
carried out as common phytochemical methods. Structures of isolated compounds were deduced by means of UV,
MS and NMR spectroscopy.
Results: The content of alkaloid in crude ethanol extraction of Loti embryo was 0.99%. The simpler fractions
(P, NP8, NP5) obtained by liquid-liquid distribution based gradient pH. Two alkaloids EN-1, EN-2 were isolated
*Khoa Dược, Trường đại học Y Dược Cần Thơ **Khoa Dược, Đại học Y Dược TP Hồ Chí Minh
Tác giả liên hệ: PGS. TS. Trần Hùng ĐT: 0918057096
Email:

606

Chuyên Đề Dược Khoa


Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011

Nghiên cứu Y học

and identified as neferine and nuciferine.
Conclusion: Two major alkaloids of Loti embryo. ie. neferine and nuciferine, was isolated and identified.
These alkaloids could be used as markers for quality control and investigation of there pharmacological activities
in further studies.
Keywords: Nelumbo nucifera, enbryo, alkaloid, neferine, nuciferine, structure.

ĐẶT VẤN ĐỀ

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Trong kho tàng thực vật và cây thuốc Việt
Nam, cây Sen (Nelumbo nucifera Gaertn.
Nelumbonaceae) mọc ở ao, hồ có ở khắp mọi
miền đất nước, là một trong số ít các dược thảo
mà tất cả các bộ phận đều là những vị thuốc quí,
có giá trị sinh học cao(2,5). Tuy nhiên, hiện nay
việc sử dụng các chế phẩm bào chế từ tâm, lá
Sen như thuốc viên uống, cao thuốc, các loại trà
đều là dạng cao toàn phần, dịch chiết toàn phần.
Do đó nghiên cứu chiết xuất, phân lập và tiêu
chuẩn hóa thành phần alkaloid chính có tác
dụng sinh học trong tâm Sen Việt Nam sẽ góp
phần nâng cao tiêu chuẩn chất lượng của dược
liệu và các chế phẩm từ Sen cũng như thăm dò
các tác dụng sinh học của chúng là việc làm cần
thiết.

Định tính bằng sắc ký lớp mỏng

NGUYÊN
LIỆUNGHIÊN CỨU

PHƯƠNG

Qua thăm dò một số hệ dung môi cho sắc ký

lớp mỏng, hệ dung môi DCM-MeOH-NH4OH
(90:10:1) có khả năng tách tốt các alkaloid phân
cực mạnh và trung bình của tâm Sen và hệ dung
môi DCM-MeOH-NH4OH (95:5:1) tách tốt các
alkaloid kém phân cực.
UV365

UV254

Dragendorf
f

PHÁP

Nguyên liệu
Tâm Sen (được sấy khô ở 40 0C và bảo quản
ở nhiệt độ thấp) được thu mua từ cơ sở “Chế
biến các sản phẩm từ Sen” tại Thị Trấn Mỹ Thọ,
TP. Cao Lãnh. Mẫu được định danh và lưu tại
bộ môn Dược liệu, khoa Dược, Đại học Y Dược
TP.HCM.

Phương pháp nghiên cứu
Phân tách các phân đoạn chiết bằng phân bố
lỏng-lỏng, sắc kí cột chân không. Phân lập các
chất bằng sắc kí cột cổ điển, sắc ký rây phân tử
và kết tinh phân đoạn.

Hình 1. Sắc ký đồ alkaloid toàn
phần của tâm sen

Hdm: DCM-MeOH-NH4OH (90:10:1)

Chiết cao chiết cồn toàn phần
Cao cồn toàn phần của tâm Sen được chiết
theo quy trình sau:

Xác định phổ UV các chất phân lập được
trên máy Hitachi L2000 detector DAD và phổ
MS trên máy Quatro Micro API (Waters).

Chuyên Đề Dược Khoa

607


Nghiên cứu Y học

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011

Bột tâm sen
Cồn 70%,
thu hồi cồn dưới áp suất giảm

Dịch chiết đậm
đ

Kết quả tách các phân đoạn từ cao chiết cồn
được minh hoạ trong Hình 2

Thêm H2SO4

TP P NP NP5
NP7

Dịch acid

Dịch sau khi loại kết
tinh

phân đoạn NP5. Tiếp tục kiềm hóa dịch pH=4-5
ở trên đến pH=7-8, chiết phân bố với CHCl3 đến
khi hầu như không còn alkaloid qua lớp CHCl3.
Dịch chiết được gộp lại thu được phân đoạn
NP8.

UV365

UV254

Dragendorff

Kết tinh thô I

NH4OH đến pH=9, chiết với CHCl3
Dịch chiết CHCl3

Dịch kiềm pH=7-8

Chiết với NaOH
TP P NP NP5 NP7

Phân đoạn NP

Phân đoạn P

TP P NP NP5 NP7

TP P NPNP5 NP7

Hình 2. Sắc ký đồ các phân đoạn từ cao cồn
Hdm: DCM-MeOH-NH4OH (90:10:1)

Phân lập EN-1
Dịch chiết pH=5

Phân đoạn NP5

Điều chỉnh đến pH=7-8, Chiết với CHCl3
Dịch kiềm

Phân đoạn NP8

Tách phân đoạn P, NP, NP8
Từ phân đoạn NP ở trên, dịch CHCl3 được
cô đến cắn, hòa vào H2SO4 2% điều chỉnh đến
pH=5 bằng NH4OH 25%, chiết phân bố với
CHCl3 đến khi hầu như không còn alkaloid qua
lớp CHCl3. Dịch chiết được gộp lại thu được

608

Phần kết tinh thô I được hòa tan trong một
lượng vừa đủ H2SO4 loãng, lọc và để kết tinh
trong tủ lạnh. Tinh thể được lọc và rửa kỹ bằng
nước lạnh đến khi dịch rửa trung tính, thu được
tinh thể hình kim, màu trắng (EN-1).
Tiến hành sắc ký lớp mỏng cho thấy EN-1 là
một alkaloid phân cực trung bình và có hàm
lượng cao nhất trong tâm Sen và EN-1 chỉ cho
một vết trên đèn UV và thuốc thử Dragendorff
cho thấy kết tinh thô I là tinh khiết trên TLC với
EN-1.

Chuyên Đề Dược Khoa


Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011

Nghiên cứu Y học

Hình 4. SKĐ của EN-1 trên ba hệ dung môi khác nhau
với λmax của neferin mà tài liệu nước ngoài đã
Phổ UV của EN-1 trong dung môi nước cho
công bố(4).
λmax 282nm nằm trong vùng hấp thu của
alkaloid có khung bibenzylisoquinolein phù hợp
Phổ MS có đỉnh [M-Na]+ có m/z = 647, tương
ứng với khối lượng phân tử 624 của neferin(4).
EN1-20ppm

Abs

1.0

0.5

0.0
200

282

300

400

Hình 5. Phổ Uv-vis của EN-1

Phân lập EN-2 từ NP8
NP8 được cô dưới áp suất giảm để được
dịch CHCl3 đậm đặc và phần kết tủa màu vàng.
Dịch CHCl3 được cô tới cắn. Hòa tan cắn với
lượng vừa đủ dung dịch H2SO4 2%. Dịch acid
được loại tạp bằng ether dầu hỏa và kiềm hóa
bằng amoniac tới pH 8-9. Chiết alkaloid từ dịch
kiềm bằng chloroform và cô thu hồi dung môi

Chuyên Đề Dược Khoa

Hình 6. Phổ MS của EN-1
thu được cắn. Hòa tan vào một lượng tối thiểu

methanol và để kết tinh thu được hình lăng trụ
(EN-2).
Tiến hành SKLM cho EN-2 với ba hệ dung
môi khác nhau, EN-2 chỉ cho một vết trên đèn
UV và thuốc thử Dragendorff cho thấy EN-2 là
một alkaloid kém phân cực và tinh khiết trên
TLC.

609


Nghiên cứu Y học

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011

Hình 7. Sắc ký đồ kiểm tra EN-2
huỳnh quang xanh lục sáng dưới đèn UV254. Phổ
EN-2 có dạng tinh thể hình lăng trụ, không
khối ESI – MS positive của EN-2 cho mảnh [M
màu, không mùi, vị đắng. Nhiệt độ nóng chảy
+H]+ ở m/z = 296,01, mảnh [M + Na]+ có m/z =
khoảng 163-164 0C, αD27 = -1450C
317,93, mảnh [M – OCH3]+ có m/z = 264,96 và
= 0.67, EtOH), λmax (log ε EtOH) = 310 nm (3.83),
mảnh [M – (OCH3 + CH3)]+ có m/z = 249,91.
272 nm (4.32), 230 nm (4.36) (Hình 8). EN-2 có

Hình 8. Phổ UV của EN-2

Hình 9. Phổ MS của nuciferin

Phổ 1H-NMR, 13C-NMR của EN-2 cho thấy
phân tử có 21H, 19C trong đó có 3C bậc 1, 3C
bậc hai, 6C bậc ba, 7C bậc 4. Chuyển dịch hoá
học của carbon của EN-2 được so sánh với
nuciferin, một trong những alkaloid chính của
tâm Sen. EN-2 có chuyển dịch hoá học hoàn toàn
phù hợp với chuyển dịch hoá học của nuciferin

KẾT LUẬN

trong tài liệu

Thành phần alkaloid của tâm Sen đã được
khảo sát bằng sắc ký lớp mỏng. alkaloid chính
trong đó đã được phân lập và xác định cấu trúc

. Qua các dữ liệu thu được có thể

(5,6)

kết luận EN-2 là nuciferin (C19H21NO2)

610

Chuyên Đề Dược Khoa


Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 1 * 2011
là neferin và nuciferin. Các alkaloid này có thể

sử dụng làm chất đánh dấu trong nghiên cứu
tiêu chuẩn hoá tâm Sen và các chế phẩm có tâm
Sen cũng như để khảo sát các tác dụng dược lý.

3.
4.

5.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

2.

Chen Yi, Luo Shun-De, (2004), “Quantitative analysis of three
main alkaloids in plumula nelumbinis and the study on
characteristic chromatogram”, chin hosp pharm J, 24(4), pp.
205-208.
Đỗ Tất Lợi (2005), “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam”, Nhà
xuất bản Y học, tr. 783- 786.

Chuyên Đề Dược Khoa

6.

Nghiên cứu Y học

Giáo trình phương pháp nghiên cứu dược liệu (2009). Bộ môn
Dược liệu, Khoa Dược đại học Y- Dược TP.HCM.
Hiroshi Furukawa (1966), “On the Alkaloids of Nelumbo

Nucifera gaertn. XII. Alkaloids of Loti Embryo”, Yakugaku
Zasshi, 86(1), pp. 75-77.
Nguyễn Thị Nhung, Phạm Thanh Kỳ (1998), “Nghiên cứu
thành phần hóa học trong lá Sen”, Tạp chí dược học, tháng 6
nǎm 1998, tr 13 - 18.
Trịnh Văn Lẩu, Trần Việt Hùng, Phạm Thanh Kỳ (2009),
‘Nghiên cứu chiết xuất phân lập và tinh khiết nuciferine,
linarine, chlorogenic acid và Myricetine từ những cây thuốc
để làm chuẩn”, Pharmaindochina VI năm 2009. Tr. 587-592.

611