An sinh xã hội của lao động trong khu vực phi chính thức nghiên cứu bảo hiểm y tế và bảo hiểm xã hội tại thành phố hà nội

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

HỒ NGỌC CHÂM

AN SINH XÃ HỘI CỦA LAO ĐỘNG
TRONG KHU VỰC PHI CHÍNH THỨC: NGHIÊN CỨU BẢO HIỂM
Y TẾ VÀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC

Hà Nội, năm 2019
166


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

HỒ NGỌC CHÂM

AN SINH XÃ HỘI CỦA LAO ĐỘNG
TRONG KHU VỰC PHI CHÍNH THỨC: NGHIÊN CỨU BẢO HIỂM
Y TẾ VÀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI
Ngành: Xã hội học
Mã số: 9 31 03 01

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
1. GS. TS. ĐẶNG NGUYÊN ANH
2. TS. BÙI THỊ THANH HÀ

Hà Nội, năm 2019
167


MỤC LỤC
MỤC LỤC....................................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... vi
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT............................................................................ vii
DANH MỤC CÁC BẢNG .........................................................................................viii
1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ...................................................... 3
2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án ......................................................................... 3
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án......................................................................... 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án....................................................... 4
3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án ........................................................................ 4
3.2. Khách thể nghiên cứu của luận án ........................................................................ 4
3.3. Phạm vi nghiên cứu của luận án ........................................................................... 4
3.4. Câu hỏi nghiên cứu................................................................................................. 5
3.5. Giả thuyết nghiên cứu............................................................................................. 6
4. Phương pháp luận nghiên cứu của luận án ............................................................ 6
4.1. Phương pháp luận................................................................................................... 6
4.2. Khung phân tích...................................................................................................... 7
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án............................................................... 10
6.1. Ý nghĩa lý luận ...................................................................................................... 10
6.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................... 10
6.3. Hạn chế của luận án............................................................................................. 11
7. Cấu trúc của luận án............................................................................................... 12
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ........................................... 14
1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ..................................................................... 14

1.1.1. Việc làm trong khu vực phi chính thức............................................................. 14
1.1.2. An sinh xã hội của người lao động trong khu vực phi chính thức.................. 17
1.1.3. Chính sách bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội với lao động khu vực phi chính
thức
............................................................................................................... 21
i


1.2. Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam .................................................................... 26
1.2.1. Việc làm trong khu vực phi chính thức ............................................................ 26
1.2.2. An sinh xã hội của lao động trong khu vực phi chính thức ............................ 29
1.2.3. Chính sách bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội với lao động khu vực phi chính
thức ở Việt Nam ........................................................................................................... 35
Tiểu kết chương 1:....................................................................................................... 40
CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............... 42
2. 1. Khái niệm nghiên cứu ......................................................................................... 42
2.1.1. An sinh xã hội .................................................................................................... 42
2.1.2. Tự an sinh........................................................................................................... 49
2.1.3. Bảo hiểm xã hội.................................................................................................. 50
2.1.4. Bảo hiểm y tế ...................................................................................................... 51
2.1.5. Khu vực phi chính thức ..................................................................................... 52
2.1.6. Lao động trong khu vực phi chính thức ........................................................... 56
2.2. Cách tiếp cận và lý thuyết nghiên cứu ............................................................... 58
2.2.1. Lý thuyết lựa chọn hợp lý .................................................................................. 58
2.2.2. Lý thuyết mạng lưới xã hội................................................................................ 59
2.2.3. Cách tiếp cận an sinh xã hội dựa trên chu trình vòng đời ............................. 61
2.3. Phương pháp nghiên cứu, mẫu nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu ................ 63
2.3.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 63
2.3.2. Mẫu nghiên cứu ................................................................................................. 67
2.3.3. Giới thiệu địa bàn nghiên cứu........................................................................... 71

Tiểu kết chương 2:....................................................................................................... 73
CHƯƠNG 3: THAM GIA BẢO HIỂM Y TẾ VÀ BẢO HIỂM XÃ HỘI CỦA
NGƯỜI LAO ĐỘNG .................................................................................................. 75
3.1. Đặc điểm việc làm của người lao động ............................................................... 75
3.2. Nhận thức của người lao động về an sinh xã hội............................................... 81
3.3. Tham gia bảo hiểm y tế của người lao động ...................................................... 84
3.3.1. Đặc trưng của người lao động tham gia bảo hiểm y tế .................................... 84
3.3.2. Nhận thức của người lao động về bảo hiểm y tế .............................................. 86
ii


3.3.3. Đánh giá của người lao động về bảo hiểm y tế................................................. 88
3.3.4. Rào cản trong tham gia bảo hiểm y tế............................................................... 89
3.4. Tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động................................ 94
3.4.1. Đặc trưng của người lao động tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ............. 94
3.4.2. Nhận thức của người lao động về bảo hiểm xã hội tự nguyện....................... 99
3.4.3. Đánh giá của người lao động về bảo hiểm xã hội tự nguyện ....................... 102
3.4.4. Rào cản trong tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện ..................................... 106
Tiểu kết chương 3:..................................................................................................... 108
CHƯƠNG 4: MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THAM GIA BẢO
HIỂM Y TẾ VÀ BẢO HIỂM XÃ HỘI CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG ................... 110
4.1. Yếu tố ảnh hưởng đến tham gia bảo hiểm y tế của người lao động .............. 110
4.1.1. Yếu tố chính sách ............................................................................................. 110
4.1.2. Yếu tố về đặc điểm cá nhân và gia đình người lao động................................ 114
4.2. Yếu tố ảnh hưởng đến tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao
động ............................................................................................................................ 123
4.2.1. Yếu tố chính sách ............................................................................................. 123
4.2.2. Yếu tố đặc điểm cá nhân và gia đình của người lao động ............................. 126
4.3. Chiến lược tự an sinh của người lao động........................................................ 130
4.3.1. Dựa vào sự giúp đỡ của người thân trong gia đình ....................................... 131

4.3.2. Tham gia bảo hiểm thương mại ...................................................................... 135
4.3.3. Tiết kiệm bằng tiền mặt.................................................................................... 139
4.3.4. Chiến lược tự an sinh khác.............................................................................. 141
4.3.5. Dự định trang trải cho cuộc sống khi về già................................................... 143
Tiểu kết chương 4 ...................................................................................................... 145
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................... 147
1. Kết luận .................................................................................................................. 147
2. Khuyến nghị ........................................................................................................... 149
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN........................................................................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 152
3


PHỤ LỤC ................................................................................................................... 163
Phụ lục 1: Danh sách mẫu phỏng vấn sâu .............................................................. 163
Phụ lục 2: Hướng dẫn phỏng vấn sâu ..................................................................... 165
Phụ lục 3: Bảng hỏi thu thập thông tin tại thực địa............................................... 167

4


LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ liệu, kết quả
nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình
nghiên cứu của người nào khác.

Tác giả luận án

Hồ Ngọc Châm

5


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận án này, trước hết tôi xin gửi lời biết ơn chân thành tới
GS.TS. Đặng Nguyên Anh và TS. Bùi Thị Thanh Hà. Chính thày và cô là những người
khơi gợi cho tôi ý tưởng nghiên cứu cũng như khuyến khích tôi thực hiện luận
án. Sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tâm của thày và cô đã giúp tôi vượt qua những khó
khăn, bế tắc không chỉ trong quá trình thực hiện luận án mà còn trong hoạt
động nghiên cứu của mình.
Tôi cũng xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc đến các thày cô trong Hội đồng bảo
vệ các chuyên đề, Hội đồng bảo vệ cấp Khoa, Hội đồng bảo vệ cấp Cơ sở và 02
thày cô là phản biện độc lập. Những góp ý chân thành, thẳng thắn về mặt học
thuật của các thày cô đã giúp tôi ngày càng hoàn thiện hơn nội dung luận án, từ
đó giúp tôi trưởng thành hơn về mặt chuyên môn.
Đồng thời, tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thày cô và cán bộ Khoa Xã hội
học, Phòng Đào tạo - Học viện Khoa học Xã hội. Nếu không có sự giúp đỡ nhiệt
tình của họ, tôi khó có thể hoàn thành luận án đúng thời gian quy định.
Có được thuận lợi trong quá trình học tập, tôi không thể quên sự ủng hộ
của Lãnh đạo Viện Xã hội học và các đồng nghiệp trong phòng Đô thị, các bạn bè,
đồng nghiệp ở Viện Xã hội học - những người đã tạo điều kiện và luôn động viên,
giúp đỡ tôi về chuyên môn cũng như chia sẻ những kinh nghiệm quý báu liên quan
đến quá trình học tập.
Sau cùng, tôi xin cảm ơn những người vô cùng quan trọng đối với cuộc đời
mình, bố mẹ, chồng và những thành viên trong gia đình. Họ đã ủng hộ tôi hết mình
và luôn là động lực lớn để tôi hoàn thành luận án này.
Hà Nội, tháng …. năm 2020
Hồ Ngọc Châm

6


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

ASXH:

An sinh xã hội BHTN:

Bảo hiểm thất nghiệp BHYT:
Bảo hiểm y tế
BHXH:

Bảo hiểm xã hội

ILO:

Tổ chức Lao động quốc tế

KHXH:

Khoa học xã hội

LĐ:

Lao động

NCT:

Người cao tuổi

PCT:

Phi chính thức

PVS:

Phỏng vấn sâu

SXKD:

Sản xuất kinh doanh

TB - XH:

Thương binh xã hội

TCTK:

Tổng cục Thống kê TH:

Trường hợp
THCS:

Trung học cơ sở THPT:

Trung học phổ thông TP:
Thành phố
UN:

Liên Hợp Quốc

vii


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2. 1: Chọn mẫu định lượng..................................................................................................... 69
Bảng 2. 2: Đặc điểm mẫu nghiên cứu ............................................................................................. 69
Bảng 3. 1 : Nguồn thông tin về ASXH của người lao động (N = 38) ............................................. 83
Bảng 3. 2: Một số đặc trưng cơ bản của người tham gia BHYT ..................................................... 85
Bảng 3. 3: Lý do người lao động không mua BHYT (N = 94) ....................................................... 90
Bảng 3. 4: Lý do người lao động không tham gia BHXH tự nguyện (N = 287) ........................... 106
Bảng 4. 1: Mức độ tham gia BHYT theo một số đặc điểm cá nhân.............................................. 115
Bảng 4. 2: Mức độ tham gia BHYT theo một số đặc điểm gia đình ............................................. 117
Bảng 4. 3: Ước lượng mô hình hồi quy logistic về tham gia BHYT (N = 300)............................ 120
Bảng 4. 4: Ước lượng mô hình hồi quy logistic về dự định nhờ gia đình và con cái giúp đỡ,
chăm sóc khi về già (N = 300)....................................................................................................... 132
Bảng 4. 5: Giá trị thể hiện mức độ phù hợp và mức độ giải thích của mô hình............................ 134
Bảng 4. 6: Tham gia Bảo hiểm Nhân thọ theo một số đặc điểm cá nhân và gia đình người lao
động (N = 300) .............................................................................................................................. 136
Bảng 4. 7: Hình thức đảm bảo cuộc sống của người lao động khi về già ..................................... 143
DANH MỤC CÁC HÌNH, HỘP, SƠ ĐỒ
Hình 2. 1: Hệ thống ASXH Việt Nam giai đoạn 2012 - 2020......................................................... 48
Hình 2. 2: Đảm bảo ASXH của Việt Nam theo chu trình vòng đời ................................................ 63
Hình 3. 1: Thời gian làm việc theo giới tính và nghề nghiệp (%) ................................................... 76
Hình 3. 2: Thu nhập bình quân/ tháng theo một số đặc điểm cá nhân và nghề nghiệp (1,000
đồng)................................................................................................................................................ 79
Hình 3. 3: Địa điểm làm việc của người lao động tại xã Tân Lập................................................... 80
Hình 3. 4: Đánh giá mức độ cần thiết của BHYT ( N = 300).......................................................... 88

Hình 3. 5: Đánh giá mức độ cần thiết của BHXH tự nguyện (%) ................................................. 103
Hình 4. 1: Nhờ cậy ai khi gặp khó khăn đột xuất trong cuộc sống (N = 300).................................. 131
Hình 4. 2: Phương án quan trọng nhất để đảm bảo cuộc sống khi về già ........................................ 141
Hộp 3. 1: Người lao động tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện: họ là ai?......................................... 97
Hộp 4. 1: Tham gia/ không tham gia BHXH theo giới .................................................................... 129
Sơ đồ 3. 1: Chân dung người lao động tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện .................................... 96
Sơ đồ 3. 2: Sơ đồ con đường tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện của người lao động ..................
105

viii


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đảm bảo an sinh xã hội (ASXH) hướng tới thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội
là một trong những mục tiêu trọng tâm của Đảng và Nhà nước ta. Xây dựng và phát
triển hệ thống an sinh xã hội là quan điểm xuyên suốt trong chủ trương của
Đảng qua các kỳ Đại hội. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII tiếp tục nhấn mạnh
nhiệm vụ hoàn thiện chính sách an sinh xã hội phù hợp với quá trình phát triển
kinh tế - xã hội; mở rộng đối tượng và mở rộng độ che phủ của hệ thống an sinh
xã hội đến mọi người dân; chuyển từ hỗ trợ nhân đạo sang đảm bảo quyền an
sinh xã hội của công dân [53].
Trong những năm qua, việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam
đã đạt được một số thành tựu đáng kể. Theo số liệu thống kê của Bộ Lao động –
Thương binh và xã hội, tính đến thời điểm 2017, cả nước có 13,9 triệu người
tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc (khoảng 29% lực lượng trong độ tuổi
lao động). Số người tham gia bảo hiểm thất nghiệp là 11,7 triệu người [7]. Về
bảo hiểm y tế (BHYT), hiện nay trên cả nước có khoảng 87,84% dân số tham gia
bảo hiểm y tế [11]. Cùng với đó, Việt Nam cơ bản đảm bảo cung ứng một số
dịch vụ xã hội cơ bản cho người dân, đặc biệt là người nghèo, người có hoàn cảnh

khó khăn, đồng bào dân tộc thiểu số về giáo dục tối thiểu, y tế tối thiểu, nhà
ở tối thiểu, bảo đảm nước sạch, thông tin.
Hệ thống an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay có nhiều hợp phần và diện bao
phủ hướng đến nhiều nhóm dân cư trong xã hội. Tuy nhiên, với nhóm người
trong độ tuổi lao động và đang tham gia thị trường lao động, chính sách về bảo
hiểm y tế và bảo hiểm xã hội giữ vai trò đặc biệt quan trọng, góp phần giúp người
lao động có đủ nguồn lực để bù đắp một phần thiếu hụt về thu nhập trước những
biến cố, rủi ro xảy ra trong cuộc sống.
Nếu như trước đây phần lớn diện bao phủ của chính sách an sinh xã hội chủ
yếu là người lao động khu vực chính thức thì từ năm 2008, Luật bảo hiểm xã hội
(BHXH) đã mở rộng đối tượng đến nhóm lao động trong khu vực phi chính thức
1


(PCT) với mục tiêu tăng số người được hưởng lương hưu khi hết tuổi lao động.
Đồng thời, Luật Bảo hiểm y tế quy định tham gia bảo hiểm y tế là bắt buộc với mọi

2


người dân. Do đặc thù nghề nghiệp, phần lớn lao động trong khu vực phi chính
thức làm việc trong điều kiện kém an toàn, tiền công thấp, tình trạng việc
làm bấp bênh… do vậy, tham gia chương trình bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội
tự nguyện giúp người lao động khu vực phi chính thức giảm thiểu tình trạng mất
hoặc giảm thu nhập liên quan đến ốm đau, bệnh tật và các rủi ro khác, đồng thời
tạo cơ hội cho họ thụ hưởng an sinh xã hội khi đến tuổi nghỉ hưu.
Tuy nhiên, thực hiện chính sách an sinh xã hội trên thực tế còn nhiều tồn tại.
Có thể thấy hệ thống an sinh xã hội chưa phát triển đồng bộ và chưa đáp ứng
được nhu cầu xã hội đa dạng hiện nay. Các chính sách được ban hành tuy nhiều về
số lượng, song có nhiều bất cập, thiếu đồng bộ và liên kết trong quá trình triển

khai thực hiện. Tình hình này thể hiện ở việc giảm nghèo chưa bền vững, tỷ lệ tái
nghèo cao, người dân còn nhiều khó khăn, bất bình đẳng xã hội và phân hoá giàu
nghèo gia tăng giữa các nhóm dân cư [4]. Trong khi đó, nguồn lực huy động thực
hiện các chính sách an sinh xã hội còn hạn chế, chủ yếu dựa vào ngân sách của nhà
nước vốn nguồn lực eo hẹp và phân tán. Năng lực tự vươn lên, tự an sinh của
người dân còn thấp.
Với chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện, chỉ một tỉ lệ nhỏ người lao động
khu vực phi chính thức tham gia vào chương trình này. Theo Hoàng Nguyên
(2018), thời điểm đầu năm 2018, Việt Nam có khoảng 35 triệu lao động thuộc diện
tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. Mặc dù vậy cả nước mới có khoảng 240 nghìn
người tham gia (chưa đến 1% lực lượng lao động phi chính thức) và 60% trong số
này đã tham gia bảo hiểm xã hội trước đó nên tiếp tục đóng để đủ thời gian
hưởng chế độ hưu trí. Tuy nhiên để đạt mục tiêu đến năm 2030 có tỉ lệ người lao
động phi chính thức tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện chiếm 5% lực lượng lao
động như Nghị quyết 28 – NQ/TW ngày 23/5/2018 đặt ra là một thách thức lớn.
Với chính sách bảo hiểm y tế, tuy tỉ lệ người dân tham gia không ngừng tăng
lên qua các năm, nhưng trong quá trình thực hiện chính sách bảo hiểm y tế đã
phát sinh một số hạn chế, bất cập. Những bất cập này tạo khó khăn, vướng mắc
trong tổ chức khám chữa bệnh, đăng ký chuyển tuyến, đăng ký nơi khám chữa
bệnh ban đầu, phương thức thanh toán khám chữa bệnh bảo hiểm y tế…..
3


Để khắc phục sự hạn chế của hệ thống an sinh xã hội, người dân nói chung,
đặc biệt trong những gia đình nông thôn vẫn chủ yếu dựa vào phương thức “an
sinh truyền thống” thông qua sự hỗ trợ của gia đình, dòng họ, cộng đồng mỗi
khi gặp khó khăn, rủi ro. Trong các gia đình đô thị, dưới tác động của quá trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa, xu hướng chuyển đổi từ mô hình gia đình mở rộng nhiều
thế hệ sang mô hình hạt nhân trong đó gia đình chỉ bao gồm cha mẹ và con cái
chưa kết hôn ngày càng chiếm ưu thế; quan hệ giữa các thế hệ ngày càng lỏng lẻo

khiến cho hình thức an sinh truyền thống dựa vào gia đình ngày càng suy yếu [39].
Cùng với đó, quá trình đô thị hóa dẫn đến tình trạng ngày càng nhiều người dân
nông thôn di cư ra thành phố. Ở góc độ tích cực, di cư là một nguồn lao động bổ
sung quan trọng cho đô thị, góp phần cải thiện đời sống của nhiều hộ gia đình ở
nông thôn. Nhưng di cư cũng đang là một vấn đề xã hội lớn khi người lao động di
cư làm việc chủ yếu ở khu vực tư nhân, không chính thức, việc làm có thu nhập
thấp và không ổn định dẫn đến tình trạng dễ bị tổn thương hơn so với những nhóm
lao động khác [1].
Trước những thách thức trên, việc nhận diện thực trạng tham gia và phân
tích yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội tự nguyện hai hợp phần quan trọng nhất trong hệ thống an sinh xã hội đối với lao động làm
việc trong khu vực phi chính thức càng trở nên cấp thiết. Cùng với nhận diện thực
trạng, tìm hiểu yếu tố tác động đến tham gia bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, đề tài
sẽ đưa ra một số khuyến nghị với mong muốn góp phần mở rộng diện bao phủ an
sinh xã hội ở nhóm lao động khu vực phi chính thức, từ đó giúp nhóm lao động
này có thể đương đầu với những khó khăn, cú sốc về kinh tế và xã hội khiến họ
suy giảm về thu nhập. Đó chính là những lý do thôi thúc tôi lựa chọn đề tài “An
sinh xã hội của lao động trong khu vực phi chính thức: Nghiên cứu bảo hiểm y tế
và bảo hiểm xã hội tại thành phố Hà Nội” cho luận án nghiên cứu sinh của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án
Luận án tập trung tìm hiểu thực trạng tham gia bảo hiểm y tế, bảo hiểm
xã hội của người lao động trong khu vực phi chính thức; phân tích những yếu tố
4


ảnh hưởng đến khả năng tham gia bảo hiểm của người lao động; đưa ra một số
khuyến nghị đóng góp cho việc mở rộng diện bao phủ an sinh xã hội ở nhóm lao
động này.

5

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
Để đạt được mục đích trên, luận án tập trung thực hiện các nhiệm vụ cơ
bản
sau đây.
Nhiệm vụ 1: Xây dựng cơ sở lý luận về an sinh xã hội cho lao động khu vực
phi chính thức. Trong nhiệm vụ này, luận án tập trung làm rõ một số khái niệm
then chốt: an sinh xã hội, tự an sinh, bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm xã
hội tự nguyện, khu vực phi chính thức, người lao động trong khu vực phi chính
thức. Bên cạnh đó, luận án lựa chọn lý thuyết, cách tiếp cận lý thuyết để giải
thích hành vi tham gia BHYT, BHXH của người lao động.
Nhiệm vụ 2: Nhận diện thực trạng tham gia BHYT, BHXH của lao động khu vực
phi chính thức.
Nhiệm vụ 3: Phân tích những yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia BHYT,
BHXH của lao động khu vực phi chính thức.
Nhiệm vụ 4: Đề xuất một số khuyến nghị nhằm tăng cường khả năng tham gia
BHYT, BHXH của lao động khu vực phi chính thức.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án
Đối tượng nghiên cứu của luận án là bảo hiểm y tế và bảo hiểm xã hội của
người lao động trong khu vực phi chính thức.
3.2. Khách thể nghiên cứu của luận án
Khách thể nghiên cứu của luận án có hai nhóm, bao gồm người lao động
trong khu vực PCT và cán bộ cấp xã/ phường. Nhóm khách thể thứ nhất bao gồm
người lao động làm thuê và người lao động làm chủ/ lao động tự làm. Nhóm khách
thể thứ hai bao gồm cán bộ lãnh đạo xã/ phường và cán bộ phụ trách công
tác thương binh – xã hội của xã/ phường.
3.3. Phạm vi nghiên cứu của luận án
Phạm vi về thời gian: Đề tài luận án được thực hiện trong thời gian từ năm

4


2016 đến năm 2019 trong suốt quá trình học tập của nghiên cứu sinh. Thời gian
tiến hành khảo sát mẫu của đề tài vào tháng 5 – 7/ 2018.

5


Phạm vi về không gian: Nghiên cứu mẫu được thực hiện tại xã Tân Lập, huyện
Đan Phượng và phường Nghĩa Tân, quận Cầu Giấy. Tên đề tài luận án có phạm vi
bao quát TP Hà Nội nhưng luận án triển khai thu thập thông tin tại địa bàn 2 xã/
phường nói trên bởi những đặc điểm về vị trí địa lý, tỉ lệ lao động trong khu vực
PCT, sự đa dạng các ngành nghề của người lao động phù hợp với mục tiêu của luận
án (được trình bày kỹ hơn trong mục giới thiệu về địa bàn nghiên cứu tại chương
2). Tuy nhiên, do đặc điểm đa dạng về vị trí địa lý, thành phần dân cư của Thành
phố Hà Nội nên việc chỉ lựa chọn 2 địa bàn nghiên cứu cũng tạo ra những hạn chế
nhất định của luận án nghiên cứu (được trình bày trong mục 6.3 của phần mở đầu).
Phạm vi về nội dung: Hệ thống ASXH ở Việt Nam có phạm vi rộng lớn, bao
gồm nhiều hợp phần khác nhau và hướng đến diện bao phủ là toàn bộ người dân
nhằm thực hiện các chức năng chính là phòng ngừa rủi ro (các chương trình, chính
sách về thị trường lao động chủ động), giảm thiểu rủi ro (các chính sách về bảo
hiểm) và khắc phục rủi ro (các chương trình trợ giúp đột xuất, trợ giúp thường
xuyên cho các nhóm đặc thù). Tuy nhiên, luận án chỉ tập trung nghiên cứu sự
tham gia của người lao động ở chương trình bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội tự
nguyện bởi đây là hai hợp phần quan trọng nhất trong hệ thống an sinh xã hội đối
với người lao động khu vực phi chính thức. Luận án sẽ phân tích về nhận thức,
sự đánh giá về mức độ cần thiết và sự tham gia của người lao động với hai
chương trình bảo hiểm này. Đồng thời, luận án cũng làm rõ tính chủ động tự an
sinh của nhóm lao động đã chọn.

3.4. Câu hỏi nghiên cứu
Với phạm vi luận án đã nêu, tập trung phân tích sự tham gia ASXH của người
lao động ở hai trụ cột BHYT và BHXH, luận án đưa ra 3 câu hỏi nghiên cứu sau:
Câu hỏi 1: Hiện nay, người lao động khu vực phi chính thức tham gia BHYT,
BHXH tự nguyện như thế nào?
Câu hỏi 2: Những yếu tố nào ảnh hưởng đến khả năng tham gia BHYT,
BHXH tự nguyện của lao động trong khu vực PCT?
Câu hỏi 3: Lao động trong khu vực PCT đã làm gì để đảm bảo an sinh cho
bản thân và các thành viên gia đình?
6


3.5. Giả thuyết nghiên cứu
Giả thuyết 1: Hiện nay, hầu hết người lao động khu vực PCT không tham gia
BHXH tự nguyện bởi họ chưa thấy được lợi ích của sự tham gia chương trình. So
với chương trình BHXH tự nguyện, người lao động có xu hướng tham gia nhiều
hơn chương trình BHYT.
Giả thuyết 2: Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia BHYT, BHXH tự
nguyện của người lao động. Với chương trình BHYT, khả năng tham gia BHYT
phụ thuộc phần lớn vào đánh giá của người lao động về mức độ cần thiết của thẻ
BHYT. Những trải nghiệm về lợi ích của BHYT liên quan đến vấn đề sức khỏe
cũng là yếu tố góp phần gia tăng khả năng tham gia BHYT của người lao động.
Trong khi đó, điều kiện kinh tế gia đình khó khăn là yếu tố làm giảm khả năng tham
gia BHYT của người lao động bởi quy định mua BHYT theo hộ gia đình.
Với chương trình BHXH tự nguyện, những quy định của chính sách BHXH tự
nguyện về thời gian đóng kéo dài và chế độ thụ hưởng ít là yếu tố chính khiến
người lao động khu vực phi chính thức không muốn tham gia vào chương trình
này. Cũng từ những quy định về thời gian đóng – hưởng khiến người lao động
trong gia đình có mức sống thấp hơn ít có khả năng tham gia.
Giả thuyết 3: Trong bối cảnh chương trình bảo hiểm trong hệ thống ASXH

chưa thu hút được nhiều người lao động khu vực PCT, mạng lưới các liên kết (liên
kết giữa các thành viên trong gia đình, họ hàng, bạn bè…) có vai trò nhất định trong
việc giúp người lao động đối mặt với các tình huống khó khăn, rủi ro. Hiện nay, sự
giúp đỡ của các thành viên trong gia đình, họ hàng vẫn là một hình thức “tự
an sinh” truyền thống phổ biến khi người lao động gặp rủi ro trong cuộc sống.
Ngoài ra, bản thân người lao động và gia đình họ đã chủ động xây dựng chiến lược
“tự an sinh” nhằm phù hợp với đặc điểm gia đình họ.
4. Phương pháp luận nghiên cứu của luận án
4.1. Phương pháp luận

7


Phương pháp luận của luận án thể hiện ở sự kết hợp sử dụng nhiều phương
pháp nghiên cứu khác nhau khi xem xét an sinh xã hội của người lao động trong
khu vực phi chính thức.

8


Trước hết, luận án sử dụng phương pháp phân tích tài liệu, phương pháp so
sánh, phương pháp tổng hợp trong quá trình tổng quan tài liệu nghiên cứu. Đồng
thời, luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính và phương pháp
nghiên cứu định lượng trong thu thập thông tin của khách thể nghiên cứu. Ngoài
ra, luận án ứng dụng lý thuyết Xã hội học như lý thuyết lựa chọn hợp lý, lý thuyết
mạng lưới xã hội và cách tiếp cận chu trình vòng đời trong nghiên cứu an sinh xã
hội để lý giải hành vi tham gia bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội của người lao động.
4.2. Khung phân tích
Khung phân tích thể hiện hệ thống các biến số và sự tác động qua lại giữa các
biến số. Trong luận án này, khung phân tích được xây dựng dựa trên các kết quả

nghiên cứu đi trước, các luận điểm lý thuyết và khái niệm nghiên cứu (được trình
bày cụ thể ở chương 1 và chương 2). Các nghiên cứu đi trước cho thấy có sự khác
biệt giữa nam và nữ trong tham gia chương trình BHYT, BHXH bởi nhu cầu chăm
sóc sức khỏe của nữ cao hơn nam. Đồng thời, nữ giới thường làm các công việc dễ
tổn thương, thu nhập thấp hơn nên họ khó có khả năng tham gia các chương trình
BHXH tự nguyện hơn so với nam giới. Cùng với đó, tuổi tác tăng gắn liền với nguy
cơ về bệnh tật cũng gia tăng khả năng tham gia chương trình BHYT. Các nghiên
cứu đi trước cũng chỉ ra rằng tình trạng hôn nhân, sự ra đời của đứa con, quy mô
hộ gia đình, điều kiện kinh tế hộ gia đình cũng khiến người lao động có những
tính toán để lựa chọn tham gia chương trình bảo hiểm nào cho phù hợp. Tình trạng
di cư và mạng lưới các mối quan hệ xã hội của người di cư cũng là một yếu tố ảnh
hưởng đến khả năng tham gia chương trình bảo hiểm của người lao động khu
vực phi chính thức. Điều này cũng được nhấn mạnh trong lý thuyết mạng lưới xã
hội.
Ngoài ra, các yếu tố thuộc về đặc điểm việc làm như tính không ổn định của
công việc, thu nhập tiền công thấp, mức tích lũy thấp cũng khiến người lao động ít
tham gia các chương trình bảo hiểm. Trong khi đó, nhận thức đúng đắn về các
chương trình bảo hiểm, tính sẵn có về thông tin, khả năng tiếp cận dễ dàng các địa
điểm bán bảo hiểm làm tăng khả năng tham gia chương trình bảo hiểm của
người lao động.
9


Về mặt chính sách, tỉ lệ bao phủ của hệ thống bảo hiểm được mở rộng hay
hạn chế cũng một phần do sự triển khai, thực hiện chính sách này trên thực tế.
Chi phí

1
0

tham gia cao, chế độ thụ hưởng ít, ít tính linh hoạt, không có chiến lược
tuyên truyền phù hợp khiến BHYT, BHXH tự nguyện không thu hút được nhiều lao
động tham gia.
Ảnh hưởng của yếu tố tuổi tác và một số yếu tố thuộc về đặc điểm cá nhân,
gia đình đến hành vi tham gia bảo hiểm cũng phù hợp với các luận điểm của lý
thuyết tiếp cận an sinh xã hội dựa trên chu trình vòng đời. Theo luận điểm của lý
thuyết này, ở mỗi giai đoạn trong chu trình vòng đời con người có những nhu cầu
khác nhau về các chính sách an sinh xã hội, vì vậy lựa chọn tham gia chương trình
nào trong hệ thống ASXH cũng khác nhau ở mỗi giai đoạn sống của con người.
Cách phân chia khu vực phi chính thức theo tính chất công việc, địa điểm làm
việc, tình trạng di cư, cấu trúc không gian đô thị cũng đưa ra những gợi ý trong việc
xây dựng khung phân tích của luận án.

1
1


Bối cảnh kinh tế - xã hội
(Chủ trương, đường lối về phát triển kinh tế - xã
hội; chiến lược an sinh xã hội, ….)

Đặc điểm cá nhân
Tuổi, Giới tính, Học vấn, Hôn
nhân, Nghề nghiệp, Tiền công,
Tình trạng di cư, Vốn xã hội,
Đánh giá mức độ cần thiết của
BHYT

Đặc điểm gia đình

BẢO HIỂM Y TẾ

Quy mô hộ, Thu nhập/Mức sống
hộ gia, Gia đình có trẻ em, Gia
đình có người già

- Nhận thức về BHYT
- Tham gia BHYT

Địa bàn cư trú
Cư trú tại khu vực ngoại thành,
cư trú tại khu vực nội
thành

Chính sách bảo hiểm y tế
Nội dung chính sách (cách thức
tham gia; mức đóng; nơi đăng ký
khám chữa bệnh ban đầu); thực
thi chính sách
Đặc điểm cá nhân

BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ
NGUYỆN

Tuổi, Giới tính, Học vấn, Hôn
nhân, Nghề nghiệp, Tiền công,
Tình trạng di cư, Vốn xã hội,
Đánh giá mức độ cần thiết của

BHXH tự nguyện

- Nhận thức về BHXH
tự nguyện

Đặc điểm gia đình

- Tham gia BHXH tự
nguyện

Quy mô hộ, Thu nhập/Mức
sống hộ gia, Gia đình có trẻ em,
Gia đình có người già

Địa bàn cư trú
Cư trú tại khu vực ngoại thành, cư
trú tại khu vực nội thành

BẢO HIỂM XÃ
HỘI TỰ
NGUYỆN

Chính sách BHXH tự nguyện
Mức đóng; Thời gian đóng; Chế
độ thụ hưởng; Triển khai chính

- Nhận thức về
BHXH tự nguyện

sách trên thực tế

- Đánh giá mức độ
cần thiết của BHXH
tự nguyện

9

- Tham gia BHXH
tự nguyện