khai niem phan ung hoa hoc 8

M cl c
L I C M ƠN ............................................................................................................................. 3
QUI Ư C VI T T C ................................................................................................................. 4
PH N 1: M ð U.................................................................................................................... 5
1) Lí do ch n đ tài:................................................................................................................... 5
2) M c đích đ tài:..................................................................................................................... 6
3) Nhi m v c a ñ tài:.............................................................................................................. 6
4) Phương pháp nghiên c u:..................................................................................................... 7
5) Khách th và ñ i tư ng nghiên c u...................................................................................... 7
PH N 2: N I DUNG ................................................................................................................ 8
CHƯƠNG 1: CƠ S LÍ LU N ................................................................................................ 8
1.1. Cơ s lí lu n c a s hình thành và phát tri n khái ni m ph n úng hóa h c trư ng
THCS.......................................................................................................................................... 8
1.1.1 T m quan tr ng c a vi c hình thành khái ni m ph n ng trong d y h c hóa
h c. ......................................................................................................................................... 8
1.1.2 Q trình hình thành các khái ni m cơ b n v hóa h c.............................................. 10
1.1.3 N i dung nghiên c u c a vi c hình thành khái ni m ................................................ 11
1.2 Cơ s lí thuy t vi c hình thành và phát tri n các khái ni m cơ b n chương trình
THCS........................................................................................................................................ 12
1.2.1 Các khái ni m cơ b n m đ u v hóa h c ................................................................... 12
1.2.1.1 Th nào là khái ni m cơ b n................................................................................. 12
1.2.1.2 Nh ng ki n th c cơ b n nh t v hóa h c ............................................................. 13
1.2.2 M t s quan ñi m v vi c ñ nh nghĩa các khái ni m cơ b n c a hóa h c.................... 14
1.2.3 H th ng các khái ni m cơ b n v ph n ng hóa h c đư c d y và h c chương
trình THCS........................................................................................................................... 17
1.2.3.1. ð nh nghĩa ph n ng hóa h c: ............................................................................ 18
1.2.3.2. Phân lo i ph n ng hóa h c. ............................................................................... 18
1.2.3.3. B n ch t c a ph n ng hóa h c .......................................................................... 18
1.2.3.4. Khi nào ph n ng hóa h c x y ra?...................................................................... 19
I.2.3.5. Hi u ng nhi t c a ph n ng hóa h c................................................................. 21
1.2.3.6 T c đ ph n ng hóa h c...................................................................................... 21

1.2.3.7 Xúc tác .................................................................................................................. 22
1.3 C u trúc chương trình THCS ........................................................................................... 28
CHƯƠNG 2: HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N KHÁI NI M PH N NG HÓA
H C TRONG CHƯƠNG TRÌNH HĨA H C SGK L P 8.................................................. 29
2.1 Nh ng đi u ki n quan tr ng đ hình thành cho h c sinh h th ng các khái ni m v
ph n ng hóa h c. ................................................................................................................... 29
2.2 Phân tích s hình thành và phát tri n khái ni m ph n ng hóa h c............................... 32
2.2.1 Thơng qua chương I: “ Ch t-Nguyên T -Phân T ” nghiên c u b n ch t c a
ph n ng hóa h c dư i ánh sáng c a thuy t nguyên t - phân t ..................................... 32
2.2.2 Phân bi t hiên tư ng v t lí, hi n tư ng hóa h c. Hình thành khái ni m ph n
ng hóa h c (bài 12, 13)....................................................................................................... 34
2.2.2.1 Nghiên c u v s bi n ñ i c a ch t ..................................................................... 34
2.2.2.2 Hình thành khái ni m ph n ng hóa h c. ........................................................... 37
2.2.3 H c sinh làm quen các quy lu t ñ nh lư ng c a ph n ng hóa h c.......................... 38

1

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


2.2.4 Phát tri n khái ni m v ph n ưng hóa h c khi h c “ Tính theo cơng th c và
phương trình hóa h c” ........................................................................................................ 41
2.2.5 Hình thành khái ni m phân lo i ph n ng hóa h c, đ ng th i bư c ñ u c ng
c và phát tri n các khái ni m ñã nêu trên c a ph n ng hóa h c thơng qua vi c
nghiên c u các ph n ng c th .......................................................................................... 42
2.6 Ti p t c c ng c và phát tri n khái ni m ph n ng hóa h c khi nghiên c u các
h p ch t vô cơ quan tr ng, các ñơn ch t (kim lo i và phi kim) và các h p ch t h u cơ
tiêu bi u.................................................................................................................................... 47
2.6.1 Khái ni m t c ñ ph n ng ........................................................................................ 47
2.6.2. Khái ni m phân lo i ph n ng .................................................................................. 48

CHƯƠNG 3: M T S K T QU BƯ C ð U C A ðÈ TÀI ............................................ 51
3.1 Th c tr ng n m v ng khái ni m ph n ng hóa h c c a h c sinh trư ng THCS
chúng tơi đã ti n hành ñi u tra kh i l p 8 các trư ng THCS: Nguy n Th L u,
Tràm Chim, Trư ng THCS Ph m H u L u. ........................................................................ 51
3.1.1 M c đích...................................................................................................................... 51
3.1.2 Ti n hành .................................................................................................................... 51
3.1.3 K t qu ........................................................................................................................ 51
3.1.4 Nh n xét, nguyên nhân và gi i pháp .......................................................................... 52
3.1.4.1. Nh n xét............................................................................................................... 52
3.1.4.2. Nguyên nhân và gi i pháp.................................................................................. 53
3.1.4.3 Gi i pháp. ............................................................................................................. 54
3.2 Thi t k m t s giáo án d y v các ph n ng hóa h c SGK l p 8. ............................... 55
Ph n 3: K T LU N VÀ ð XU T ....................................................................................... 60
1. K t lu n chung..................................................................................................................... 60
2. ð xu t và ki n ngh ............................................................................................................ 60

2

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


L I C M ƠN
Sau m t th i gian nghiên c u và th c hi n ñ tài, khóa lu n c a em đã hồn t t. Có
đư c k t qu c a ngày hơm nay chính là nh cơng lao c a tồn th th y cơ khoa
Hóa trư ng ðHðT đã d y d em trong su t khóa h c, truy n cho em nh ng ki n
th c quí báu làm n n t ng ñ em th c hi n t t khóa lu n c a mình.v i lịng bi t ơn
sâu s c em xin ñư c g i ñ n:
Th y Tr n Qu c Tr là ngư i đã t n tình hư ng d n, đưa ra nh ng ý ki n quí
báu và nhi t tình giúp đ em trong su t uqa trình th c hi n lu n văn.
Các th y cô t Hóa trư ng THCS Nguy n Th L u đã nhi t tình giúp đ em

hồn t t vi c ñi u tra th c nghi m ñ ng th i đã cho nh ng ý ki n q báu v
đ tài.
Ngồi ra em cịn nh n đư c s ñ ng viên h tr r t l n t phía gia đình, b n
bè và ngư i thân. Xin c m ơn t t c m i ngư i.
Cu i cùng, l i c m ơn xin ñư c g i ñ n các b n sinh viên trong l p ng h
và nhi t tình giúp đ tơi trong quá trình tìm tài li u và th c nghi m sư ph m.
ðây là l n ñ u tiên em tr c ti p nghiên c u m t ñ tài khoa h c nên t t c ñ u
h t s c m i m . V i lư ng ki n th c h n h p, kinh nghi m chưa có nhi u, th i
gian l i có h n nên khóa lu n này khơng th tránh kh i nh ng thi u sót. R t
mong nh n ñư c s ch b o và góp ý chân tình c a th y cơ và các b n ñ ng
nghi p.
Cao Lãnh, ngày 13 tháng 4 năm 2009
Sinh viên th c hi n
ð ng Th Nh t Thanh

3

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


QUI Ư C VI T T T
THCS: Trung H c C S
THPT: Trung H c Ph Thông
HS: H c Sinh
GV: Giáo viên
TG: Th i Gian

4

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::

PH N 1: M

ð U

1) Lí do ch n đ tài:
Hóa h c là m t mơn khoa h c nghiên c u các ch t và s bi n hóa c a chúng
nhưng hóa h c ch đư c coi là m t mơn khoa h c chính th c t khi có m c đích u
c u xác đ nh và có đ i tư ng riêng. Tính ch t đ c l p c a hóa h c ch m i th hi n
vào gi a th k 17 mà thơi. Hóa h c n m trong s các khoa h c tr nh t so v i thiên
văn h c, tốn h c, v t lí h c, … trong khi cac khoa h c kia do m c đích u c u
đư c xác đ nh s m, phát tri n theo hư ng n đ nh và thu n l i, thì hóa h c khơng
có đư c may m n đó. Các ho t đ ng hóa h c trong giai đo n ñ u tiên qua c ngàn
năm ñư c ti n hành khơng m c đích u c u rõ r t mà cịn b l i d ng đ ph c v
nh ng m c đích tơn giáo và chính tr . Cho mãi đ n th k 17 hóa h c th c s vươn
lên thành m t khoa h c đ c l p.
S hình thành hóa h c b t ñ u t th i ñi m nào? ð phát tri n hóa h c thành
m t mơn khoa h c đ c l p thì đã trãi qua bao nhiêu giai đo n? S trình bày như th
nào cho h p lí qua các th i gian dài ng n khác nhau. Chúng ta không th nghiên
c u hóa h c như m t đ i tư ng cô l p mà ph i xét trong b i c nh l ch s có các
ho t ñ ng xã h i khác nhau như v chính tr , kinh t , văn hóa, …
S phát tri n c a hóa h c ngày càng ph c t p vì hóa h c đã có đ y ñ cơ s
hi n ñ i v c lí lu n và th c nghi m ch t ch , c hai k t h p d n d n t phân hóa
thành m t s ngành cơ b n r i chuyên ngành ñi sâu r i ra ñ i v i s lư ng và ch t
lư ng ngày càng tăng nhanh. Như v y n i lên v n ñ quan tr ng là s l a ch n và
trình bày các thơng tin như th nào nh m b o ñ m s ti p thu và nh d dàng.
Các nhà khoa h c l y nguyên t làm trung tâm và ch n các v n đ ch y u
có liên quan đ n ngun t (ví d electron, h t nhân nguyên t …) r i chi ti t hóa
t ng v n đ ñó tùy theo m c ñ phát tri n c a khoa h c trong t ng th i kì (ví d

thành ph n h t nhân nguyên t , v electron c a nguyên t , …)
Như l i phát bi u c a vi n s PI Van ðen: “N u khơng hi u đư c q kh ,
chúng ta s khơng hi u đư c hi n t i, và ch khi ñã hi u tư ng t n quá kh và hi n
t i, chúng ta m i có th d đốn đư c tương lai”.

5

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


N m v ng s hình thành và phát tri n c a ngành hóa h c là đã gián ti p n m
đư c sâu s c s hình thành và phát tri n m t s khái ni m cơ b n trong hóa h c đó
cũng là n n t ng là “bàn ñ p” là bư c ti n cho vi c h c hóa h c m t cách d dàng.
Trong chương trình trung h c cơ s khi h c sinh m i ñư c làm quen v i hóa
h c thì vi c h c sinh ñư c tr c ti p tri giác các ch t, quan sát ho c t làm các thí
nghi m đơn gi n là cách t t nh t đ hình thành nên các khái ni m tr u tư ng v hóa
h c. Khi h c lên các l p trên, m c đ tích lũy ki n th c đã nhi u thì h c sinh s h c
hóa h c trên cơ s k t h p tri giác th c nghi m v i tư duy khái ni m. Các h c
thuy t hóa h c đ u xây d ng trên cơ s c u t o nguyên t , phân t , c th là ph n
ng hóa h c. Cho nên vi c hình thành và phát tri n các khái ni m cơ b n, c th là
khái ni m ph n ng hóa h c đ ng th i n m v ng các khái ni m đó

chương trình

trung h c cơ s s là đà phát tri n giúp h c sinh phát tri n năng l c nh n th c, kh
năng tư duy logic, kh năng gi i thích các hi n tư ng m t cách khoa h c.
V i nh ng lí do cơ b n như trên nên em ñã nghiên c u đ tài: “HÌNH THÀNH VÀ
PHÁT TRI N KHÁI NI M PH N

NG HÓA H C KHI D Y M T S

N I

DUNG CHƯƠNG TRÌNH HĨA H C L P 8
2) M c đích đ tài:
Hình thành và phát tri n khái ni m ph n ng hóa h c

chương trình THCS khi d y

h c m t s n i dung chương trình hóa h c l p 8.
3) Nhi m v c a đ tài:
- Tìm hi u c u trúc chương trình THCS, nghiên c u quá trình hình thành và phát
tri n khái ni m ph n ng hóa h c.
- Tìm hi u th c tr ng c a vi c d y h c khái ni m ph n ng hóa h c

vài trư ng

THCS.
- ðóng góp m t s ý ki n đ cùng nhau tìm ra nh ng phương pháp d y h c thích
h p nh t kích thích s hăng say, tính tích c c h c Hóa H c c a h c sinh l p 8 bư c
ñ u ti p xúc v i hóa h c cũng như bư c ñ u h c qua nh ng khái ni m cơ b n
nhưng r t tr u tư ng v hóa
- Tìm hi u m t s giáo án gi ng d y trư ng THCS.

6

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


- Th c t p gi ng d y m t s giáo án ñ th y ñư c vi c hình thành và phát tri n khái

ni m ph n ng hóa h c

trư ng THCS.

- Nh n xét và rút ra k t lu n chung.
4) Phương pháp nghiên c u:
- Nghiên c u lí lu n
- Nghiên c u th c ti n:ñi u tra, ph ng v n …
- Th ng kê toán h c
- Th c t p gi ng d y m t s giáo án

trư ng THCS

- Trao ñ i v i nh ng giáo viên có kinh nghi m trong gi ng d y hóa h c

trư ng

THCS.
5) Khách th và đ i tư ng nghiên c u.
- Khách th nghiên c u: q trình d y và h c hóa h c

tru ng THCS.

- ð i tư ng nghiên c u: S hình thành và phát tri n m t s khái ni m cơ b n
v hóa h c

trư ng THCS.

7

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


PH N 2: N I DUNG
CHƯƠNG 1: CƠ S

LÍ LU N

1.1. Cơ s lí lu n c a s hình thành và phát tri n khái ni m ph n úng hóa h c
trư ng THCS.
1.1.1 T m quan tr ng c a vi c hình thành khái ni m ph n ng trong d y h c
hóa h c [2], [9]
Khái ni m là hình th c tư duy c a con ngư i, ph n ánh s v n ñ ng, bi n ñ i và phát
tri n c a th c t khách quan. Hình thành khái ni m là m t trong nh ng v n ñ trung
tâm c a lí lu n d y h c b mơn. Nó có t m quan tr ng r t l n khơng nh ng v m t
trí d c, mà c v m t ñ c d c n a. Mu n nâng cao ch t lư ng d y và h c thì khơng
th khơng nâng cao ch t lư ng c a vi c hình thành cho h c sinh nh ng khái ni m cơ
b n c th là ph n ng hóa h c.
Trong q trình khái qt hóa nh ng ki n th c v ch t riêng bi t và v nh ng bi n
hóa c a chúng, nh ng khái ni m cơ b n là ñi m t a cho vi c ti p t c nghiên c u các
nguyên t và các h p ch t hóa h c. Lúc đó, nh ng khái ni m cơ b n d n d n đư c c
th hóa thêm, ñào sâu thêm và ngày càng ph n ánh ñúng ñ n và ñ y ñ hơn các m t
ph c t p c a th c t .
Trong m t cơng trình th c nghi m v tâm lí h c sư ph m, ngư i ta cho m t s h c
sinh l p 4 quan sát s phân tích c a th y ngân oxit và oxi. Sau khi quan sát hi n
tư ng, các em r t ng c nhiên và hồn tồn khơng th nói ñư c gì v thành ph n c a
ch t. ði u y là dĩ nhiên vì

l p 4 các em chưa h nghiên c u hi n tư ng này, trong

ý th c chưa đư c hình thành nh ng khái ni m hóa h c c n thi t và đ đ có th hi u
đư c hi n tư ng. Do đó khi ngư i ta h i v hi n tư ng các em bu c ph i dùng đ n
nh ng khái ni m khơng phù h p, khơng đúng đ gi i thích hi n tư ng, như cho bi n
hóa nói trên là “trò o thu t”, g i gi t th y ngân bám
Cũng nghiên c u tương t v i m t s h c sinh

thành bình là “gi t b c”…

l p trên, ngư i ta th y r ng h c

sinh l p 5 (chưa h c hóa), khi xem tác d ng c a kim lo i ñ ng v i axit nitric thì cho
đó ch là m t hi n tư ng “b c khói ” mà thơi. H c sinh l p 6 khi xem thí nghi m
gi a dung d ch axit sunfuric v i bari clorua hay chì axetat v i kali iotua thì t ra r t

8

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


thích thú. Nhưng h khơng h nghĩ r ng đó là nh ng ph n ng hóa h c. Các em cho
r ng “ đó là trị o thu t thú v ”, “ñ y là s a”, “ñ y là vàng”.

o thu t, s a, vàng là

nh ng khái ni m đã đư c hình thành trong đ u óc c a em h c sinh l p 6, nh ng khái
ni m v ph n ng hóa h c thì chưa h có. Do đó h x p lo i các hi n tư ng trên vào
khái ni m “ o thu t, “s a”, hay “vàng” ch không x p vào khái ni m “ph n ng hóa
h c”.
Khi h c sinh l p 6 xem tác d ng c a axit sunfuric v i k m, các em cho là hi n
tư ng ñ c bi t, mà khơng c n đun nóng. Khái ni m “sơi” đã có trong ý th c c a các

em và ñư c ñem v n d ng gư ng ép và sai l m đ gi i thích trư ng h p này. Nhưng
n u ta l y mu i ăn hòa tan vào nư c, r i h i h c sinh l p 6 xem đó là hi n tư ng gì,
t t nhiên các em tr l i đư c trơi ch y r ng đó là s hòa tan. Trong cu c s ng h ng
ngày, và thông qua các môn h c khác, ngay c
đư c hình thành

t l p dư i, khái ni m “hịa tan”đã

h c sinh l p 6 và trong trư ng h p này h v n d ng ñúng ñ n

khái ni m ñó.
ð i v i h c sinh l p 8, sau khi h c sinh ñã ti p thu nh ng khái ni m cơ b n như
nguyên t , ngyên t hóa h c, ph n ng hóa h c, ph n ng ơxi hóa - kh , v.v…
nh ng hi n tư ng nói trên s tr nên r t d hi u, có th gi i thích đúng đ n, b ng
nh ng thu t ng hóa h c, b ng ngơn ng riêng c a khoa h c này. H còn có th
dùng nh ng khái ni m đó mà gi i thích đư c nh ng hi n tư ng ph c t p hơn như s
cháy c a c a phơtpho trong oxi, s phân tích c a canxi cacbonat, v.v ….
Qua nh ng ví d trên đây, ta th y r ng trong quá trình d y h c, nh ng khái ni m d n
tr thành nh ng đi m t a, vũ khí phương pháp h t s c c n thi t cho vi c ti p t c
nghiên c u các ch t và các hi n tư ng hóa h c m t cách d dàng, nhanh chóng và có
hi u qu . Vì th , vi c nghiên c u hóa h c trong ph thơng b t đ u t vi c hình thành
m t s khái ni m chung nh t.
Như l ch s khoa h c ñã ch ng minh, nh ng khái ni m hóa h c bi n ñ i d n khi con
ngư i càng hi u sâu hơn và r ng hơn v b n ch t c a các hi n tư ng hoá h c. Trong
vi c hình thành các khái ni m cơ b n v hóa h c, thuy t c u t o và đ nh lu t tu n
hồn c a các nguyên t hóa h c gi vai trị c c kì quan tr ng. S phát tri n v n i

9

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::

dung c a nh ng khái ni m cơ b n v hóa h c

THCS và THPT, g n bó như hình

v i bóng v i s phát tri n v n i dung c a thuy t c u t o ch t, c a nh ng hi u bi t
v đ nh lu t tu n hồn và b ng tu n hồn các ngun t hóa h c
Vì th trong d y h c hóa h c, ngư i giáo viên c n chú ý rèn luy n cho h c sinh thói
quen nh n th c các s ki n th c nghi m v ph n ng hóa h c dư i ánh sáng c a
thuy t c u t o ch t và các d ki n v nguyên t hóa h c, các h p ch t c a chúng
dư i ánh sáng c a đ nh lu t tu n hồn
ðó là nh ng y u t quy t ñ nh cho vi c hình thành nh ng khái ni m cơ b n v hóa
h c.Có th nói, lúc ban đ u thuy t c u t o ch t và ñ nh lu t tu n hoàn (mà c th là
b ng tu n hồn) là đ i tư ng nghiên c u hóa h c. Sau khi h c sinh ñã ti p thu ñư c
nh ng khái ni m cơ b n v thuy t c u t o ch t và b ng tu n hoàn chúng l i tr thành
vũ khí và phương pháp ch đ o vi c hình thành các khái ni m hóa h c khác. Vi c
vân d ng thuy t c u t o ch t và ñ nh lu t tu n hoàn trong vi c d y h c hố h c
khơng nh ng có ý nghĩa h t s c to l n ñ i v i vi c hình thành các khái ni m cơ b n
v hố h c, mà c đ i v i vi c h th ng hóa chúng cùng v i nh ng ki n th c xã h i
khác.
Trong chương trình trư ng THCS, ba chương: “Ch t-Nguyên t -Phân t ”, “Ph n
ng hố h c”, “Mol”và “Tính tốn hóa h c” ñư c nghiên c u trong n a năm h c
l p 8. ði u đó càng kh ng đ nh r ng vi c hình thành nh ng khái ni m cơ b n ñ u
tiên v hóa h c là nhiêm v quan tr ng, giáo viên ph i th c hi n m t cách có trách
nhi m v i ngh thu t cao.
1.1.2 Quá trình hình thành các khái ni m cơ b n v hóa h c [2]
Mu n bi t m t khái ni m c th ph i tr i qua nh ng giai ño n phát tri n nào, ngư i
giáo viên ph i phân tích sâu s c n i dung giáo trình. Trư c h t ph i tìm đi m xu t
phát c a chúng trong h th ng các khái ni m, t c là v trí xu t hi n đ u tiên c a nó

trong chương trình. T đó theo dõi xem có th hình thành hồn ch nh khái ni m đó
ngay t c kh c đư c khơng hay ph i trình bày n i dung c a nó theo nhi u giai đo n,
ngày càng sâu r ng hơn, chính xác hơn. R i xét xem s hình thành c a khái ni m đó
ph i trãi qua m y giai ño n, trong m i giai ño n c th ; trong m i giai đo n đó, n i

10

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


dung c n truy n th m c ñ ra sao, phương pháp d y h c như th nào cho thích
h p… Ph i có ý th c d y như th nào ñ bư c trư c ph i chu n b t t cho bư c sau
và bư c này ph i ñào sâu phát tri n n i dung khái ni m ñã truy n th

bư c trư c.

S nh n th c c a h c sinh di n ra t cái c th ñ n tr u tư ng hóa ch là m t bư c ñi
t i cái riêng, cái c th . Cái riêng ch ñư c nh n th c sâu s c, ñ y ñ dư i ánh sáng
c a lí thuy t, đ nh lu t. Vi c phân tích sâu s c n i dung c a các khái ni m cơ b n v
hóa h c d a vào c u trúc, tinh th n và n i dung c a chương trình, đ ng th i chi u c
ñ n nh ng quy lu t tâm lí h c sư ph m là nh ng đi u ki n cơ b n quy t ñ nh ch t
lư ng c a vi c hình thành nh ng khái ni m này. Sau khi đã phân tích n i dung khái
ni m, v ch ra các giai ño n hình thành khái ni m, chúng ta ph i l a ch n nh ng bi n
pháp, th thu t gi ng d y, hư ng d n h c sinh h c t p sao cho ñ t ñư c hi u qu cao
nh t.
1.1.3 N i dung nghiên c u c a vi c hình thành khái ni m [9]
Mu n hình thành có hi u qu cho h c sinh m t khái ni m ho c m t h th ng khái
ni m nào ñó ngư i giáo viên c n xét k nhi u m t c a khái ni m trư c khi ti n hành
gi ng d y. Mu n xét v n ñ này ph i xu t phát t m c tiêu ñào t o c a c p h c và
nhi m v đ c trí d c c a môn h c t c là ph i d a ch c ch n vào n i dung chương

trình c a mơn h c đó.Nói chung vi c nghiên c u s hình thành c a khái ni m c n
trãi qua các bư c sau ñây:
Xét v trí và t m quan tr ng c a khái ni m (hay h th ng khái ni m) trong
chương trình b mơn.
Xét c u trúc c a khái ni m: khái ni m bao g m nh ng ki n th c cơ b n nào
mà ta ph i hình thành cho h c sinh.
C n d a vào trình đ phát tri n chung c a h c sinh mà xét k kh i lư ng, m c ñ
nông hay sâu c a nh ng ki n th c đó. Như v y

đây có hai bư c ph i th c hi n:

Xét c u trúc c a khái ni m theo quan ñi m hi n ñ i c a khoa h c (d a vào
chương trình hóa h c cao đ ng và đ i h c).
L a ch n ki n th c và k năng, k x o c n truy n th cho h c sinh ph thơng
căn c vào trình đ phát tri n c a h .

11

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


Phân tích q trình hình thành khái ni m (hay h th ng khái ni m) trong su t
chương trình c THCS và THPT, nói cách khác chúng ta ph i xét s phân chia thành
giai ño n c a s phát tri n các khái ni m. Trong t ng giai đo n, khái ni m đư c hình
thành và phát tri n ra sao có nh ng yêu c u gì v c ki n th c l n k năng và k x o.
Sau nh ng bư c nói trên, chúng ta m i xét nh ng ñ c ñi m v n t sư ph m (phương
pháp t ch c vi c d y và h c) c a t ng giai đo n đó.Tìm ra nh ng bi n pháp sư
ph m hi u nghi m nh t thích h p v i t ng giai đo n đó cũng như u c u chung v
vi c hình thành khái ni m này. đây giáo viên ph i v n d ng sáng t o nh ng nguyên
t c d y hóa h c, mà cịn ph i tìm ra nh ng bi n pháp sư ph m tích c c nh t trong

kho tàng hi u bi t và kinh nghi m d y h c c a mình v phương pháp t ch c.
Cu i cùng chúng ta xét t i vi c t ng k t khái ni m, nh m khái quát hóa cho h c sinh
nh ng ki n th c l t , t ng m t c a h th ng ki n th c mà các em ti p thu đư c
trong q trình hình thành khái ni m này. Như v y các em s n m v ng ñư c khái
ni m trong s h th ng hóa ch t ch .
Trên đây là n i dung c a nh ng bư c chính mà giáo viên ph i làm khi nghiên c u s
hình thành c a m t khái ni m (hay h th ng khái ni m) nào đó.T t nhiên đây là
nh ng nét chung. Khi xét khái ni m c th (như v n ñ thuy t c u t o ch t, ngơn ng
và ch vi t hóa h c, …) có th khơng c n đi qua t t c các bư c trên.
1.2 Cơ s lí thuy t vi c hình thành và phát tri n các khái ni m cơ b n

chương

trình THCS
1.2.1 Các khái ni m cơ b n m đ u v hóa h c [9]
1.2.1.1 Th nào là khái ni m cơ b n.
Chương trình hóa h c bao gi cũng ph i là m t h th ng nh ng ki n th c cơ b n v
hóa h c đã đư c l a ch n căn c vào m c tiêu ñào t o c a nhà trư ng vào nh ng
quy lu t sư ph m và nh ng ñ c ñi m c a khoa h c hóa h c. Chương trình này khơng
th thâu tóm đư c m i ki n th c hóa h c c a th i đ i, vì ki n th c c a lồi ngư i
đư c tích lũy ngày càng nhi u, h th ng ki n th c đó ch có th bao g m đư c
nh ng hi u bi t b n ch t nh t, m u ch t nh t có th dùng làm n n t ng, làm vũ khí
đ ngư i h c có kh năng ti p t c đi sâu vào ngành khoa h c này cũng như các

12

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


ngành có liên quan. Có th nói đó là h th ng nh ng hi u bi t quan tr ng s ng cịn

nh t v hóa h c mà khơng có chúng thì khơng th hi u và h c hóa h c đư c.
T t nhiên chương trình h c t p không ph i ch bao g m h th ng nh ng ki n th c cơ
b n nh t mà nó cịn ch a đ ng nh ng ki n th c h tr v hóa h c và c v nh ng
mơn khác nh m giúp h c sinh hi u ñư c h th ng nh ng ki n th c cơ b n nh t v
hóa h c. H th ng này t o thành b xương s ng c a chương trình. ðó là nh ng ki n
th c cơ b n nh t mà h c sinh bu c ph i bi t.Bên c nh đó cịn có nh ng ki n th c cơ
b n c n thi t và có nh ng ki n th c có th bi t. Nh ng ki n th c cơ b n nh t thư ng
giúp h c sinh suy ra ñư c nh ng ki n th c khác và chính nh ng ki n th c cơ b n
khác l i giúp ñào sâu thêm nh ng ki n th c cơ b n nh t.
1.2.1.2 Nh ng ki n th c cơ b n nh t v hóa h c
ð i v i chương trình hóa h c trư ng ph thông Vi t Nam, nh ng ki n th c cơ b n
t o thành n i dung ch y u c a nó chính là nh ng nhóm khái ni m cơ b n sau đây:
Nh ng khái ni m v t ng ph n ng hóa h c riêng r c th , v các lo i ph n
ng hóa h c và khái ni m chung v ph n ng hóa h c.
Nh ng khái ni m v các ch t c th , v các lo i ch t và khái ni m chung v
ch t và tính ch t c a nó.
Nh ng khái ni m v các nguyên t hóa h c riêng r , khái ni m v nguyên t
hóa h c, v đ nh lu t tu n hồn.
Nh ng khái ni m chung và tr u tư ng ph n ánh nh ng đ c tính c a các
nguyên t , các ch t và ph n ng hóa h c đã đư c l y ra coi là ñ i tư ng ñ c
l p ñ nghiên c u như: hóa tr , tính axit, tính thu n ngh ch …
Nh ng khái ni m v

ng d ng th c ti n quan tr ng có tính ch t k thu t t ng

h p c a hố h c ph c v đ i s ng, s n xu t và chi n ñ u, ph c v khoa h c
và k thu t.
Nh ng khái ni m thu c v phương pháp nghiên c u khoa h c đ c trưng cho
hóa h c như vi c thí nghi m, phân tích và nh n bi t các ch t ….
H th ng nh ng ki n th c có th thay đ i, thêm b t v n i dung, kh i lư ng cũng

như chương trình t s p x p, tùy theo m c đích giáo d c, và th c ti n c a t ng nư c

13

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


ñ ng th i còn ph thu c vào kh năng ti p thu c a h c sinh, t c là s lư ng và m c
ñ nh ng ki n th c truy n th ph i có ch n l c, phù h p v i l a tu i h c sinh trung
h c cơ s .
Có th nói r ng chương trình hóa h c ph thông Vi t Nam truy n th nh ng ki n
th c c a h c thuy t v các nguyên t hóa h c và nh ng h p ch t c a chúng, đó là
nh ng ki n th c quan tr ng s ng cịn đ i v i th c ti n, chúng ñã ñư c h th ng tu n
hoàn h th ng l i trong b ng tu n hồn và đư c soi sáng b i nh ng quan ñi m hi n
ñ i c a thuy t c u t o ch t.
ð có th xác đ nh c th n i dung nh ng cơ s c a hóa h c c n tr l i ñư c nh ng
câu h i sau đây:
Nh ng ngun t hóa h c nào có ý nghĩa s ng cịn quan tr ng nh t c n l a
ch n ñ ñưa vào chương trình?
C n l a ch n nh ng h p ch t nào c a nh ng nguyên t đó đ xây d ng
chương trình và nghiên c u chúng t m ñ n m c ñ nào?
C n đưa vào chương trình nh ng quan đi m lí thuy t nào (ñ nh lu t, h c
thuy t) ñ ñ cho phép h c sinh hi u ñư c các nguyên t hóa h c, các ch t và
nh ng bi n hóa c a chúng.
Khi đưa ra nh ng khái ni m cơ b n trên, c n ñưa vào nh ng s ki n, hi n
tương hóa h c c th nào?
ð ng th i cũng c n xét và gi i quy t m t v n đ r t m u ch t có tính ch t
quy t đ nh t i vi c s p x p trình t các khái ni m cơ b n trong chương trình, đó là
v n đ v v trí t i ưu c a vi c nghiên c u h th ng tu n hoàn và thuy t c u t o
nguyên t trong chương trình.

1.2.2 M t s quan ñi m v vi c ñ nh nghĩa các khái ni m cơ b n c a hóa h c [9]
Trong q trình nghiên c u hóa h c, có c n thi t ph i ñ nh nghĩa nh ng khái ni m
chung không?
V v n đ này có hai quan đi m:
Quan đi m th nh t cho r ng không c n ph i đ nh nghĩa khái ni m, vì chúng
khơng th truy n th cho h c sinh nh ng ñ nh nghĩa phù h p v i trình đ

14

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


hi n ñ i c a khoa h c quá cao v i m c ñ hi u bi t c a h . T t hơn c là ch
c n nêu lên, li t kê ra nh ng d u hi u ch y u, nh đó có th phân bi t ñư c
khái ni m.
Quan ñi m này rõ ràng là sai l m. Trư c h t, n u khơng đưa ra đ nh nghĩa, thì s c n
tr s phát tri n sau này c a ki n th c v hóa h c, do tính ch t mơ h thi u súc tích
trong s hi u bi t c a h c sinh v khái ni m. N u khơng nêu đ nh nghĩa c a khái
ni m, chính h c sinh s t t o ra cho mình đ nh nghĩa, và như v y thư ng m c ph i
sai l m vì chưa có kinh nghi m và chưa n m đư c toàn di n các hi n tư ng kh o sát.
Ch ng h n, có h c sinh cho oxit là nh ng ch t có ch a oxi, axit ch a hidro, hay là
ch t có ch a hidro thay th ñư c b i kim lo i, ho c đó là h p ch t t o thành b i s
k t h p c a oxit không kim lo i v i nư c.
Th hai, sai l m c a quan ñi m này th hi n

cho r ng có th đ nh nghĩa b ng s

li t kê nh ng d u hi u ñ c trưng, mà không hi u r ng li t kê nh ng d u hi u đ c
trưng đó là ñ nh nghĩa.
Th ba, nh ng ñ nh nghĩa phù h p v i trình đ hi n đ i c a khoa h c cũng khơng

ph i đã hồn m và tuy t đ i khơng ch i cãi đư c. Khơng ph i ng u nhiên mà nhi u
nhà hóa h c cịn chưa nh t trí v i nhau v ñ nh nghĩa c a nhi u khái ni m.
Th tư, ph i truy n th cho h c sinh nh ng ñ nh nghĩa “t i tân”, nh t là ngay m t lúc
đó, đó ch ng qua là quan ni m siêu hình trong vi c gi ng d y và không phù h p v i
phương pháp sư ph m và tâm lí h c. Vi c ti p thu ki n th c là m t q trình, và dĩ
nhiên đ nh nghĩa c a khái ni m cũng ph i phát tri n như s phát tri n c a n i dung
khái ni m. N u giáo viên không gi ng d y theo quan ni m phát tri n bi n ch ng c a
đ nh nghĩa thì h c sinh bu c ph i t mình làm vi c đó m i khi tích lũy đư c tài li u
m i và cơ s lí thuy t m i, và như th h d m c ph i sai l m vì thi u s ch đ o c a
giáo viên.
Quan ñi m th hai ñúng ñ n cho r ng ñ i v i m t khái ni m có th và c n
đưa ra đ nh nghĩa c a nó khơng ph i là đưa ra ngay m t lúc đ nh nghĩa đ y đ

trình

đ hi n ñ i c a khoa h c mà là m t h th ng ñ nh nghĩa t ñơn gi n ñ n m c chính
xác cao d n và ngày càng g n v i s th t ñ cu i cùng ñi ñ n ñ nh nghĩa chính xác

15

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


cu khái ni m mà ta c n truy n th cho h c sinh. Như v y trong quá trình gi ng d y
có th đưa ra nh ng ñ nh nghĩa sơ b chưa hoàn toàn ñ y đ , chính xác (nhưng
khơng sai) r i trên cơ s tích lũy thêm nh ng s ki n th c nghi m m i và nghiên
c u ngày càng sâu nh ng cơ s lí thuy t m i d n h c sinh t i ñ nh nghĩa ñ y ñ hơn
và chính xác hơn.Trong m i ñ nh nghĩa ñi sau c n bao g m h t nhân chân lí c a đ nh
nghĩa đi trư c, và m i ñ nh nghĩa m i l i ph i đư c nhìn dư i ánh sáng c a nh ng
quan đi m lí thuy t m i.

Ph bi n m t quan ni m cho r ng hình như đưa ra nh ng đ nh nghĩa chưa đ chính
xác s khó thay th v sau b i nh ng đ nh nghĩa chính xác hơn đúng ñ n hơn. Qu
th c ñi u này có x y ra n u giáo viên không bi t ti n hành cơng vi c m t cách có
ngh thu t. Ch ng h n,

l p 8 có đưa ra ñ nh nghĩa v axit như sau: “Axit là h p

ch t mà phân t có ch a nguyên t hidro và khi tác d ng v i bazơ t o thành mu i và
nư c”. Lên l p 10 khi gi ng gi i cho h c sinh v s phân li c a axit trong nư c, t o
thành ion hidro và ion g c axit giáo viên nêu lên ñ nh nghĩa m i c a axit m t cách
bình th n, qua qt: Bây gi chúng ta có th đ nh nghĩa axit m t cách khác: “Axit là
nh ng ch t khi phân li t o thành nh ng ion dương duy nh t đó là nh ng ion hidro”.
R i sau đó cũng ch ng cho thêm nh ng công vi c b sung gì c . Trong trư ng h p
này ta cũng khơng ng c nhiên gì khi th y sau đó ít hôm trong các bài ki m tra, ph n
l n h c sinh l i nêu l i ñ nh nghĩa v axit ñã h c

l p 8.

l p 10 giáo viên cho h c sinh làm công vi c sau đây. Sau khi gi i thích b n ch t
c a s phân li axit, giáo viên cho h c sinh t p luy n vi t phương trình c a ph n ng
phân li c a m t lo t nh ng axit quen thu c. Phân tích nh ng hi n tư ng phân li trong
nư c c a nh ng axit này, h c sinh có th đi t i k t lu n r ng t t c nh ng axit ñang
xét ñ u có m t đ c tính: trong nư c chúng tách ra nh ng ion hidro. Sau đó nh c l i
nh ng tính ch t hóa h c chung c a nh ng axit đó và so sánh v i nh ng tính ch t
chung là kh năng tách ion hidro khi phân li. Như v y h c sinh có th th y rõ ràng
ngu n g c t o nên nh ng tính ch t hóa h c chung c a axit là s tách ion hidro khi
axit b phân li. Và ñ n ñây giáo viên ch cho h c sinh th y r ng do vi c tìm ra hi n
tư ng m i, đ nh nghĩa

l p 8 khơng cịn phù h p v i ki n th c m i c a chúng ta. Vì

16

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


th ñ nh nghĩa cũ ph i ñư c thay b i đ nh nghĩa m i chính xác hơn, ñúng ñ n hơn.
Lúc ñó giáo viên nêu lên ñ nh nghĩa m i (như trong thí d nêu trên) và nói r ng đ nh
nghĩa cũ đã h t vai trị c a nó, t nay v sau ta ch dùng ñ nh nghĩa m i này, trong
các bài ki m tra ta s th y h c sinh gi i thích b n ch t c a axit theo quan ñi m m i.
S thay th d n d n, qua t ng giai ño n, nh ng ñ nh nghĩa kèm theo s tích lũy
nh ng s ki n m i có m t ý nghĩa r t quan tr ng làm cho h c sinh xác nh n r ng
nh n th c c a chúng ta là m t q trình và chân lí khơng th phát hi n ra ngay m t
lúc, mà ch có th giành l y trong q trình vơ t n nh n th c chân lí tương đ i,
nhưng khách quan.
Trong quá trình hình thành khái ni m, nên ñưa ñ nh nghĩa lúc nào cho thu n ti n ?
Nên ñưa ñ nh nghĩa ra cho h c sinh khi h ñã bi t nh ng d u hi u c n thi t nh t cho
vi c ñ nh nghĩa. Như v y, giúp cho h hình thành nhanh chóng hơn và rõ nét hơn
b n thân khái ni m và đ ng th i có th s m v n d ng đ nh nghĩa đó trong th c ti n.
Ch ng h n, sau khi trình bày thí nghi m s t hóa h p v i lưu huỳnh thì nên ch cho
h c sinh th y r ng ngư i ta bi t nhi u lo i ph n ng, trong đó t m t s nhi u ch t
có th thu đư c m t s ít ch t, và ph n ng ñó g i là ph n ng k t h p. Sau đó trình
bày tác d ng c a k m v i lưu huỳnh và ñ ngh h c sinh xét xem đó là ph n ng gì.
Trong trư ng h p này ñ nh nghĩa c a ph n ng k t h p ñư c dùng làm phương pháp
ñ phân bi t và nh n th c nh ng hi n tư ng c th và nh ng khái ni m v các hi n
tư ng đó.
Cũng tương t như v y, sau khi trình bày cho h c sinh nh ng quan ñi m cơ b n c a
thuy t nguyên t -phân t , l p t c n i dung c a t t c nh ng khái ni m chung trư c
kia ñ u ñư c ñem ra xem xét l i và nh ng ñ nh nghĩa m i l p t c m i ñư c ñem ra
v n d ng, tr thành phương pháp giành l y ki n th c m i.

1.2.3 H th ng các khái ni m cơ b n v ph n ng hóa h c ñư c d y và h c
chương trình THCS [7]
Khi xét đ n khái ni m ph n ng hóa h c, c n nghiên c u ñ y ñ các khái ni m c
th sau:

17

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


1.2.3.1. ð nh nghĩa ph n ng hóa h c: Q trình bi n đ i ch t này thành ch t khác
g i là ph n ng hóa h c.
1.2.3.2. Phân lo i ph n ng hóa h c.
S thay ñ i s các ch t ñ u và các ch t ñư c t o thành sau ph n ng là cơ s ñ
phân lo i các ph n ng hóa h c.
a) Ph n ng phân h y: KClO3 → 2KCl
b) Ph n ng k t h p: CaO

+ H2O

c) Ph n ng th : Fe

+

CuSO4

+

3O2

Ca(OH)2
FeSO4

d) Ph n ng trao ñ i kép: KI + AgNO3
e) Ph n ng chuy n hóa đa hình: HgI2

+

Cu

AgI + KNO3
Hg

+

I2

Các ph n ng hóa h c đư c phân lo i d a theo s thay ñ i s oxi hóa c a các ngun
t ph n ng. Khi đó ngư i ta tách các ph n ng oxi hóa – kh thành m t nhóm riêng.
1.2.3.3. B n ch t c a ph n ng hóa h c
Ngay trư c khi xu t hi n khoa h c hóa h c đã có quan ni m cho r ng ph n ng hóa
h c là s chuy n hóa t nh ng ch t này thành ch t khác. Sau đó gi i thích dư i ánh
sáng c a thuy t c u t o ch t th nào là ph n ng hóa h c, thì ki n th c b n ch t c a
ph n ng hóa h c đi sâu hơn nhi u. Có ba m c ñ ñi sâu quan tr ng nh t:
Dư i ánh sáng c a thuy t nguyên t - phân t thì ph n ng hóa h c là s bi n
ñ i thành ph n và c u t o c a phân t các ch t ban ñ u trên cơ s ñó t o
thành phân t các ch t m i.
Dư i ánh sáng c a thuy t ñi n t v c u t o ngun t – đó là s chuy n
hóa các ch t ban ñ u thành các ch t m i (không ch v c u t o phân t ) do
k t qu s thay ñ i các liên k t hóa h c, nhưng v n gi nguyên h t nhân t

18

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


Trên các cơ s quan ñi m cơ lư ng t – đó là tương tác culong gi a các h t
nhân v i đám mây electron khơng b ngăn cách có trong tồn h các ngun
t tương tác.
B n ch t c a ph n ng hóa h c ngày càng ñư c khám phá sâu hơn trong l ch s
khoa h c cùng v i vi c gi i thích câu h i: tương tác hóa h c x y ra như th nào,
nghĩa là nghiên c u cơ ch c a c a ph n ng hóa h c. N u như th i xưa con ngư i
ch có th xác nh n s chuy n hóa ch t này thành ch t khác thì chưa gi i thích đư c
s chuy n hóa đó x y ra như th nào thì v ngư i ta ngày càng c g ng đi sâu hơn
và tồn di n hơn vào các quá trình x y ra trong ph n ng hóa h c. Vì th các khái
ni m sau đây v cơ ch c a chuy n hóa h c ñã l n lư t xu t hi n “V s phá v m i
liên k t gi a các nguyên t trong phân t các ch t ban ñ u và s xu t hi n các liên
k t m i sau khi các nguyên t ñư c phân b l i; v s xu t hi n các h p ch t trung
gian trong ph n ng hóa h c; v s xu t hi n các m ch t nh ng chuy n hóa sơ
c p; v s t o thành tr ng thái chuy n ti p trong ph n ng hóa h c. Khái ni m v
tr ng thái chuy n ti p cũng n m trong m c ñ nghiên c u các hi n tư ng hóa h c,
d a trên cơ s hóa lư ng t . Khơng đư c gi n đơn coi ph c ho t hóa như m t h p
ch t trung gian, vì sao nó v n là tr ng thái chuy n ti p, nghĩa là nó khơng ph i là
m t h p ch t hoá h c và là c u n i t i m t ch t khác.
Nh ng khái ni m v các ñi u ki n c a ph n ng n m trong nhóm các khái ni m v
tr ng thái ban ñ u c a các ch t s tham gia chuy n hóa hóa h c cũng chi m m t v
trí quan tr ng trong h th ng các ki n th c v ph n ng hóa h c.T lâu trong hóa
h c ñã có quan ni m cho r ng c n ph i có nh ng tương tác gi a các ch t. Khi
nghiên c u các ph n ng hóa h c x y ra gi a hai hay nhi u ch t, ñã xu t hi n khái
ni m v s c n thi t ph i có s ti p xúc gi a các ch t, t o ñi u ki n cho các phân t

ch t ph n ng va ch m l n nhau đ có tương tác hóa h c x y ra. V y khi nào ph n
ng hóa h c x y ra?
1.2.3.4. Khi nào ph n ng hóa h c x y ra?

19

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


Q trình chuy n hóa ch t này thành ch t khác c c kì ph c t p, bao g m nh ng
ho t đ ng hóa h c sơ c p có liên quan l n nhau, nghĩa là g m tồn b nh ng bi n
đ i x y ra v i nh ng lư ng t i thi u ti u phân c a các ch t ph n ng ban ñ u ñ t o
thành s n ph m ph n ng. Ví d trong ph n ng gi a iot và hidro thì s va ch m
m nh gi a các phân t hidro và các phân t iot, s t o thành m t t p h p ho t phân
rã t p h p này thành hai phân t hidro và iotua… n m trong khái ni m ho t đ ng
hóa h c sơ c p. Song trong nhi u trư ng h p khác thì s chuy n hóa các ch t ban
ñ u thành các s n ph m ph n ng x y ra theo nhi u giai ño n và vì v y bao g m
nhi u ho t ñ ng sơ c p. Trong nhi u ph n ng hóa h c, lúc đ u xu t hi n các g c t
do, và các g c t do này làm chuy n hóa hóa h c ti p t c th c hi n, ñ ng th i xu t
hi n tương tác hóa h c gi a các ion, chúng d dàng tương tác v i nhau do có s c
hút tĩnh đi n. Dù cơ ch các chuy n hóa hóa h c có đa d ng nhưng có chung tính
quy lu t: trong qúa trình ti n hành các ph n ng hóa h c đ u xu t hi n ch t trung
gian. Kh năng xu t hi n nh ng ch t trung gian đó là m t trong nh ng ñi u ki n ñ
ph n ng ti n tri n.
Chuy n hóa hóa h c x y ra do s tăng các mâu thu n n i t i trong ch t (ho c trong
h n h p ban đ u).
Các ph n ng hóa h c có th xu t hi n và x y ra nh cung c p năng lư ng: khi đun
nóng, do tác d ng c a ánh sáng, dịng đi n và phóng đi n, các l c cơ h c, các b c
x . Ph i có s ti p c n (va ch m) gi a các ti u phân c a ch t thì m i có ph n ng
hóa h c x y ra. S va ch m này là c n thi t ñ t o nên m t t p h p ho t hóa, đ có

s phân b l i gi a các ch t tham gia ph n ng, gi a ti u phân c a ch t và năng
lư ng c a ch t. Trong trư ng h p ph n ng t a nhi t ñ th c hi n m t ho t đơng sơ
c p c a ph n ng thì cũng c n có m t ti u phân, bi n đ i hóa h c khơng x y ra
trong phân t cơ l p b i vì phân t này ph i cung c p năng lư ng t a ra không
nh ng cho các phân t c a s n ph m ph n ng sinh ra t phân t cơ l p mà cịn các
ti u phân khác n a, tr nh ng trư ng h p trong đó ph n ng có năng lư ng thoát ra
dư i d ng ánh sáng. V y hi u ng nhi t c a ph n ng hóa h c là gì?

20

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


I.2.3.5. Hi u ng nhi t c a ph n ng hóa h c
ð c đi m c a ph n ng hóa h c là có s thốt ra hay h p th năng lư ng. S ti n
hành ph n ng có liên quan v i s phá v các liên k t hóa h c này và xu t hi n các
liên k t hóa h c khác.Như v y hi u ng nhi t c a ph n ng hóa h c đư c xác đ nh
b i hi u năng lư ng c a các liên k t ñư c t o thành và c a liên k t b phá v .
Năng lư ng ñư c gi i phóng

ph n ưng hóa h c g i là hóa năng. Khi ph n ưng hóa

h c x y ra có kèm theo s chuy n hóa hóa năng thành nhi t năng, trong nhi u
trư ng h p nhi t năng chuy n thành hóa năng.
Ph n ng hóa h c kèm theo s thốt nhi t ñư c g i là ph n ng phát nhi t, cịn
ph n ng x y ra vơí s h p th nhi t g i là ph n ng thu nhi t.
Ví d : các q trình phát nhi t như: ñ t cháy ch t trong khơng khí, k t h p kim lo i
v i clo, trung hòa ki m b ng axit, tương tác c a natri v i nư c…
Nhóm khái ni m ti p theo v ph n ng hóa h c ñư c chúng ta nêu ra n a là khái
ni m v t c ñ ph n ng, xu t hi n các khái ni m v s ti n tri n c a ph n ng hóa

h c theo th i gian, v

nh hư ng c a các ñi u ki n v t lí khác nhau, v s có m t

ch t xúc tác đ n t c ñ ph n ng, v s ph thu c c a t c ñ ph n ng vào b n ch t
c a ch t tác d ng (thành ph n các ch t), vào s lư ng phân t tương tác l n nhau
trong ho t đ ng hóa h c sơ c p, vào cơ ch c a ph n ng hóa h c, vào d ng ti u
phân c a ch t tham gia

th i kì chuy n hóa ch m nh t.

1.2.3.6 T c đ ph n ng hóa h c
T c đ ph n ng hóa h c có th thay đ i trong gi i h n r ng. Nhi u ph n ng trong
dung d ch (gi a bazơ và axit, gi a các mu i ) x y ra nhanh ñ n n i th c t có th
xem chúng là t c th i. Các ph n ng n x y ra c c nhanh. Có th có nh ng ph n
ng hoa h c ti ng hành hàng phút, hàng gi , hàng năm. Nh ng chuy n hóa hóa h c
trong th y tinh, x , qu ng x y ra r t ch m.

21

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


T c đ c a các ph n ng hóa h c quy t ñ nh s ti n hành các quá trình sinh h c,
cũng như năng su t c a nhi u quá trình s n xu t, t c ñ cháy c a nhiên li u trong
tên l a gây ra t c ñ chuy n ñ ng c a nó.
Trong q trình ph n ng hóa h c t c đ c a nó b thay ñ i.

ñ u quá trình t c ñ

ph n ng l n nh t, sau đó gi m m nh. B i vì lúc đ u n ng đ các ch t ph n ng l n
nh t, do đó xác xu t va ch m các phân t ch t ph n ng cũng l n nh t. Tùy theo
m c ñ chuy n các ch t ñ u thành các s n ph m ph n ng, mà n ng đ c a các ch t
đó gi m và ñ ng th i gi m c xác xu t va ch m các phân t ph n ng.
T c ñ ph n ng ph thu c vào nhi u y u t , trong đó quan tr ng nh t là b n ch t
hóa h c c a các ch t ph n ng, n ng ñ c a chúng, nhi t đ và s có m t c a ch t
xúc tác.
T c ñ ph n ng hóa h c ph thu c vào n ng ñ c a các ch t tham gia ph n ng.
N ng đ c a chúng càng l n thì các phân t ch t ph n ng trong th i gian chuy n
ñ ng h n lo n càng thư ng xuyên va ch m v i nhau.
1.2.3.7 Xúc tác
Thêm m t ch t nào đó vào h n h p ph n

ng s

nh hư ng ñ n t c đ ph n ng

hóa h c. Ví d , n u thêm nh ng lư ng nh maangan ñioxit vào dung d ch hidro
peoxit, thì t c đ phân h y nó thành oxi và nư c tăng lên r t m nh. Ch t làm thay
ñ i t c đ ph n ng hóa h c, nhưng khơng ñi vào thành ph n các s n ph m ph n
ng ñư c g i là ch t xúc tác. Hi n tư ng thay ñ i t c ñ ph n ng khi có m t ch t
xúc tác ñư c g i là s xúc tác.
M t s ch t xúc tác làm t ng nhanh ph n ng hóa h c lên hàng tri u l n, do đó có
th th c hi n đư c nh ng ph n ng mà khi khơng có ch t xúc tác thì chúng ta ti n
hành châm đ n n i th c t không nh n ra ñư c. Ngư i ta còn bi t ñư c ch t xúc tác
làm ch m ph n ng hóa h c và ñư c g i là ch t c ch …

22

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::

1.2.3.8 Nh ng m i quan h bên trong và bên ngoài c a h th ng các khái ni m
v ph n ng hóa h c.(tac gia)
Có th hình dung h th ng các khái ni m v ph n ng hóa h c b ng sơ đ

hình

bên.

Các nhóm khái ni m đã k đ n đư c trình bày dư i d ng các hình d ng: hình trịn
ho c hình elip.Các m i quan h gi a các nhóm khái ni m đư c th hi n

ch s p

x p sao cho các hình (hình trịn, hình elip, vòng tròn và elip) xen ph lên nhau.
Khái ni m v b n ch t c a ph n ng đư c hình dung như là trung tâm c a h
nghiên c u ( vòng tròn A). Khi bi u th b n ch t c a ph n ng b ng phương trình
hóa h c (phương trình phân t , phương trình ion hay phương trình đi n t ), chúng
ta xem xét thành ph n ñ u và cu i c a các ch t tham gia chuy n hóa, và t s kh i
lư ng gi a các ch t đó. Nghiên c u sâu các bi n ñ i sinh ra trong các ph n ng hóa
h c s làm sáng t các q trình trung gian gây ra bi n hóa, nghĩa là s xác ñ nh
ñư c cơ ch c a ph n ng (vịng trịn B). Vì vi c khám phá ra cơ ch c a chuy n
hóa hóa h c có liên quan ñ n vi c nghiên c u sâu b n ch t c a ph n ng, nên tác
gi s p x p vòng tròn B trong vòng trịn A.
Có th xu t hi n quan ni m cho r ng b n ch t c a ph n ng hóa h c và cơ ch c a
nó là m t, song quan ni m này t ra chưa chính xác. Khi v ch rõ b n ch t c a ph n

23

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


ng hóa h c thì đã xác đ nh đư c m i quan h gi a các ch t ban ñ u và các s n
ph m c a ph n ng. B n ch t c a ph n ng này hay ph n ng khác ñư c mơ t
b ng các phương trình hóa h c. Song khơng th phân tích đư c cơ ch c a ph n
ng theo phương trình đó, t c là khơng th hi u ñư c các ch t này chuy n hóa
thành ch t khác ra sao, q trình đó chia nh thành các giai đo n nào?
Các nhóm khái ni m cịn l i đư c trình bày trên sơ ñ b ng nh ng elip sau ñây: C –
tr ng thái ñ u c a h n h p tác d ng; D- t c ñ c a ph n ng hóa h c ; E-cân b ng
hóa h c ; F- chi u c a ph n ng; K- tr ng thái cu i c a h n h p tác d ng. Như v trí
s p x p các hình elip đã ch rõ, t t c nhóm khái ni m này có quan h tr c ti p v i
nhau ho c thông qua các khái ni m v b n ch t và cơ ch c a ph n ng hóa h c.
Elip D ( khái ni m v t c ñ c a ph n ng hóa h c) xen ph elip C và các vịng trịn
A, B. ðó là do có m i quan h tr c ti p gi a các khái ni m sau ñây: a) t c ñ ph n
ng và các ñi u ki n c a các chuy n hóa hóa h c ( n m trong nhóm các khái ni m
v tr ng thái đ u c a h n h p tác d ng; b) khái ni m v t c ñ ph n ng và cơ ch
c a chuy n hóa h c.
Trong cu n “ Vì sao ph n ng hóa h c x y ra” c a A. Kambel có nêu k t lu n như
sau: “mu n cho ph n ng x y ra, c n sao cho các phân t 1) va ch m, 2) ñư c ñ nh
hư ng trong th i gian va ch m; 3) có m t năng lư ng c n thi t cho ph n ng. M i
ph n ng hóa h c đ u ph i th a mãn các ñi u ki n trên. Nh ng ñi u ki n này k t
nghĩa v t c ñ c a ph n ng. Ch ng h n chúng cho bi t ph n ng x y ra r t ch m
n u như các phân t va ch m nhau thưa th t(do n ng ñ các ch t ñ u nh ), n u như
đ ph n ng thì địi h i các phân t ph i có m t s đ nh hư ng r t chính xác khi va
ch m nhau, ho c n u năng lư ng ho t hóa c a ph n ng ph i r t l n, cịn nhi t đ
các ch t tác d ng l i th p”. K t lu n này kh ng ñ nh s t n t i m i quan h gi a các
khái ni m v t c đ c a ph n ng hóa h c và các đi u ki n tương tác hóa h c (
khơng nh ng ch v n ng đ và nhi t ñ c a ch t, mà c v b n ch t c a các ch t
ñ c bi t v hình d ng các phân t , nó địi h i các phân t ph i đư c đ nh hư ng

ho c khơng đ cho tương tác hóa h c x y ra).

24

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::


Trên hình 1 elip F quan h v i elip C qua các vịng trịn A,B. Nó nêu lên m i quan
h trung gian gi a các khía ni m v hư ng c a ph n ng v i các khái ni m v các
ñi u ki n tương tác hóa h c. Th t v y, chi u c a ph n ng thu n ngh ch thay ñ i
tùy theo s thay ñ i các ñi u ki n, b i vì m t ph n ng hóa h c có m t b n ch t
nh t ñ nh s ñư c th b i m t ph n ng ngh ch có b n ch t khác h n. Có khi cùng
ch t đ u t o nên các s n ph m khác nhau, như ph n ng oxi hóa amoniac, t o ra
nito t do ho c nito oxit. S thay ñ i hư ng tương tác hóa h c ph thu c vào nh
hư ng c a các ñi u ki n ñ n s thay ñ i không nh ng b n ch t mà c cơ ch ph n
ng n a.
Cân b ng hóa h c xu t hi n trong trư ng h p ph n ng x y ra trong cùng m t h n
h p theo hai hư ng ngư c nhau, t c ñ c a hai ph n ng ngư c nhau b ng nhau.
Do ñó elipE (khái ni m v cân b ng hóa h c) n m gi a elip C và F.
H n h p ph n ng ñ t t i tr ng thái cu i cùng xác ñ nh ph thu c trư c h t vào
hư ng c a tương tác (elip F và K xen ph nhau). H n h p ph n ng ñi t tr ng thái
ñ u t i tr ng thái cu i khi có tác đ ng c a nh ng đi uki n bên ngói lên h n h p, và
trên cơ s đó th c hi n nh ng thay đ i tương ng c a ch t ph n ng (các vòng C,
A, B, K liên quan v i nhau).
Tr ng thái ñ u và tr ng thái cu i c a h n h p ph n ng liên h v i nhau, trư c h t
b i ñ nh lu t v b o tồn ngun t hóa h c. Trong b t kì chuy n hóa hóa h c nào
trong m t ch t hay nhi u ch t, ta ñ u th y trong các ch t thu ñư c sau ph n ng,
nh ng nguyên t hóa h c có trong thành ph n c a m t ch t hay nhi u ch t tham gia
ph n ng. ð nh lu t này bi u th rõ ràng ñ c ñi m khác bi t gi a ph n ng hóa h c
và ph n ng h t nhân.

M t ñ nh lư ng c a m i quan h gi a các ñi u ki n và t c ñ c a chuy n hóa hóa
h c đư c ph n ánh trong các quy lu t c a ti n trình ph n ng. ð nh lu t tác d ng
kh i lư ng nói lên s ph thu c gi a n ng ñ các ch t tác d ng và t c ñ c a ph n

25

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial ::