ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG ĐIỀU TRỊ CỦA BÀI THUỐC NGÂN KIỀU THANG TRÊN BỆNH NHÂN MÀY ĐAY MẠN TÍNH THỂ PHONG NHIỆT

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM

NGUYỄN THỊ HỒNG VÂN

ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG ĐIỀU TRỊ CỦA BÀI THUỐC
NGÂN KIỀU THANG TRÊN BỆNH NHÂN MÀY ĐAY
MẠN TÍNH THỂ PHONG NHIỆT
Chuyên ngành : y học cổ truyền
Mã số

: 60720201

LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS.BSCKII: Dương Minh Sơn

HÀ NỘI - 2017


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc, phòng Đào tạo
Sau đại học cùng các thầy cô giáo của Học viện Y Dược học cổ truyền Việt
Nam đã cho tôi những kiến thức quý báu trong chuyên môn, nghiên cứu khoa
học và tác phong đạo đức nghề nghiệp của một người thầy thuốc.
Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS.BSCKII.
Dương Minh Sơn - trưởng khoa Da liễu - Bệnh viện Y học cổ truyền Trung
Ương, người thầy tận tụy, trực tiếp giúp đỡ và truyền đạt cho tôi những kiến

thức, kinh nghiệm quý báu trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu và hoàn
thành luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn TS.Phạm Quốc Bình cùng các thầy, cô trong
Hội đồng thông qua đề cương và chấm luận văn đã đóng góp những ý kiến
quý báu để tôi hoàn thành luận văn này.
Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình, tạo mọi điều kiện của
Ban Giám đốc cùng toàn thể các y bác sỹ khoa Da liễu - Bệnh viện Y học cổ
truyền Trung Ương trong quá trình thu thập số liệu để thực hiện đề tài.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn vô hạn tới gia đình, bạn bè và
đồng nghiệp luôn động viên khích lệ, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi có
thể yên tâm thực hiện luận văn.
Hà Nội, ngày tháng năm 2017

Nguyễn Thị Hồng Vân


LỜI CAM ĐOAN
Tôi là Nguyễn Thị Hồng Vân, học viên cao học khóa 8 Học viện Y Dược
học cổ truyền Việt Nam, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan:
Đây là luận văn do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn
khoa học của TS.BSCKII.Dương Minh Sơn. Đề tài được thực hiện tại khoa
Da liễu - Bệnh viện y học cổ truyền Trung Ương trong thời gian từ tháng 3
đến tháng 7 năm 2017.
Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được
công bố tại Việt Nam. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn
chính xác, trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ
sở nơi nghiên cứu.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết
này.
Hà Nội, ngày tháng năm 2017

Người cam đoan

Nguyễn Thị Hồng Vân


DANH MỤC VIẾT TẮT
ALT

: Alanin Transaminase

AST

: Aspartate Transaminase

CAU

: Chronic Autoimmune Urticaria (Mày đay tự miễn mạn tính)

MĐMT

: Mày đay mạn tính

NSAIDs

: Nonsteroidal Anti-Inflammatory Drugs

TGHH

: Trung gian hóa học

UAS

: Urticaria Activity Score (Chỉ số hoạt động của bệnh mày đay)

YHCT

: Y học cổ truyền

YHHĐ

: Y học hiện đại


MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ..................................................................................................1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU......................................................3
1.1. MÀY ĐAY THEO Y HỌC HIỆN ĐẠI....................................................3
1.1.1. Khái niệm............................................................................................3
1.1.2. Nguyên nhân gây bệnh........................................................................3
1.1.3. Cơ chế bệnh sinh.................................................................................4
1.1.4. Phân loại mày đay................................................................................6
1.1.5. Chẩn đoán............................................................................................7
1.1.6. Điều trị.................................................................................................9
1.1.7. Phòng bệnh........................................................................................11
1.2. MÀY ĐAY THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN.............................................12
1.2.1. Bệnh danh..........................................................................................12
1.2.2. Bệnh nguyên......................................................................................12
1.2.3. Bệnh cơ..............................................................................................13
1.2.4. Phân loại thể bệnh theo YHCT..........................................................17
1.2.5. Điều trị bằng các phương pháp của YHCT.......................................18

1.2.6. Một số công trình nghiên cứu có liên quan.......................................20
1.3. TỔNG QUAN VỀ BÀI THUỐC NGHIÊN CỨU.................................21
1.3.1. Xuất xứ bài thuốc..............................................................................21
1.3.2. Thành phần bài thuốc........................................................................21
1.3.3. Phân tích bài thuốc............................................................................23
1.3.4. Các nghiên cứu về tác dụng của vị thuốc trong bài thuốc theo y học
hiện đại..............................................................................................24
CHƯƠNG 2: CHẤT LIỆU, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU..............................................................................................26
2.1. CHẤT LIỆU NGHIÊN CỨU.................................................................26
2.2. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU................................................................26


2.2.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán........................................................................26
2.2.2. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân...............................................................27
2.2.3. Tiêu chuẩn loại trừ.............................................................................27
2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..........................................................27
2.3.1. Thiết kế nghiên cứu...........................................................................27
2.3.2. Cỡ mẫu..............................................................................................28
2.3.3. Quy trình nghiên cứu.........................................................................28
2.3.4. Tiêu chuẩn đánh giá kết quả..............................................................30
2.4. THỜI GIAN VÀ ĐỊA ĐIỂM TIẾN HÀNH NGHIÊN CỨU................32
2.5. PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ SỐ LIỆU.......................................................32
2.6. ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU.....................................................32
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..................................................34
3.1. ĐẶC ĐIỂM NHÓM NGHIÊN CỨU.....................................................34
3.1.1. Đặc điểm dịch tễ nhóm nghiên cứu...................................................34
3.1.2. Đặc điểm lâm sàng theo y học hiện đại.............................................36
3.1.3. Đặc điểm theo y học cổ truyền..........................................................39
3.2. KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ CỦA BÀI THUỐC NGÂN KIỀU THANG......42

3.2.1. Kết quả điều trị theo y học hiện đại...................................................42
3.2.2. Kết quả điều trị theo YHCT...............................................................48
3.2.3. Kết quả điều trị chung.......................................................................50
3.3. TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN..................................................51
3.3.1. Đánh giá tác dụng không mong muốn trên lâm sàng........................51
3.3.2. Đánh giá tác dụng không mong muốn trên cận lâm sàng..................51
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN...........................................................................53
4.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA NHÓM NGHIÊN CỨU............................53
4.1.1. Đặc điểm dịch tễ nhóm nghiên cứu...................................................53
4.1.2. Đặc điểm lâm sàng theo y học hiện đại.............................................56
4.1.3. Đặc điểm lâm sàng theo y học cổ truyền...........................................59
4.2. ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ........................................................61


4.2.1. Đánh giá kết quả điều trị theo y học hiện đại....................................61
4.2.2. Kết quả điều trị theo y học cổ truyền.................................................66
4.2.3. Kết quả điều trị chung.......................................................................66
4.3. TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN CỦA BÀI THUỐC.................68
4.3.1. Tác dụng không mong muốn của bài thuốc trên lâm sàng................68
4.3.2. Tác dụng không mong muốn của bài thuốc trên chỉ số cận lâm sàng
...........................................................................................................69
KẾT LUẬN....................................................................................................70
KIẾN NGHỊ..................................................................................................71
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


DANH MỤC BẢNG
BẢNG 2.1. TIÊU CHUẨN CHẨN ĐOÁN THEO YHHĐ VÀ YHCT......26
BẢNG 2.2. THANG ĐIỂM CÁC TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG.............30

BẢNG 2.3. THANG ĐIỂM MỨC ĐỘ BỆNH.............................................31
BẢNG 2.4. THANG ĐIỂM THỜI GIAN TỒN TẠI TỔN THƯƠNG......31
BẢNG 3.1. ĐẶC ĐIỂM THEO NHÓM TUỔI CỦA BỆNH NHÂN
NGHIÊN CỨU............................................................................35
BẢNG 3.2. ĐẶC ĐIỂM NGHỀ NGHIỆP CỦA BỆNH NHÂN NGHIÊN
CỨU..............................................................................................35
BẢNG 3.3. HOÀN CẢNH XUẤT HIỆN BỆNH.........................................36
BẢNG 3.4. XUẤT HIỆN BỆNH THEO MÙA...........................................37
BẢNG 3.5. TIỀN SỬ BẢN THÂN VÀ GIA ĐÌNH.....................................37
BẢNG 3.6. PHÂN BỐ THEO THỜI GIAN MẮC BỆNH.........................38
BẢNG 3.7. MỨC ĐỘ TỔN THƯƠNG BAN ĐẦU.....................................38
BẢNG 3.8. ĐẶC ĐIỂM VỌNG CHẨN.......................................................39
BẢNG 3.9. ĐẶC ĐIỂM THEO VẤN CHẨN..............................................40
BẢNG 3.10. ĐẶC ĐIỂM THEO THIẾT CHẨN........................................41
BẢNG 3.11. KẾT QUẢ SỰ THAY ĐỔI CÁC TRIỆU CHỨNG LÂM
SÀNG VÀ CHỈ SỐ UAS SAU 2 TUẦN ĐIỀU TRỊ..................42
BẢNG 3.12. KẾT QUẢ SỰ THAY ĐỔI CÁC TRIỆU CHỨNG LÂM
SÀNG VÀ CHỈ SỐ UAS SAU 4 TUẦN ĐIỀU TRỊ..................43
BẢNG 3.13. KẾT QUẢ SỰ THAY ĐỔI CÁC TRIỆU CHỨNG LÂM
SÀNG VÀ CHỈ SỐ UAS SAU 6 TUẦN ĐIỀU TRỊ..................44
BẢNG 3.14. ẢNH HƯỞNG CỦA THỜI GIAN MẮC BỆNH TỚI KẾT
QUẢ ĐIỀU TRỊ...........................................................................47
BẢNG 3.15. ẢNH HƯỞNG CỦA MỨC ĐỘ BỆNH TỚI KẾT QUẢ ĐIỀU
TRỊ................................................................................................47
BẢNG 3.16. HIỆU QUẢ ĐIỀU TRỊ CÁC TRIỆU CHỨNG THEO
VỌNG CHẨN..............................................................................48


BẢNG 3.17. HIỆU QUẢ ĐIỀU TRỊ CÁC TRIỆU CHỨNG THEO VẤN
CHẨN...........................................................................................49

BẢNG 3.18. HIỆU QUẢ ĐIỀU TRỊ CÁC TRIỆU CHỨNG THEO
THIẾT CHẨN.............................................................................50
BẢNG 3.19. ĐẶC ĐIỂM MẠCH, HUYẾT ÁP TRONG THỜI GIAN
ĐIỀU TRỊ.....................................................................................51
BẢNG 3.20. XÉT NGHIỆM CÔNG THỨC MÁU.....................................51
BẢNG 3.21. XÉT NGHIỆM CHỨC NĂNG GAN THẬN.........................52

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

BIỂU ĐỒ 3.1. ĐẶC ĐIỂM THEO GIỚI TÍNH CỦA BỆNH NHÂN
NGHIÊN CỨU...............................................................................................34
BIỂU ĐỒ 3.2. THỜI GIAN XUẤT HIỆN BỆNH TRONG NGÀY..........36
BIỂU ĐỒ 3.3. KẾT QUẢ SỰ THAY ĐỔI MỨC ĐỘ NGỨA TRONG
QUÁ TRÌNH ĐIỀU TRỊ...............................................................................44
BIỂU ĐỒ 3.4. KẾT QUẢ SỰ THAY ĐỔI MỨC ĐỘ BỆNH.....................45
Biểu đồ 3.5. Kết quả sự thay đổi thời gian tồn tại tổn thương........................46


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Mày đay là bệnh phổ biến trong cộng đồng và có xu hướng ngày càng
gia tăng [29]. Các con số thống kê ước tính có 15-25% dân số thế giới có biểu
hiện mày đay ít nhất một lần trong đời [57]. Tại Việt Nam, theo nghiên cứu
của Nguyễn Năng An (2003), tỷ lệ bệnh mày đay trong cộng đồng là 11,68%,
trong đó 80 - 90% bệnh nhân không xác định được nguyên nhân [4].
Mày đay là một phản ứng dị ứng của mao mạch trên da với nhiều dị
nguyên nội sinh hoặc ngoại sinh khác nhau gây nên phù cấp hoặc mạn tính ở
trung bì [6]. Tùy theo thời gian tiến triển, bệnh được chia thành mày đay cấp
tính và mạn tính. Mày đay mạn tính được biểu hiện bằng các sẩn phù trên da

tái diễn liên tục trên 6 tuần, có thể kéo dài trong nhiều tháng, nhiều năm, ảnh
hưởng tới chất lượng cuộc sống của người bệnh [38], [49]. Các nghiên cứu về
hiệu quả điều trị bệnh bằng các phương pháp khác nhau đưa ra những kết quả
không đồng nhất và còn gây nhiều tranh cãi [49]. Trong thực tế lâm sàng,
kháng Histamin vẫn là thuốc chủ chốt. Sau liệu trình 2 tuần liên tục nếu các
triệu chứng không cải thiện bệnh nhân có thể được chỉ định tăng liều điều trị
lên gấp 2 - 4 lần hoặc dùng corticoid đường toàn thân trong trường hợp nặng
[49]. Các nghiên cứu về thuốc kháng Histamin điều trị đem lại những kết quả
khác nhau, tuy nhiên vẫn còn bệnh nhân không cải thiện được triệu chứng,
một thời gian xuất hiện tác dụng không mong muốn cụ thể như buồn ngủ,
giảm nhận thức [22], [49].
Theo y văn y học cổ truyền, mày đay được mô tả trong phạm vi
chứng ẩn chẩn hay phong chẩn khối, bệnh phát ra do “tâm hỏa nóng đốt phế
kim, còn cảm phải phong thấp nhiệt ở ngoài mà gây nên, phát bệnh ắt có ngứa
nhiều, sắc thì đỏ lờ mờ trong da. Điều trị trước sơ phong thấp sau đó phải
thanh nhiệt giải độc, biểu lý được thanh thì bệnh tự khỏi” [38].


2

“Ngân kiều thang” là bài thuốc cổ phương trong cuốn “Ôn bệnh điều
biện” của Ngô Đường. Bài thuốc đã được sử dụng tại khoa Da liễu - Bệnh viện
y học cổ truyền Trung Ương trên nhóm bệnh nhân mày đay mạn tính thể phong
nhiệt cho kết quả khả quan. Tuy nhiên tính đến thời điểm hiện tại, chưa có một
nghiên cứu cụ thể nào đánh giá hiệu quả của bài thuốc. Xuất phát từ thực tiễn
lâm sàng đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài này nhằm hai mục tiêu:
1. Đánh giá tác dụng điều trị của bài thuốc Ngân kiều thang trên bệnh
nhân mày đay mạn tính thể phong nhiệt.
2. Khảo sát tác dụng không mong muốn của bài thuốc.

3

Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. MÀY ĐAY THEO Y HỌC HIỆN ĐẠI
1.1.1. Khái niệm
Từ thế kỷ X trước công nguyên, trong các tài liệu cổ của người Trung
Hoa, mày đay đã được nhắc đến lần đầu tiên với tên gọi “ Feng Yin Zheng”.
Thế kỷ IV trước công nguyên, Hippocrates mô tả các triệu chứng của mày
đay với các biểu hiện liên quan tiếp xúc với cây tầm ma hay bị côn trùng cắn,
và gọi tình trạng này là ban tầm ma. Nhiều thuật ngữ khác cũng đã được sử
dụng. Cho đến năm 1769, William Cullen đã gọi tên bệnh là Urticaria và tên
gọi này đã được thống nhất sử dụng đến ngày nay [57].
Mày đay được đặc trưng bởi các sẩn phù màu hồng đến màu đỏ với trung
tâm thường nhạt màu và ngứa. Các tổn thương có kích thước và hình dạng
thay đổi, xuất hiện thoáng qua hoặc kéo dài. Khoảng 40% mày đay có phù
mạch đi kèm [45], [56].
1.1.2. Nguyên nhân gây bệnh
Hóa chất: các loại mỹ phẩm như phấn son, nước hoa, xà phòng, thuốc
nhuộm tóc. Ngoài ra chất nhuộm màu, chất bảo quản như Tartrazin, Solidium,
Benzoat trong đồ hộp, bánh kẹo, thức ăn có nguy cơ gây mày đay.
Các loại bụi: gồm có bụi nhà, bụi bông len, bụi thư viện
Do thuốc: có nhiều loại thuốc là nguyên nhân chính gây mày đay. Các
loại thuốc đều là hapten, khi vào cơ thể có thể kết hợp với protein huyết thanh
hoặc protein các mô trở thành các dị nguyên hoàn chỉnh kích thích cơ thể tạo
kháng thể và gây nên trạng thái mẫn với thuốc. Tuy nhiên biểu hiện tình trạng
dị ứng còn phụ thuộc vào yếu tố như cơ địa, gen di truyền [24]. Tất cả các loại
thuốc và các đường đưa thuốc vào cơ thể như uống, tiêm, hít, đặt dưới lưỡi,

4

bôi ngoài da đều có thể gây mày đay. Trong dị ứng thuốc, mày đay thường là
biểu hiện lâm sàng nhẹ và ban đầu của bệnh.
Thức ăn: các thức ăn có khả năng giải phóng histamin như tôm, cua, ốc,
cá, lòng trắng trứng, phủ tạng động vật, nọc ong, dứa, dâu tây. Các thức ăn
làm giàu histamin: cá, thịt hun khói, xúc xích, đồ uống lên men, cải xoong,
dưa chuột đều có thể gây mày đay.
Lông: các loại lông của gia súc, gia cầm như lông chó, mèo, cừu, thỏ,
gà, vịt.
Phấn hoa: phấn hoa có kích thước rất nhỏ dưới 0,05 micromet dễ phát
tán, tồn tại lâu nên thuận lợi tác động đến người bị mẫn cảm và là một trong
những dị nguyên gây mày đay.
Yếu tố vật lý: đây là dạng phổ biến của mày đay tự phát mạn tính. Nghiên
cứu của Barlow và cộng sự cho thấy 71% bệnh nhân CIU được xác định là do
mày đay vật lý [52]. Nóng quá, lạnh quá, ẩm ướt quá hoặc khi chuyển mùa đặc
biệt là khi có gió mùa đông bắc thì tỷ lệ bị bệnh tăng cao [52].
Yếu tố di truyền: có đến 50 - 60% các trường hợp mày đay liên quan đến
yếu tố này. Nếu chỉ mẹ hoặc bố bị mày đay thì 25% con cũng bị bệnh này.
Nếu cả hai bố mẹ bị mày đay thì tỷ lệ lên đến 50%.
Tự phát: không tìm ra nguyên nhân chiếm khoảng 50% các trường hợp
mày đay.
Yếu tố nguy cơ khác: những thay đổi nội tiết (phụ nữ có thai, cường
giáp, suy giáp), mắc bệnh máu ác tính, bệnh nhiễm trùng.
1.1.3. Cơ chế bệnh sinh
Mày đay là bệnh lý mạn tính cơ chế bệnh sinh chủ yếu liên quan đến các
chất hóa học trung gian, đặc biệt là histamin được giải phóng từ các hạt của tế
bào mast và bạch cầu ái kiềm. Hai cơ chế thường thấy trong đáp ứng miễn
dịch này là cơ chế dị ứng hoặc cơ chế không dị ứng hoặc sự kết hợp của cả 2

yếu tố.


5

1.1.3.1. Cơ chế dị ứng
Mày đay là tình trạng quá mẫn theo cơ chế typ 1, xảy ra sớm trong vòng
nửa giờ đầu tiếp xúc với dị nguyên [13]. Dị nguyên đã mẫn cảm khi vào cơ
thể sẽ kết hợp với kháng thể đặc hiệu, phức hợp kháng nguyên - kháng thể sẽ
hoạt hóa tế bào mast và bạch cầu ái kiềm. Quá trình khử hạt trong nguyên
sinh chất của các tế bào này sẽ diễn ra sau khi ion Ca2+ vào tế bào làm giải
phóng các chất trung gian hóa học như histamin, serotonin, bradykinin. Các
chất này, mà chủ yếu là histamin, gây co cơ trơn, giãn mạch và tăng tính thấm
thành mạch, kích thích các đầu mút tận cùng thần kinh dưới da gây nên các
triệu chứng của mày đay. Dị nguyên trong lòng mạch kết hợp với kháng thể
lớp IgG làm hoạt hóa bổ thể, giải phóng C3a và C5a, các yếu tố này có tác dụng
làm co cơ trơn, tăng tính thấm thành mạch [4].
1.1.3.2. Cơ chế không dị ứng
Theo cơ chế này, không có sự tham gia của phức hợp kháng nguyên
-kháng thể. Những trường hợp sau có thể gây ra mày đay:
- Các kích thích vật lý như nóng, lạnh, áp lực, ánh sáng mặt trời…làm
vỡ các hạt của tế bào mast, bạch cầu ái kiềm gây giải phóng histamin,
serotonin.
- Vì một lý do nào đó, acetylcholin nội sinh được giải phóng từ các đầu
mút tận cùng thần kinh dưới da sẽ kích thích cơ thể tiết histamin để cân bằng
nội môi.
- Một số thuốc như aspirin, morphin, codein khi tiêm vào cơ thể có khả
năng gây giải phóng histamin. Tương tự là rượu, tình trạng rối loạn nội tiết,
căng thẳng, gắng sức [50].
Như vậy, dù theo cơ chế dị ứng hay không dị ứng thì sinh lý bệnh mày

đay đều liên quan tới các chất trung gian hóa học, đặc biệt là histamin được
giải phóng từ các hạt của tế bào mast và bạch cầu ái kiềm.


6

1.1.4. Phân loại mày đay
1.1.4.1. Phân loại mày đay theo thời gian
- Mày đay cấp tính: thời gian mắc bệnh dưới 6 tuần, tổn thương xuất hiện
từng đợt, có thể kéo dài tới nhiều giờ rồi mất đi không để lại dấu vết [3], [42].
- Mày đay mạn tính: thời gian mắc bệnh trên 6 tuần, tổn thương xuất
hiện hàng ngày hoặc gần như ngày nào cũng có, triệu chứng xuất hiện và mất
đi trong vòng 24 giờ, tái phát trong nhiều tháng, nhiều năm [4], [42]. Đa số
MĐMT không tìm được nguyên nhân nên còn được gọi là MĐMT tự phát.
1.1.4.2. Phân loại mày đay mạn tính theo nguyên nhân
Mày đay tự miễn mạn tính: Các nhà khoa học cho biết, có khoảng 27%
bệnh nhân mày đay mạn tính xuất hiện tự kháng thể kháng tuyến giáp [45].
Ngoài ra, nó còn liên quan đến một số bệnh tự miễn khác như: bệnh bạch
biến, bệnh viêm khớp dạng thấp, bệnh luput ban đỏ hệ thống [45], [55].
Khoảng 35 - 40% số bệnh nhân mày đay mạn tính lưu hành kháng thể IgG
chống lại các tiểu đơn vị alpha của các thụ thể có ái lực cao của IgE và 5 - 10%
số bệnh nhân mày đay mạn có kháng thể kháng lại IgE [55].
Mày đay vật lý: được kích hoạt bởi nguyên nhân bên ngoài. Một bệnh
nhân có thể có nhiều hơn một loại kích thích. Yếu tố vật lý (nhiệt độ quá
nóng, thắt lưng, quần áo quá chặt) cũng làm mày đay trầm trọng thêm và
thường có sự chồng chéo các nguyên nhân lẫn nhau. Ban mày đay xuất hiện
vài phút sau khi kích thích và tồn tại trong vòng khoảng 2 giờ, ngoại trừ mày
đay áp lực có thể kéo dài 24h hoặc lâu hơn [45] gồm:
(1) Chứng vẽ da nổi là một ví dụ rất điển hình của mày đay vật lý với các
tổn thương cơ bản là ngứa, sẩn mày đay thành vệt, xung quanh có quầng đỏ ở

vị trí cào, gãi.


7

(2) Mày đay áp lực: sự xuất hiện của sẩn phù và ngứa hoặc đau ở vùng
da chịu áp lực tỳ đè: chân, mông, vai. Sự tồn tại của mày đay thường kéo dài
khoảng 24h hoặc lâu hơn.
(3) Mày đay do lạnh: khi tiếp xúc với lạnh gây nên sẩn phù và ngứa ở
vùng da tiếp xúc.
(4) Mày đay cholinergic: mày đay cholinergic gây ra bởi sự hoạt hóa hệ
acetycholine. Đặc điểm lâm sàng là những sẩn phù nhỏ hơn 5mm, rất ngứa,
xuất hiện nhiều sau khi thực hiện bài tập thể lực, tắm nước nóng hoặc căng
thẳng thần kinh.
(5) Mày đay do ánh sáng mặt trời: sau khi tiếp xúc với tia UV của ánh sáng
mặt trời (290 - 500nm) thì gây sẩn phù và ngứa tồn tại dưới 1 giờ.
(6) Mày đay aquagenic: sẩn phù và ngứa gây ra khi tiếp xúc với nước ở
bất kỳ nhiệt độ nào.
Mày đay mạn tính tự phát/vô căn: không rõ hoặc chưa chứng minh
được nguyên nhân.
1.1.5. Chẩn đoán
1.1.5.1. Chẩn đoán xác định
Chủ yếu dựa vào các đặc điểm lâm sàng như sau:
Tiền triệu: ngứa là dấu hiệu đầu tiên, thường xảy ra ở nơi sắp xuất hiện
tổn thương, mức độ tùy theo từng bệnh nhân.
Thương tổn cơ bản: là các dát đỏ, sẩn phù (nổi cao trên mặt da), màu
hồng tươi hay đỏ, kích thước to, nhỏ khác nhau, đa hình thái, hình tròn hoặc
bờ không đều, ranh giới rõ với vùng da lành.
Diễn biến: xuất hiện nhanh, biến mất hoàn toàn trong vòng một đến vài
giờ, tối đa không quá 24 giờ. Kéo dài trên 6 tuần, thậm chí hàng tháng, hàng

năm [3].


8

1.1.5.2. Chẩn đoán phân biệt
Chứng da vẽ nổi
Vùng da bị cọ xát với một vật tù nào đó sẽ xuất hiện những vết lằn màu
hồng cao hơn so với mặt da 1- 4 mm, sau đó chuyển sang màu trắng, tồn tại
khoảng 30 phút tới vài giờ rồi mất đi, không ngứa.
Viêm mạch mày đay
Sẩn phù kéo dài hơn 24 giờ, thường mềm, ngứa ít.
Kém đáp ứng với kháng histamin.
Mô bệnh học: phù nề lớp nội mô của mao mạch, có sự thâm nhiễm tế
bào đơn nhân, đa nhân và sự thoát mạch của hồng cầu.
Phù Quincke
Thương tổn da là sẩn phù khu trú ở những vùng tổ chức lỏng lẻo như đầu
chi, mi mắt, môi, các khớp. Màu sắc tổn thương không thay đổi so với da bình
thường. Giới hạn không rõ với da lành, không ngứa, không đau.
Xuất hiện đột ngột kéo dài vài giờ, lặp đi lặp lại. Nếu thương tổn xuất
hiện ở niêm mạc đường hô hấp, tiêu hóa dễ gây tai biến (suy hô hấp, đau
bụng, nôn, ỉa chảy), thậm chí gây sốc phản vệ thực sự.
1.1.5.3. Chẩn đoán nguyên nhân
Để xác định nguyên nhân mày đay thì việc khai thác tiền sử dị ứng của
bệnh nhân và gia đình là cần thiết. Đặc biệt, việc tìm hiểu hoàn cảnh, điều
kiện xuất hiện mày đay lần đầu, sự liên quan tới thức ăn, thời tiết, yếu tố tiếp
xúc… rất quan trọng. Tuy nhiên, việc tìm nguyên nhân gây bệnh thường khó
khăn dù đã có nhiều kỹ thuật mới hỗ trợ cho chẩn đoán.
- Khai thác tiền sử dị ứng: giúp định hướng được những yếu tố có khả
năng là nguyên nhân gây bệnh như thức ăn, hóa chất… từ đó tiến hành một số

phương pháp chẩn đoán đặc hiệu.
- Thực hiện một số thử nghiệm tìm nguyên nhân:


9

+ Thử nghiệm lẩy da với dị nguyên nghi ngờ (mạt bụi nhà, phấn hoa,
thức ăn).
+ Thử nghiệm áp da với dị nguyên nghi ngờ.
+ Thử nghiệm huyết thanh da tự thân.
+ Định lượng kháng nguyên đặc hiệu loại IgE theo công nghệ MAST
CLA 1 (còn gọi là thử nghiệm 36 dị nguyên).
1.1.6. Điều trị
Năm 2008, tại hội nghị quốc tế lần thứ 3 về mày đay, các nhà da liễu và
dị ứng châu Âu đã có hội thảo về quản lý bệnh mày đay, được đăng trên các
tạp chí y học năm 2009 [63]. Năm 2010, hội nghị da liễu 19 của Viện Hàn lâm
châu Á Da liễu phối hợp với liên đoàn các hội Da liễu châu Á đã đưa ra
hướng dẫn quản lý mày đay mạn tính [49]. Và đến cuối năm 2012, tại hội
nghị quốc tế lần thứ 4 về mày đay vấn đề quản lý mày đay mạn tính lại được
đưa ra và thống nhất [59]. Các hội nghị đều có sự tương đồng về hướng dẫn
quản lý với 2 mục đích chính: xác định và loại bỏ các nguyên nhân cơ
bản/yếu tố gợi ý kích hoạt và điều trị triệu chứng.
1.1.6.1. Điều trị nguyên nhân
Tìm được nguyên nhân và tránh, loại bỏ yếu tố kích thích, nguyên nhân
gây mày đay mạn tính là cách tốt nhất để điều trị và phòng bệnh.
Yếu tố vật lý: tránh các yếu tố kích thích vật lý: tránh cào, gãi, săm, vẽ
trên da (vẽ da nổi), tránh lạnh bằng cách mặc ấm, tắm nóng (mày đay do
lạnh), tránh đi bộ, ngồi, nằm lâu, mặc quần áo chặt (mày đay áp lực), hạn chế
lao động và tập luyện gắng sức ra mồ hôi nhiều, tránh tắm nước nóng (mày
đay cholinergic), tránh ánh sáng trực tiếp bằng cách sử dụng kem chống nắng

và che chắn (mày đay do ánh sáng mặt trời) [63].


10

Thuốc: khi nguyên nhân nghi ngờ là thuốc nên loại bỏ hoàn toàn thuốc
đó hoặc thay thế bằng nhóm thuốc khác. Các thuốc không gây phản ứng qua
trung gian IgE có thể là yếu tố làm trầm trọng thêm bệnh hay gặp là aspirin,
NSAID, ức men chuyển, rượu, ma túy, thuốc tránh thai [63].
Điều trị những bệnh nhiễm trùng mạn tính, nhiễm ký sinh trùng: virus,
nhiễm trùng răng miệng, viêm xoang, nhiễm trùng Helicobacter pylori, nhiễm
nấm móng, nấm da,… nếu nghi ngờ yếu tố nhiễm trùng là nguyên nhân.
Quản lý và điều trị: bệnh hệ thống, các bệnh ác tính, yếu tố môi trường,
căng thẳng [49].
Giảm các tự kháng thể chức năng: phương pháp lọc huyết tương trong
điều trị mày đay mạn tính tự phát đã được áp dụng nhưng hiệu quả ít, chỉ có
tác dụng tạm thời và giá thành rất cao nên chỉ áp dụng cho những trường hợp
không đáp ứng với điều trị [50]. Bên cạnh đó, các thuốc điều hòa miễn dịch
khác cũng làm giảm sự hình thành kháng thể như cyclosporine, methotrexat,
immunoglobulin tiêm tĩnh mạch, omalizumab và tacrolimus cũng rất tốt trong
trường hợp mày đay tự miễn [48], [63].
Quản lý chế độ ăn: tránh dùng những thực phẩm có thể gây ra mày đay
mạn tính [63].
1.1.6.2. Điều trị triệu chứng
Mục đích của điều trị là giảm tác dụng hoặc vô hiệu hóa các chất trung
gian hóa học lên cơ quan đích. Tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh
để đưa ra các cấp độ điều trị tương ứng khác nhau.
Theo hướng dẫn của các nhà da liễu và dị ứng Châu Âu [63] và Viện Hàn
lâm Da liễu châu Á (AADV) phối hợp với liên đoàn các hội Da liễu châu Á [49]
thì quá trình điều trị mày đay mạn tính gồm 4 cấp độ. Tại hội nghị quốc tế lần thứ

4 về mày đay vào cuối tháng 11 năm 2012 hướng dẫn về điều trị mày đay mạn
tính được sửa đổi từ 4 cấp độ thành 3 cấp độ [59] theo sơ đồ sau:


11

Sơ đồ 1.1. Phác đồ điều trị mày đay năm 2012
Với phác đồ này thuốc điều trị đầu tay là kháng histamine H1 không gây
ngủ với liều lượng chuẩn. Ở những bệnh nhân không đáp ứng đầy đủ liều tiêu
chuẩn, kháng Histamin được tăng lên 4 lần so với liều cơ bản sau 2 tuần điều
trị. Nếu bệnh nhân vẫn không đáp ứng, bổ xung thêm thuốc omalizumab,
cyclosporine A hoặc montelukast. Có thể kết hợp corticosteroid ngắn ngày (tối
đa là 10 ngày).
1.1.7. Phòng bệnh
Tìm nguyên nhân để tránh: Nên tránh các loại cá, thịt bò, gà, các loại
mắm, tôm cua, hạn chế dùng các chất kích thích như rượu, bia, thuốc lá.
Hạn chế dùng các loại áo quần len dạ, hạn chế dùng xà phòng lúc tắm rửa.
Lúc cần dùng các loại thuốc phải có sự hướng dẫn của thầy thuốc.
Giữ tinh thần thoải mái trong cuộc sống, không nên quá lo lắng, buồn
bực, cáu gắt.


12

1.2. MÀY ĐAY THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN
1.2.1. Bệnh danh
Trong YHCT, mày đay được mô tả trong phạm vi chứng ẩn chẩn hay
phong chẩn khối [38].
1.2.2. Bệnh nguyên
Trong y học cổ truyền hai nguyên nhân chủ yếu gây ẩn chẩn là sự rối

loạn hoạt động của vệ, khí, dinh, huyết trong cơ thể kết hợp với sự tác động
của tà khí từ môi trường bên ngoài (phong tà, hàn tà, thấp tà, nhiệt tà).
Triết học phương đông coi con người là một tiểu vũ trụ "nhân thân chi
tiểu thiên địa". Trong quá trình sống khi cơ thể giữ được ở trạng thái cân bằng
âm dương thì con người khoẻ mạnh, nếu mất thăng bằng sẽ sinh bệnh tật [25].
Trong chứng ẩn chẩn bệnh nguyên cũng do 3 nhóm nguyên nhân chủ yếu gây
nên là ngoại nhân, bất nội ngoại nhân và nội nhân - yếu tố cơ địa. Nội kinh
viết: "không có nhiệt thời không sinh ban, không có thấp thời không sinh
chẩn" [36]. Theo Diệp Thiên Sỹ khi vệ khí hư, tà khí xâm nhập cơ thể gây rối
loạn điều hoà dinh vệ gây ra các triệu chứng ngứa, nổi chẩn hồng, đỏ [25].
1.2.2.1. Ngoại nhân
Ngoại nhân là lục dâm (phong tà, hàn tà, thử tà, thấp tà, táo tà, hoả tà),
trong lục dâm thì phong tà là yếu tố đứng đầu, phong tà thường kết hợp các tà
khí khác mà gây bệnh:
Phong hàn: thường gặp khi thời tiết lạnh, gió lạnh, tắm nước lạnh.
Phong thấp: thường gặp khi trời mưa, ẩm thấp.
Phong nhiệt: thường gặp khi trời nóng, điều kiện môi trường nóng [33].
1.2.2.2. Bất nội ngoại nhân
Trong ẩn chẩn thường là do ăn uống thức ăn không phù hợp với cơ thể
như khi ăn phải thức ăn có tính hàn như tôm, cua, cá, ốc, hải sản... hoặc thức
ăn có tính nhiệt như ớt, hạt tiêu, uống rượu nhiều [33].


13

1.2.2.3. Nguyên nhân do bẩm tố cơ địa
Bẩm tố là chính khí của cơ thể bao gồm âm, dương, khí, huyết trong cơ
thể. Bẩm tố này có thể do bản thân cơ thể khi sinh ra đã suy yếu, chủ yếu là
thận khí và phế khí kém hoặc sau khi cơ thể bị bệnh chính khí giảm sút làm
vệ khí không đầy đủ ảnh hưởng tới dinh huyết gây rối loạn điều hoà dinh vệ

của cơ thể nên tà khí dễ xâm nhập để gây bệnh.
Các nguyên nhân theo YHCT có thể là:
- Cảm thụ tà khí phong hàn hoặc phong nhiệt, tích tại bì phu làm cho
dinh vệ mất điều hoà. Đây có thể coi là nguyên nhân chính.
- Do trường vị thấp nhiệt lại cảm phải phong tà uất lại cơ bì, hoặc ăn
phải chất tanh lạnh, cay nóng quá hay do giun sán gây thấp nhiệt nội sinh.
- Bẩm tố cơ thể suy nhược, khí huyết bất túc, hoặc do bệnh lâu ngày khí
huyết hao tổn, huyết hư sinh phong, khí hư làm vệ khí không giữ vững bên
ngoài nên phong tà xâm nhập mà gây bệnh.
Như vậy YHCT cho rằng ẩn chẩn hay phong chẩn khối, là một trong
những biểu hiện của ban chẩn, thường do phong thấp kết hợp với hàn, nhiệt
gây ra trên một cơ địa có sự rối loạn điều hoà dinh vệ [33], [38].
1.2.3. Bệnh cơ
1.2.3.1. Giải thích theo cơ chế tạng phủ
Ẩn chẩn là chứng bệnh biểu hiện ở ngoài da nhưng nó có liên quan tới
tình trạng hoạt động của các tạng phủ trong cơ thể, chủ yếu liên quan tới tạng
phế, tâm và tỳ.
Tạng phế
Phế chủ khí tức là chủ về hô hấp, hấp thụ khí trời cùng khí của thức ăn,
đồ uống do tỳ vận hoá để thành tông khí, tông khí đi lên hầu họng quản lý
việc nói và thở, đi vào tâm mạch để hành khí huyết đảm bảo sự nóng lạnh,
hoạt động của cơ thể, nó bổ sung không ngừng cho chân khí tức là thận khí,


14

chân khí là khí cơ bản của cơ thể còn gọi là nguyên khí hay chính khí. Thiên
Thích tiết chân tà luận sách Linh khu nói “chân khí là bẩm thụ khí trời kết
hợp với cốc khí mà nuôi dưỡng cơ thể”.
Phế chủ bì mao: bì mao chủ yếu là chỉ tầng lớp da ở bên ngoài, là nơi

dương khí phân bố ra để bảo vệ và điều tiết cơ thể. Phế giữ chức tướng phó,
chủ việc điều tiết: phế có thể giúp đỡ tâm tạng điều tiết huyết mạch như Thiên
kinh mạch biệt luận sách Tố vấn nói: “các mạch đều triều về phế”.
Hải Thượng Lãn Ông cho rằng nguyên nhân gây ẩn chẩn là do tâm hoả
vượng đốt phế kim (cơ địa), lại kèm theo cảm phải phong thấp ở ngoài (dị
nguyên) mà gây nên, phát bệnh ắt có ngứa nhiều, sắc thì đỏ lờ mờ trong da
cho nên gọi là ẩn chẩn [38].
Tạng tâm
Tâm chủ về huyết mạch: mạch là một trong ngũ thể, tác dụng của mạch
là bao bọc huyết dịch là nơi huyết khí lưu hành để duy trì sự sống, nhuận cân
cốt, lợi quan tiết.
Tạng tỳ
Tỳ chủ vận hoá: tỳ vận hoá tinh khí của thức ăn, đem tinh khí của thức
ăn đưa lên phế rồi phân bố ra toàn thân. Do vậy khi ăn phải thức ăn không
phù hợp có thể gây bệnh lý ở bì mao do tỳ thổ sinh phế kim theo ngũ hành
tương sinh. Tỳ thống huyết: về phương diện sinh lý tỳ có công năng thống
nhiếp huyết dịch, nếu công năng của tỳ rối loạn thì sự vận hành huyết dịch
trong cơ thể sẽ bị rối loạn.
Như vậy cơ chế bệnh sinh giải thích theo học thuyết tạng phủ là do tà khí
bên ngoài tác động vào cơ thể khi chính khí giảm sút ảnh hưởng tới công
năng hoạt động của tâm, phế, tỳ làm rối loạn sự vận hành khí huyết trong cơ
thể mà gây ra ẩn chẩn.


15

1.2.3.2. Giải thích theo cơ chế vệ, khí, dinh, huyết
Vệ
Là bảo vệ giữ gìn, vệ khí là một bộ phận của khí toàn thân trong đó chủ
yếu là phế khí, công năng của nó chủ yếu là chống đỡ ngoại tà, điều tiết trong

ngoài làm ôn ấm cơ biểu và đóng mở lỗ chân lông. Vệ khí không đủ thì việc
bảo vệ kinh mạch (đường tuần hoàn của khí huyết) bị trở ngại, sức bảo vệ cơ
thể suy yếu, khi tà khí phong, hàn, thấp, nhiệt xâm nhập, lưu lại thì làm hại
đến huyết mạch gây ra bệnh ngoài da (ẩn chẩn).
Khí
Khí là vật chất cơ bản nhất của sự cấu thành cơ thể và duy trì hoạt động
sống. Về hình thức có khí vô hình (nguyên khí, chân khí, tông khí, vệ khí) và
khí hữu hình (dinh khí). Công năng chính của khí vô hình là thúc đẩy hoạt
động của tạng phủ, lưu hành phân bố huyết dịch, thúc đẩy tiêu hoá và bài tiết.
Công năng chính của khí hữu hình là nuôi dưỡng cơ thể, làm cơ sở cho khí vô
hình hoạt động.
Về nguồn gốc có khí tiên thiên (nguyên khí) do tinh khí của bố mẹ
chuyển thành và khí hậu thiên (khí hô hấp, khí do thức ăn đồ uống thành tông
khí, dinh khí) do cơ thể tự sản sinh. Sự vận động của khí trong cơ thể gọi là
khí cơ. Nếu khí suy yếu hoặc bị rối loạn sẽ sinh ra bệnh tật.
Dinh
Dinh có nghĩa là hậu cần dinh dưỡng, dinh là tinh khí của thức ăn, từ tỳ
vị được đưa lên phế rồi đi vào huyết mạch, đi cùng với huyết để bổ sung cho
huyết có tác dụng nuôi dưỡng cơ thể. Vì vậy nếu tác nhân gây bệnh làm ứ trệ
dinh huyết sẽ gây ra bệnh.


16

Huyết
Nguồn gốc của huyết là tinh khí của đồ ăn (tân dịch), tức là tân dịch
cùng dinh khí kết hợp với nhau thông qua tác dụng khí hoá của trung tiêu mà
tạo thành huyết.
Khí huyết cũng như nguồn suối, đầy đủ thì chảy lưu thông, ít thì ngưng
trệ, nghĩa là vệ, khí, dinh, huyết điều hoà thì chân âm, chân dương, tạng phủ,

kinh mạch cũng điều hoà. Khi tà khí xâm phạm vào huyết mạch sự vận hành
của dinh khí không thuận lợi sẽ thấy huyết dịch bị đình trệ ở một bộ phận nào
đó trong cơ thể.
Theo nguyên nhân sinh bệnh thì ẩn chẩn là do tà khí (phong, thấp, nhiệt
tà) tác động vào bì phu, kinh mạch làm dinh vệ bất hoà gây ra.
Khái niệm dinh vệ ở đây là nói tới dinh khí và vệ khí, tuy đều là khí
trong cơ thể nhưng nguồn gốc, phân bố và chức năng của chúng rất khác nhau
[33]. Xét theo quan niệm âm dương thì khí thuộc dương ở ngoài, huyết thuộc
âm ở trong, nhưng trong âm có dương nên dinh khí là dương trong âm so với
vệ khí là dương trong dương [41] vệ khí và dinh khí có cùng nguồn gốc sinh
hoá (tỳ vị) nhưng khác nhau ở đường lối vận hành:
Vệ là phần khí hùng hậu mạnh mẽ của đồ ăn, có tính lưu lợi, vận động
lanh lẹ, phân bố ở ngoài đường kinh mạch, đi suốt tay chân, da thịt, lồng ngực
và bụng, thuộc về dương.
Dinh là tinh khí của đồ ăn, tinh khí thuộc âm nên nhu nhuận vì vậy dinh
khí đi ở trong mạch.
Quan hệ giữa dinh khí và vệ khí
Trong cơ thể thì dinh là khí trong lòng mạch, còn vệ là khí ở ngoài mạch
nhưng giữa dinh và vệ ở điều kiện sinh lý vẫn luôn có sự trao đổi tuần hoàn
"vệ khí đi vào trong mạch là dinh - dinh khí đi ra ngoài mạch là vệ". Dinh chủ
việc dinh dưỡng ở trong, vệ chủ việc bảo vệ ở ngoài, bảo vệ ở ngoài nhằm