Quá trình phát triển kinh tế xã hội đài loan (1949 1996)

MUC LUC
Trang

PHAN MÒ DAU

1

1. L^ do chpn de tài

1

2. Lich sir nghien ciJu và'n de

3

3. Pham vi nghien ciiu va nguón tài Uéu

7

3.1. Pham vi nghien ciiu

7

3.2. Nguón tài liéu

9

4. Phuong phàp nghién ciiu

10

5. Nhutig dóng góp cùa luàn àn

11

6. Bó'cuc luàn àn

12
PHAN NOI DUNG

ChUOng 1;

DAI L O A N : H O À N CÀNH DIA

L t , LICH Sir, VÀN HOÀ VA

13

CHINH TRI

1.1. Hoàn cành dia ly

13

1.2. Hoàn cành lich sit

17

1.3. Hoàn cành vàn hoà

27

1.4. Hoàn cành chinh tri

30

Tiéu két chuomg 1.

37

ChtfOng 2: QUA T R Ì N H

PHAT TRIÉN KINH TÉ

DAI L O A N

(I949 - 1996)

39

2.1. Khói phue va ón djnh kinh té': 1949 - 1952

39

2.2. Chién luoc xày dung kinh téhuóng nói: 1953 - 1962

47

2.3. Chién lugc xày dung kinh té huóng ngoai: 1963 - 1980

60

2.4. Phàt trién càc ngành ky thuàt cao

74

Tiéu két chuoìig 2.

89


Clmong 3: QUA TRÌNH PHAT TRIÉN XÀ HÒI DAI LOAN (1949 -1996)

91

3.1. Nhihig chinh sàch xày dung xa hói theo muc tiéu còng bang va
Óndinh

91

3.2. Coi trong cóng tàc giào due

103

3.3. Tich euc thuc hién càc chinh sàch xà hòi va cài thién diéu kién
sò'ng ciia nhàn dàn

115

Tiéu két chuang 3.

129

ChuQfng 4: NHAN XÉT VÉ QUA TRÌNH PHAT TRIÉN KINH TÉ - xÀ HÒI

131

DAI LOAN (1949 -1996)

4.1. Dành già chung ve thành tuu kinh té - xà hói Dai Loan

131

4.2. NhiJng nguyén nhàn thành còng cùa Dai Loan

134

4.3. Nhiìng han che va trién vong phàt trién cùa nén kinh té - xà
hói Dai Loan

154

4.4. Mot so' kinh nghiem co thè tham khào dó'i vói Viet Nam

162

Tiéu két chuang 4.

172
PHAN KET LUAN

Danh muc tài liéu tham khào

PHAN PHU LUC
Phu lue 1: NhiJng su kién quan trong trong lich su phàt trién cùa
Dai Loan
Phu lue 2: Càc chi so' phàt trién kinh té - xà hòi cùa Dai Loan

174
179


NHtJNG CHty VIÉT TAT TRONG LUAN ÀN
Ch& viét tàt

là

-NXB

Nhà xuà't bàn

-KHXH

Khoa hoc xà hói

-CTQG

Chinh tri quó'c già

-NT

Dai té (dcm vi tién té Dai Loan)

-XK

Xuà't kh^u

-NK

Nhàp kh^u

-NN

Nóng nghiép

-CN

Cóng nghiép

- XNV & N

Xi nghiép vùa va nhò

-KCX

Khu che xuà't

-KCNTT

Khu cóng nghé Tàn Trùc

-KCN

Khu cóng nghiép

- CHND Trung Hoa

Cóng hòa nhàn dàn Trung Hoa

-THCS

-ÉJ^à,

DOG

• Trung hoc ca so

-PTTH

Phó thóng trung hoc

-THDN

Trung hoc day nghé

- H.muc

Hang muc

- N.liéu C-NN

Nguyén liéu cóng nghiép va nóng nghiép

- K . ngach

Kim ngach

-KHKT

Khoa hoc ky thuàt

-LD

Lao dóng

-BH

. Bào hiém


MÒDAU
l.LYDOCHpNOÈTAI
Nhìn trén bàn dò thè giói, dào Dai Loan chi là dà'u ehà'm nhò bé, nani
trong vùng bién giàp phia nam lue dia Trung Quó'c. Là khu vuc co lich str
hình thành tur nèn vàn minh lùa nuóc, truóc day, hàu hé't nguòi dàn Dai
Loan só'ng dua vào nóng nghiép. Song, dièn tich dà't canh tàc trén dào lai eo
hep, dia hình it thuàn I d cho còng viéc eà'y tróng, canh tàc. Dà thè, thién
nhién cung khòng dành cho hòn dào này mot àn hué dac biét nào ve tài
nguyén khoàng san, khién càc ngành san xuà't còng nghiép gap nhiéu khó
khan, trò ngai.
Sau Chién tranh thè giói thii hai, nèn kinh té - xà hói Dai Loan làm vào

tình trang vó cùng rò'i ren, bé' tàc. San xuà't dình dòn, hàng hoà khan hiém,
lam phàt nghiém trong; nan tham nhung, tiéu euc, tròm cap de nang lén xà
hói. Thém vào dò, sau khi chinh quyén Tuòng Giói Thaeh tur Lue dia ròi ra
dào vào thàng 12-1949, Dai Loan phài chiù thém siic ép khòng nhò ve quàn
su, chinh tri va miic tàng dàn s6. Co thè nói, vào nhOng nam cuòi thàp ky
40, nén kinh té - xà hòi Dai Loan diing trUóc nguy ca suy thoài chua tijfng
thà'y.
Vày ma, chua day ba chue nam sau, thè giói kliòng khòi thàn phue
truóc su bién dÓi lón lao cùa Dai Loan. Tìjf mot nén kinh té nóng nghiép tri
tré, lae hàu. Dai Loan buóc vào hàng càc nuóc va khu vuc còng nghiép mói.
Cùng vói Hàn Quò'c, Hong Kong va Xinhgapo, Dai Loan ducfc mènh danh
là mot trong "bò'n con róng chàu A". Nhip dò tàng truang kinh té trung
bình hàng nam trong thàp ky 50 là 8%; thàp ky 60 là 9,1%; thàp ky 70 là
10%; thàp ky 80 là 8,1% va tu: nam 1990-1996 là 6,3% [63,98]. Tir mot xa
hói nghèo nàn, hòn loan, Dai Loan trò thành hòn dào 6n djnh vói mùfc thu
nhàp bình quàn dàu nguói thuóe Ioai cao trén thè giói, tir 196 USD nam
1952 tàng lén 1.132 USD vào nam 1976 va dat 12.838 USD vào nam 1996


[27,46]. Horn thè. Dai Loan con là khu vuc vùa co tò'c dò tàng truòng kinh té
tuong dó'i cao va 6n dinh, vùfa nhanh ehóng thu hep duac khoàng càch giàu
nghèo dèn mot ty le khà ly tuòng: mùc thu nhàp trung bình cùa 20% ngUòi
giàu co nhflft vói 20% ngUÒi nghèo nhà't ò Dai Loan hién nay là 5:1 (ty le dò
là 15:1 vào nam 1950).
Trong qua trình phàt trién. Dai Loan dà và'p phài rà't nhiéu gian nan,
thù thaeh, nhung eiing gat hai duofc khòng it thành còng. Co thè nói, nhung
nam 50 là khoàng thói gian Dai Loan phài làn tìm tìTng buóc de trành xa
dàn bò vuc tham. Con hai thàp ky 60 va 70 lai duac eoi là thói ky "hoàng
kim" cùa nén kinh tè Dai Loan. Tur thàp ky 80 dé'n nay, Dai Loan nhu mot
nguòi truòng thành dan day kinh nghiém, viìng vàng buóc vào thói ky xày

dung nén kinh té va xà hòi vàn minh, hién dai. Qua trình dò giùp Dai Loan
tìm thà^y nhiéu lòi giài hay cho bài toàn hiém hòc là dua hòn dào dói nghèo,
lae hàu này thoàt khòi khùng hoàng va khòng ngtmg phàt trién. Dàp so' cùa
bài toàn do là mot nén còng nghiép hién dai, mot xà hói eó miJc song cao
va tuofng dó'i dóng déu. Diéu dò dà va dang thu hùt su chù tàm cùa nhiéu
hoc già va nhiéu nhà hoach djnh chinh sàch trén thè giói. Tuy phuang thiic
giài bài toàn de di dèn dàp sÓ nói trén khòng hoàn toàn giò'ng nhau tai mói
quó'c già hay khu vuc, nhung theo chung tòi, mot sé nuóc chàu A (nhà't là
càc nuóc dang phàt trién) co dac diém tuong tu Dai Loan se eó thè tìm thà'y
b day nhutig phuong phàp va càch di huu ich, nhung gai ma eó y nghla
tham khào già tri.
Vói Viét Nam, càu hòi làm thè nào de tién hành thàng lofi còng cuòc
cóng nghiép hoà, hién dai hoà ò mot dà't nuóc ma hàu hé't so' dàn song dua
vào nóng nghiép, lai là nén nóng nghiép nghèo nàn va lae hàu vàn luòn làm
chung ta tran trò. Hién nay, Dang va Nhà nuóc ta dang tìm tòi, nghièn cùu
càch di thich bop va hièu qua trong qua trình phà'n dàu vi muc tiéu dàn
giàu, nuóc manh, xà hói còng bang, vàn minh thì Dai Loan duac xem là dÓi
tuong tham khào tò't dó'i vói Viét Nam. Cung nhu Dai Loan, lich su Viet
Nam là lich su cùa nén vàn minh lùa nuóc, cùng vàn hành kinh té bang


buóc di ban dàu tir nóng nghiép. Ben canh dò, Viét Nam va Dai Loan con
co nhiéu net tuang tu ve dac diém vàn hoà, tàp quàn sinh boat, diéu kién tu
nhién... Hy vong viéc nghién cùu Dai Loan trén tién trình phàt trién kinh té
va xà bòi se gai mò cho Viét Nam chung ta nhiJng suy nghT ve chién lirgfc
xày dung kinh té trong tùng giai doan; ve mò hình xi nghiép còng nghiép;
ve su phàt trién kinh té nòng nghiép, nóng thòn; ve con duòng hói nhàp
quò'c tè; ve muc tiéu va bién phàp giài quyét càc và'n de xà bòi nhu còng àn
viéc làm, thu nhàp va phue lai, khoàng càch giàu nghèo, vàn hoà giào due
v.v... Dóng thói, viéc nghién ciìu va ly giài nhQng ì^ do khién Dai Loan con

và'p vàp hay chua thành còng trong qua trình phàt trién sé góp phàn giùp
Viét Nam co thè trành hoae han che' nhiing khièm khuyé't khòng dang eó.
Ben canh dò, viéc phue dung lai bue tranh toàn cành ve Dai Loan con làm
cho chung ta de hình dung va hiéu day dù han dó'i tàc kinh tè dang càn bop
tàc va tranh thù.
Vi vày, nghién cùu qua trình phàt trién kinh té - xà hói Dai Loan
khòng chi co y nghla ve mat khoa hoc ma con co già trj thuc tién dó'i vói
càc quò'c già va khu vuc dang trén duòng tìm tòi, thuc hién nhung buóc di
ngàn va hiéu qua vi muc tiéu phón thinh, vàn minh.
2. L!CH SLf NGHIÉN CQU VAN DE

Han hai thàp ky nay, Hàn Quó'c, Hong Kong, Xingapo va Dai Loan
duac eoi nhu nhiJng diém sàng khòng thè khòng chù y. Tlié giói dành già su
phàt trién cùa càc nuóc va khu vuc này bang cài tén *'NhQng nén kinh té
thàn ky ò chàu A". Cùng vói "Ngói sao mói" Xingapo, "Hòn ngoc phuang
Dóng" Hong Kong, "Ngon gió thàn" Hàn Quò'c, nén kinh tè Dai Loan duac
ménh danh là "Ky tich" (Nguy Kiét, Ha Diéu. Bì quyét cdt cành cùa bdn
con róng nhò chàu A. NXB Chinh tri Quò'c già, 1993). Nhiéu nam nay, tu
nhiJng góc dò khàc nhau, hàng loat còng trình khoa hoc dà ra dòi nhàm tìm
hièu, dành già ve con duòng phàt trién cùa Dai Loan trén moi ITnh vuc kinh
té, xà hòi, lich su, vàn hoà, giào due, khoa hoc ky thuàt...


Nhiéu cuò'n sàch làt lai nhij'ng trang su Dai Loan tu thòi hòn dào này là
thuòc dia cùa de quò'c Ha Lan dé'n thòi bi nguòi Nhàt chié'm dóng tron mot
phàn hai thè ky. Tiéu biéu là mot so' cóng trình nghién cùu cùa càc nhà su
hoc Dai Loan nhu: Lich sii Dai Loan cùa Thfeh Già Làm do NXB Thuong
Phong à'n hành vào nam 1985; Lich su phàt trién càn dgi Dai Loan cùa Hùa
Cuc Dòn, ra mat cóng chung vào nàm 1996 tai NXB Tién Ve; Lich su hình
thành va phàt trién Dai Loan cùa Truang Thàng Ngan, xuà't bàn tai Truòng

dai hoc Khòng trung Dai Loan nàm 1996... Mot sÓ nhà nghién culi Dai lue
cung tìm hièu khà sàu ve ITnh vuc này qua nhung còng trình tiéu biéu: Dai
Loan duang dgi (Th^m Tuà'n chù bién, NXB An Huy, 1990); Dai Loan
thdng su {2 tàp) (Lién Hoành do NXB Thuang vu - Bàc Kinh, 1996)...
Càc và'n de vàn hoà, xà hói, giào due ò Dai Loan cung duac nhiéu hoc
già quan tàm nghién cùu nhàm tìm thà'y nhùng thành tuu nói bàt nhà't cùa
Dai Loan. Diéu dò dugc phàn ành trong nhiéu còng trình nghién cùu, so'
liéu diéu tra xà hòi hoc ò Dai Loan, Dai lue va càc nuóc nhu Phàp, My, Hàn
Quó'c, Nhàt Bàn... Trong dò phài ké tói mot so còng trình nhu: Làm The
Ngoc. Bdn muai nàm giào due Dai Loan (1949-1989). NXB Bò vàn hoà Dai
Loan, 1989; Ha Thanh Khàm. Giào due Dai Loan sau quang phue. NXB
Phue Vàn, Cao Hùng, 1980; Ly Thành. Dinh vi Igi kinh nghiem Dai Loan:
Chuang trình mdi trong chinh sàch lao ddng. NXB Thién ha vàn hoà Dai
Loan, 1995; Chàu Thiém Thành. Diéu tra y kién dành già ve càc vdn de xd hai
nàm 1995 do Quy thè ky 21 tién hành; Rene Dumont. Dai Loan cài già aia
thành cdng (dich ti^ tié'ng Phàp). NXB KHXH (Viét Nam), 1991; Jon
Woronoff. NhOng nén kinh té'Hhàn ky" à chàu A (sàch dich tu tié'ng Anh).
NXB KHXH (Viét Nam), 1990...
NhiJng cóng trình eó khò'i lugng lón nhà't, tàp trung nhà't vàn là càc
cóng trình nghién cùu ve qua trình xày dung va phàt trién kinh té Dai Loan.
Vi ràng day là llnh vuc gay hùng thù nhiéu nhà't khòng chi vói càc hoc già
ma vói cà càc nhà hoach dinh chinh sàch cùa nhiéu quò'c già, khu vUc trén
thè giói. Càc còng trình nghién cùu này hét sue da dang, phong phù, giùp


nguòi doc eó thè tìm hiéu con duòng phàt trién kinh té Dai Loan mot càch
toàn dién va day dù. Co nhiJng cuò'n sàch khài quàt hét sue cóng phu ve càc
chinh sàch, bién phàp phàt trién kinh té Dai Loan qua càc thòi ky. Dién
hình là: Cao Hy Quàn, Ly Thành (chù bién). Bdn muai nàm kinh nghiém
Dai Loan (1949-1989). NXB Thién ha vàn hoà, 1989; Doan Tlitra Phàc.

Nén kinh té Dai Loan sau chién tranh, NXB Nhàn gian, 1994; Ly Già
Tuyén (chù bién). long quan kinh té Dai Loan. NXB kinh té tài chinh Bàc
Kinh, 1995; Luang Quò'c Thu (chù bién). Chuyén luan ve qua trình phàt
trién kinh té Dai Loan. NXB Thòi bào vàn hoà, 1994 va Jason C. Hu.
NhCtng cudc càch mgng tham Igng d Dai Loan. NXB Chuang Hoa, 1994
v.v... Co còng trình di sàu nghién cùu tùng ITnh vuc kinh té riéng biét nhu
còng nghiép (Vu Tòng Tién, Luu Khàc Tri. Qua trình phdt trién cdng
nghiép Dai Loan. Vién nghién cùu kinh tè Trung uang, 1984); nóng nghiép
(Ly Quò'c Dinh. Nén ndng nghiép hién dgi Dai Loan. NXB Dai hoc Dóng
Nam, 1996); thuang nghiép (Liang, Kuo- Shu, Ching- ing Hou Liang.
Chién lugc thuang mgi va chinh sàch ngogi lidi cùa Dai Loan. Xa Un- Hàn
Quó'c, 1980); tài chinh (Tò'ng Vàn Buu. Qua trình phàt trién tài chinh tién
te ò Dai Loan. NXB Hgp tàc kim khò', 1994)... Han thè, nhiéu tàc già con
chuyén tìm hiéu mot so khfa canh rà't cu thè nhu cài càch nòng nghiép,
nóng thòn; mò hình xi nghiép vùa va nhò; chién lugc thay thè nhàp kh^u;
chién lugc huóng ve xuà't kh^u; chuyén dich ca eà'u va nàng cà'p ngành; qua
trình xày dung khu che xuà't va khu còng nghiép; thu hùt dàu tu nuóc ngoài
va dàu tu ra nuóc ngoài; quan he kinh tè hai bò; chinh sàch ngành nghé va
còng nghé ky thuàt cao ò Dai Loan v.v...
Trong qua trình nghién cùu, khòng it hoc già dà due rùt nhung nguyén
nhàn dua Dai Loan dé'n thành còng, vi nhu hai tàc già Nguy Kiét, Ha Diéu
dà phàn tich trong cuò'n Bi quyét cdt cành cùa bdn con róng nhò (sàch
djch), NXB CTQG (Viét Nam), 1993. Nhiéu tàc già de càp dèn kinh
nghiém co thè tham khào dugc ò Dai loan trong qua trình xày dung kinh té
- xà hòi. Trong do phài kè dé'n hai cuò'n sàch tiéu biéu là Kitdì nghiém Dai


Loan - Lich su kinh ré'(tàp 1) va Kinh nghiém Dai Loan - Vàn hoà xd lìdi
(tàp 2) day 680 trang do Tò'ng Quang Vu bién tàp, xuà't bàn tai NXB Dóng
dai dò thu, nàm 1993. Trong khi khàng djnh nhiJng thành tuu dàng khàm

phue cùa Dai Loan, nhiéu tàc già cung di sàu phàn tich va chùng minh
nhùng mat chua thành cóng, thàm ehi con rat han che ò Dai Loan. Tiéu biéu
là cóng trình nghién cùu cùa mot hoc già nguòi Nhàt Bàn: Su phàt trién
kinh té'Dai Loan: thành tUu va nliQng vdn de dugc dich sang tiéng Trung
Quó'c, do truòng Dai hoc Ha Món xuà't bàn nàm 1996 hay cuò'n Dành già ve
su phàt trién cùa Trung Hoa dàn qudc nhvtng nàm gdn day, day 485 trang
cùa tàc già Thiéu Ngoc Danh, do NXB Uòng hoa xuà't bàn nàm 1990. Mot
khia canh quan trong khàc dugc càc hoc già luòn luu tàm ly giài là trién
vong phàt trién .cùa nén kinh té - xà bòi Dai Loan. Ngoài mot so' cóng trình
chuyén luàn nhu cuò'n Dai Loan, nén kinh tésiéu toc va hùc tranh cho thè
ky sau (sàch djch) cùa càc tàc già Tri Dién, Trièt Phu, Ho Hàn, NXB Chinh
trj quó'c già, 1997, con eó khà nhiéu bài viét trén tap ehi, nhiéu chuang muc
trong càc cóng trình ve Dai Loan.
Nhìn chung, vói mot loat còng trình nghién cuti cùa càc nhà kinh té
hoc, su hoc, xà bòi hoc, giào due hoc... cùa Dai Loan, Trung Quò'c dai lue,
Nhàt Bàn, Hàn Quò'c, phuang Tày, nèn kinh té - xa bòi Dai Loan dugc hién
thi mot càch khà toàn dién trén nhiéu ITnh vuc. Co thè hình dung dò là
nhiJng bue tranh dugc càc tàc già thè hién tu nhiéu góc dò, vói nhiJng gam
màu dàm nhat theo tùng chù de cu thè. Tuy nhién, chua thà'y co cóng trình
nào he thò'ng hoà toàn bò qua trình phàt trién kinh té - xà bòi Dai Loan
trong suò't chàng duòng tu nàm 1949 dé'n nàm 1996, theo càch tié'p càn tu
góc dò lich su. Mot phàn bòi nhiJng thành tuu ruc ra cùa nén kinh té Dai
Loan dà co sue thu hùt qua lón dòi vói càc nhà kinh tè hoc, càc nhà hoach
dinh chinh sàch, thàm chi cà càc nhà su hoc. Mat khàc, nhu dà trình bay,
bàn thàn càc cóng trình nghién cùu kinh tè cung di vào tùng khia canh, tùng
và'n de khàc nhau, rà't it còng trình chuyén sàu ve Ijeh trình phàt trién kinh
té Dai Loan va eó chàng cùng chi dùng lai vào nhiJng nàm cuò'i thàp ky 80,


khi nén kinh té Dai Loan buóc sang thòi ky mói: nàng cà'p toàn dién càc

ngành còng nghé ky thuàt lén tàm cao mói. Tuang tu nhu vày, càc còng
trình nghién cùu ve xà bòi Dai Loan cung tàch ra thành nhung và'n de cu thè
va Ijeh trình phàt trién cùa chùng cung chi dùng lai ò thòi diém Dai Loan
tóng két 40 nàm xày dung va phàt trién (1949-1989).
Viéc nghién cùu Dai Loan ò Viét Nam co thè nói là chua dàng ké, dù
ràng nhiéu nàm nay, Viét Nam dang tich euc thuc d^y quan he hgp tàc kinh
té thuang mai vói Dai Loan va trong chùng muc nào dò, mot so' chinh sàch,
bién phàp xày dung kinh té - xà hòi cùa Dai Loan cung là diéu ggi mò, càn
tham khào dó'i vói Viét Nam. Ngoài nhung cuò'n sàch dich tu tiéng nuóc
ngoài, chi eó mot dòi còng trình nghièn cùu tuang dòi bé thò'ng ve càc và'n
de kinh té. Dò là: Nguyén Huy Quy. Ky tich kinh té Dai Loan, NXB CTQG,
1995; Le Vàn Toàn... Kinh téNlCS Ddng A, kinh nghiém dai vai Viet Nam.
NXB thò'ng ké, Ha nói, 1993; Pham Thài Quó'c. Kinh té Dai Loan: Tình
hình va chinh sàch. NXB KHXH, 1997. Ben canh dò là nhung bài bào, tap
chi, bào cào khoa hoc tìm hiéu ve Dai Loan, chù yèu vàn là nhung và'n de
ve kinh té. Chàng han: Nhiing thàch thitc gay gat dia Dai Loan trén con
dudng hién dgi hoà (Vàn Trong); Kinh nghiem Dai Loan trong cdng nghiép
hoà va hién dgi hoà nén kitth té (Nguyén Huy Quy); Trang trgi ndng
nghiép già dình quy md nhò òDài Loan (Nguyén Dién); Ngogi thuang Dai
Loan: qua trình hình thành va phàt trién; Dai Loan dàu tu vào Viet Nam:
qua trình va nhiing vdn de (Phùng Thj Hué)... 0 Viét Nam, chua thà'y eó
cóng trình nào de càp mot càch he thò'ng càc mat kinh té va xà bòi Dai
Loan trén tién trình lich su. Tuy nhién, nhOng còng trình nghién cùu nói
trén, dù tu góc dò nào ciing déu eó tàc dung tham khào, ggi y, bó sung rà't
phong phù va hiJu ich cho luàn àn.
3. PHAM VI NGHIÉN CÙU VA NGUÓN TÀI UÉU
3-1. Pham vi nghién cùru
De tài Qua trình phàt trién kinh té - xd hai Dai Loan (1949 - 1996)
dugc nghién cùu duói góc dò su hoc, khòng di sàu vào nhung khài niém

kinh té hoc, cung nhu nhùng và'n de chinh tri, quàn su ò Dai Loan. Trong
toàn bò he thò'ng chinh sàch va bien phàp xày dung, phàt trién kinh té - xà
bòi cùa Dai Loan, luàn àn chi de càp dé'n nhung và'n de ca bàn, quan trong
nhà't, eó tàc dung làm thay dói sàu sàc bò mat kinh té - xà hói Dai Loan. Ve
thòi gian, sau Chién tranh thè giói thù hai. Dai Loan thoàt khòi che dò dò
bò cùa nguòi Nhàt, chinh quyén Quó'c dàn dàng thuc su nàm quyén diéu
hành chinh su ò Dai Loan tu thàng 10-1945. Nhung luàn àn chi tìm hièu
càc và'n de kinh té - xà bòi Dai Loan ké tu nàm 1949, sau khi Tuòng Giói
Thaeh tu Dai lue rùt quàn ra dào, thié't làp chinh quyén va thuc thi nhung
chinh sàch, bién phàp cài càch kinh té - xà bòi tai day. Bòi tu day, bò mat
kinh té - xà bòi Dai Loan mói thuc su eó nhung buóc chuyén bién càn bàn,
di dàn vào thè ón djnh va khòng ngùng phàt trién. Nói dung nghién cùu cùa
luàn àn dirng lai ò nàm 1996 vi hai ly do chù yèu sau day: Thù nhà't, bàt dàu
tu nàm 1997, Dai Loan buóc vào thòi ky mói vói ké hoach xày dung kinh té
- xà bòi "xuyèn thè ky" (1997-2006). Trong chuang trình phàt trién trung
han (1997-2000) va dai han (1997-2006), Dai Loan chù truang nàng càp
toàn dién dòi song kinh té, xà bòi, khoa hoc ky thuàt va giào due lén mot
trình dò cao han hàn so vói nhung giai doan truóc. Dai Loan phàn dàu dé'n
hé't kè hoach ''xuyén thè ky" sé tao dung dugc nhiJng ca sa vung vàng cho
mot nén kinh té còng nghiép hién dai, dac biét trong ITnh vuc nàng cao trình
dò còng nghé ky thuàt mói. Mat khàc, day sé là giai doan thuc hién manh
me han chién lugc xày dung kinh tè theo phuang chàm: "tu do hoà, che dò
hoà va quó'c tè hoà", trong dò bòi nhàp sàu ròng vào dòi sò'ng kinh té toàn
càu là muc tiéu trong diém. Thù hai, luàn àn dùng ò nàm 1996 cung là de
nhìn lai mò'i quan he kinh té', vàn hoà, dac biét là quan he dàu tu giùa Dai
Loan va Viét Nam sau muòi nàm Viét Nam thuc hién chinh sàch dói mói va
mò cùa cung nhu trong bòi cành Dai Loan thuc hién "Chinh sàch huóng
Nam" tu nàm 1994 va chùng lai vào nàm 1996. Tu dò eó thè tìm thà'y diém
manh, diém yèu cùng nhiJng và'n de càn khàc phue, hy vong dóng góp mot

vài suy nghT ve bién phàp thùc d^y càc boat dòng giao luu kinh tè giua Viét
Nam vói Dai Loan trong thòi gian tói, nhà't là trong diéu kién nén kinh té


khu vuc va thè giói chua thoàt ra khòi cuòc khùng hoàng tài chinh nàng né
bàt dàu tu giùa nàm 1997.
3.2. Nguon tài liéu

Phàn lón tu liéu tham khào phue vu luàn àn là tu liéu bang tié'ng Trung
Quò'c, bao góm còng trình nghièn cùu cùa càc hoc già Dai Loan, Trung
Quò'c lue dia, Hong Kong; vàn bàn chinh thùc ve chù truang, chinh sàch, ké
hoach xày dung va phàt trién kinh té - xà bòi cùa chinh quyén Dai Loan;
vàn bàn phàp quy cùa Chinh phù nuóc CHND Trung Hoa ve mò'i giao liru
quan he giu'a hai bò eo bién Dai Loan; so liéu thò'ng ké cùa "Vién hành
chinh Trung uang" va càc ngành huu quan (ngàn hàng, bài quan, thué vu,
Bò kinh té...) Dai Loan; so liéu thóng ké cùa Bò kinh tè va màu djch dói
ngoai, Cuc hai quan nuóc CHND Trung Hoa; càc bài bào, tap chi, à'n phSm
còng kliai cùa Dai Loan va CHND Trung Hoa v.v... Ben canh dò, luàn àn
tham khào mot so' cóng trình cùa càc hoc già, càc nhà nghién cùu, bình luàn
phuang Tày, trong dò eó nhirng tu liéu dà dugc dich sang tiéng Viet, eó tu
liéu tàc già su dung true tié'p bang tiéng Anh.
Mot nguón tu liéu quan trong khàc dugc tàc già chù y khai thàc trong
qua trình viét luàn àn là nguón tu liéu bang tiéng Viét bao góm: càc còng
trình khoa hoc, càc bài bào, tap chi cùa càc giào su, tién sT, càc nhà nghién
cùu Viét Nam va nuóc ngoài (dà dugc djch sang tié'ng Viét) ve Dai Loan,
Hong Kong, Hàn Quò'c, Xingapo, Nhàt bàn, Trung Quò'c, Dóng Nam A
cùng mot so' nuóc, khu vuc khàc. Muc dich nhàm so sành con duòng phàt
trién cùng nhùng mò'i quan he kinh té, vàn hoà, khoa hoc ky thuàt... giua
Dai Loan vói càc nuóc va khu vuc nói trén; càc vàn bàn phàp quy cùa Chinh
phù nuóc Còng hoà xà boi chù nghTa Viet Nam ve chù truang, chfnh sàch,

ké hoach phàt trién kinh té', xà bòi, vàn hoà, giào due Viét nam, ve quan he
kinh tè, chfnh tri ngoai giao, khoa hoc ky thuàt, ngoai thuang... giua Viet
Nam vói càc nuóc va khu vuc, trong dò eó Dai Loan; còng trình nghién cùu
cùa càc hoc già, càc nhà hoach dinh chinh sàch Viét Nam ve qua trình phàt


trién, thành tuu, trién vong va nhung mat con han che cùa nén kinh té - xa
bòi Viét Nam nhàm tìm ra nhung diém càn tham khào ò Dai Loan.
Ngoài nhung nguón tu liéu nói trén, trong chuyén di nghién cùu 6
thàng (1996-1997) va chuyén di tham quan, khào sàt ngàn ngày vào hai
nàm 1995 va 1999, tàc già con co djp tìm hièu trUe tié'p mot so boat dòng
cu thè trong dòi song kinh té - xà bòi cùa Dai Loan. Diéu dò giùp tàc già
vùa eó diéu kién bó sung, diéu chinh va xàc dinh dò tin cay cùa nguón tu
liéu su dung trong luàn àn, vùa co nhiJng nhàn xét, dành già xàc thuc han
ve tình hình phàt trién kinh té - xà bòi Dai Loan,
Mac dù nhùng tài liéu ma tàc già tié'p càn con chua hoàn toàn day dù,
song dò là nguón tài liéu dàng tin cày va tuang dói phong phù, dù ca sa de
xày dung luàn àn.
4. PHUONG PHÀP NGHIÈN cOu

Là luàn àn su hoc, phuang phàp lich su mac nhién dugc su dung nhu
dòng mach chinh trong luàn àn nhàm néu bàt tién trình xày dung va phàt
trién kinh té - xà bòi Dai Loan tu nàm 1949 dèn nàm 1996. Tu góc dò lich
su, tàc già chù y dèn viéc phàn tich càc chinh sàch, bién phàp xày dung
kinh té trong tùng giai doan cung nhu nhùng tién bò xà bòi trén mòi ehang
duòng phàt trién cùa Dai Loan, Bang bé thóng su liéu dà dugc phàn tfch va
dó'i chièu, luàn àn rùt ra nhùng nguyén nhàn thành còng, nhùng han che va
trién vong phàt trién cùa nén kinh té - xà bòi Dai Loan.
Cùng vói phuang phàp lich su, tàc già con su dung phuang pliàp so
sành vói y djnh néu lén nhùng net khàc biét ca bàn giùa Dai Loan vói mot

SÓ nuóc va khu vuc khàc (dac biét vói Hàn Quò'c) ve mò hình, phuang thùc,
bién phàp xày dung kinh tè - xà bòi; nhùng net giò'ng va khàc nhau giua
Dai Loan vói Viét Nam' de tìm thà'y nhùng ggi mò eó thè tham khào, vàn
dung tu kinh nghiém Dai Loan cùng nhu trành nhùng sai sót hay khiém
khuyét ma Dai Loan và'p phài. Ben canh dò, luàn àn cùng chù trong dèn

10


phuang phàp thò'ng ké nhàm khàc sàu va làm ró han nhùng thành tuu phàt
trién kinh té' - xà bòi cùa Dai Loan qua tùng giai doan.
5. NHUNG DÓNG GÓP CÙA LUAN AN
5.1. Tu nhùng nguÓn tài liéu phong phù va tuang dòi day dù, lai chù
yèu dugc khai thàc tu nguyén bàn tié'ng Trung Quò'c, luàn àn nhàm he
thò'ng hoà toàn bò qua trình xày dung va phàt trién kinh tè - xà bòi Dai
Loan tu nàm 1949 dé'n nàm 1996. Dóng thòi, dua trén nhung cu liéu dàng
tin cày, tàc già con néu bàt nhùng chinh sàch, bién phàp va su kién quan
trong khién nén kinh té - xà bòi Dai Loan eó su bién dói lón va sàu sàc, tu
dò làm rò net han bue tranh toàn cành ve Dai Loan.
5.2. Trén ca so tìm hiéu, dành già nhùng thành tuu va han che trong
qua trình phàt trién cùa Dai Loan, tàc già luàn àn néu y kién phàn tich
nguyén nhàn thành còng va chua thành còng cùa nén kinh té - xà bòi Dai
Loan; néu nhiJng suy nghT, du doàn ban dàu ve trién vong phàt trién cùa
Dai Loan.
5.3. Xuà't phàt tu thuc tién va nhu càu xày dung kinh té - xà bòi cùa
Viét nam, tàc già néu nhùng suy nghT ban dàu ve càc và'n de ma Viét Nam
eó thè tham khào tu kinh nghiem Dai Loan. Ben canh dò, luàn àn cung mò
tà tuang dói ky mot so dac diém, tình hình dàu tu cùa Dai Loan ra nuóc
ngoài nói chung, ò Viét nam nói riéng nhàm giùp Viet Nam hièu rò han dói
tàc dàu tu trong diém cùa minh, tu dò eó bién phàp cài thién va thùc ddy

manh me han quan bé hgp tàc dàu tu vói Dai Loan.
5.4. Luàn àn cung cà'p nguón tu liéu tuang dói phong phù, tin cày ve
Dai Loan dugc khai thàc tu "Tliu vién trung uang", tu thu vién càc truòng
dai hoc, vién nghién cùu, tu bào chi, tu càc vàn bàn chinh thùc cùa Dai
Loan va tu nhùng diéu tai nghe màt thà'y, tu nhùng y kié'n trao dói true tié'p
vói càc hoc già, càc nhà làm chfnh sàch Dai Loan... Dò là diéu bÓ ich trong
hoàn cành Viét Nam con khà thiéu thón tu liéu va thóng tin ve Dai Loan.

11


6. BO CUC LUÀN AN

Ngoài phàn mò dàu, két luàn, danh muc lai liéu tham khào va phu lue
(dai 40 trang vói 29 biéu bang), luàn àn dai 178 trang, chia làm 4 chuang:
Chuang 1: Dai Loan: Hoàn cành dja ly, lich su, vàn hoà va chfnh tri.
Chuang 2: Qua trình phàt trién kinh te Dai Loan (1949 - 1996).
Chuang 3: Qua trình phàt trién xà hòi Dai Loan (1949 - 1996).
Chuang 4: Nhàn xét ve qua trình phàt trién kinh tè' - xà hòi Dai Loan
(1949- 1996).

12


CHaONG1

DAI LOAN: HOÀN CANH DIA LY, LICH SUf, VÀN HOÀ VA CHÌNH TRI

1.1. HOÀN CÀNH OJALY
Dac diém dia kinh: Dai Loan là tén goi chung cùa vùng lành thó bao

góm 86 hòn dào lón nhò khàc nhau thuòc vùng bién phia dòng nam Trung
Quò'c, tóng dién tich khoàng 36.000 km^. Trong tàp hgp càc chuói dào dò,
dào Dai Loan eó dién tich lón han cà: 35.873 km^, nàm vào vi tri giùa 119
dò 18'03"- 124 dò 34'30" kinh dòng va 21 dò 45'25"- 25 dò 56'30" vi bàc
[36,1]. Phfa dòng dào nhìn ra Tliài Bình Duang, phia tày dó'i dién vói tinli
Phùc Kién qua eo bién Dai Loan (chò gàn nhà't là 130 km). Phfa nam càch
Philippin chùng 350 km. Phfa bàc giàp bién Dòng Trung Quò'c, càch Nhàt
Bàn khoàng 1.070 km [36,2].
Dào Dai Loan giò'ng hình chiéc là cày vói nhùng day nùi cao chay doc
tu bàc dé'n nam, dai khoàng 394 km, chia dào thành hai vùng dóng bang
ven bién; khoàng càch hai mién dòng tày cùa dào ròng chùng 144 km. Dai
Loan ehi eó 2/5 dién tich dà't dai eó khà nàng canh tàc thuàn Igi, con lai \a
dói nùi vói dò cao tu 250 m trò lén, cao nhà't là nggn nùi Ngoc San: 3.952m
[36,2]. Bò bién Dai Loan dai chùng 1.239,6 km [53,4], tuang dó'i thàng va
bang pbàng, nhiéu doan chay men theo càc trién nùi vói nhùng bài càt dai
va ròng. Song bó Dai Loan tuang dói nhiéu, trù lugng phù sa klià lón, thuàn
Igi cho viéc tróng nhùng Ioai cày Ua phù sa nhu chuói, cam quft, ngò, bi...
Tuy nhién, song ngòi Dai Loan da phàn ngàn, long song dÓc, nuóc can kiét
vào mùa khò, chày xièt vào mùa mua, gay khó khan cho tàu bè qua lai trén
song. Dai Loan là khu vuc rat khan hiém tài nguyén khoàng san. Hién co
khoàng 200 Ioai khoàng san dugc thàm dò khai thàc, nhung tru lugng da
phàn rà't thà'p. Than là Ioai khoàng san eó trù lugng lón han cà thì chat

13


lugng lai khòng cao [37,5]. Vi thè, Dai Loan phài nhàp bau nhu toàn bò
nguyén liéu va nhién liéu dùng trong san xuà't.
Ngoài hòn dào lón nhà't, giù vj tri quan trong là Dai Loan, khu vuc này
con eó mot vài quàn dào va nhiéu dào nhò khàc nhu quàn dào Bành Ho,

Kim Món, Ma Tó bay dào Lue, Lan Dù, Diéu Ngu...
Dac diém khi hàu: Dai Loan nàng nóng, mua nhiéu, thuòng eó bào lón
va hay dóng dà't. Mién bàc chiù ành huòng khf hàu càn nhiét dói, mién nam
là khi bau nhiét dói gió mùa. Ò Dai Loan cùng eó bò'n mùa xuàn, ha, thu,
dòng gò'i tié'p nhau, nhung ro net nhà't vàn là hai mùa nóng va rét. Mùa
nóng kéo dai tu thàng 4 dé'n thàng 10, nhiét dò trung bình ò mién bàc
khoàng 22 dò, lue nóng nhà't (thàng7) lén tói 28 -29 dò; nhiét dò trung bình
ò mién nam là 24 dò, lue nóng nhà't cùng co thè lén tói trén 30 dò. Mùa rét
thuòng bàt dàu vào thàngll hàng nàm va à'm trò lai vào thàng 4 nàm sau,
thàng giéng va thàng hai là hai thàng lanh nhà't [52,220].
Lugng mua trung bình ò Dai Loan khà cao, khoàng 2.580 mm. Noi
nhàn dugc lugng mua cao nhà't là vùng Hòa Tliiéu Liéu ò mién bàc vói mùc
nuóc trung bình 6.700mm, noi co lugng mua thàp nhà't là bình nguyén Già
Nam va quàn dào Bành Ho (khòng tói LOOOmm). Do eó nhùng day nùi cao
chay dai tu bàc chi nam dò'c thàng xuò'ng hai man dòng tày nén vói luu
lugng nuóc mua lón chày manh tu trén cao xuóng dà tao cho Dai Loan mot
nguón thùy lire dàng ké.
Di kèm vói lugng mua lón là nhùng dgt gió mùa gàn nhu kéo dai
quanh nàm ò Dai Loan (gió mùa dòng bàc lanh va kliò ve mùa dòng va gió
tày nam oi nóng ve mùa ha). Thàng 7 va thàng 8 hàng nàm thuòng co nhiéu
dgt gió manh, bào lón, mua to gay thiét hai khòng nhò dé'n mùa màng, Tuy
nhién, eó lue nhò nhùng dgt bào nhe ma dóng rugng, nùi rùng Dai Loan lai
nhàn dugc mot lugng mUa quy già sau thòi ky han hàn kéo dai. Mot dac
diém càn nói tói nùa là ò Dai Loan thuòng hay x^y ra càc vu dòng dà't, tuy
lt vu gay thiét hai nghiém trong dé'n ngu'òi va cùa nhu Nhàt Bàn, nhung nò

14


cùng trò thành yèu to' khòng thuàn Igi. Mac dù vày, khf bau Dai Loan nhìn

chung vàn dugc eoi là tuang dó'i òn hoà, thém vào dò là nhùng dòng hai luu
à'm àp dà tao diéu kién thuàn Igi cho cày trai sinh sòi này nò. Vi thè, dù
phàn lón dién tich dà't dai là dói nùi, song cày coi trén dào vàn gàn nhu
quanh nàm xanh tòt.
Dac diém dàn cu: Tlieo két qua nghién cùu cùa càc nhà su hoc tliì "thó
dàn Dai Loan" bao góm hai toc nguòi Cao San (sò'ng ò vùng nùi cao) va
Bình Phó (cu trù chù yèu ò vùng ven bién). Càn cu vào su khàc nhau ve
ngòn ngù, phong tue tàp quàn, nguòi ta chia thó dàn Dai Loan thành nhiéu
dàn toc: Thài Nhà, Trai Ha, BÓ Nòng, Tao, Lo Khài, Bi Nam, A My, Nhà
My...[7,9]. Thòi ky thò'ng tri Dai Loan, nguòi Ha Lan thuc hién chfnh sàch
phù du nguòi Hàn tu Dai lue ra khai khan dà't canh tàc va day nguòi bàn dia
càch tróng trot, chàm bón càc Ioai cày nòng nghiép. Két qua cùa chfnh sàch
dò cùng vói nhùng dgt thién tai dù dòi hoành hành càc mién dà't Dai lue,
dac biét là dgt han hàn kéo dai tàn phà mùa màng xày ra ò tinh Phùc Kién
vào nàm 1630 dà tao nén nhùng luóng di dàn lón, tuang dói lién tue tu Dai
lue dé'n Dai Loan. Tinh dé'n nàm 1661 dà eó tói 34 ngàn nguòi tu Dai lue
dèn sinh sò'ng ò Dai Loan [29,29]. Dàn di cu thòi ky này chù yèu là nguòi
Hàn thuòc hai tinb Phùc Kién va Quàng Dòng, dé'n song xen ké vói nguòi
bàn xù. Vói SÓ lugng ft òi va lae hàu han, dàn toc Cao San va Bình Phó dàn
dàn bi Hàn hoà, song theo phong tue tàp quàn va sàc thài vàn hoà cùa nguòi
Hàn. Tu nàm 1949, qué buang cùa nguòi Dai Loan hàu nhu ò khàp càc
vùng lue dia Trung Quò'c, bòi sau cuòc nói chién, Quò'c dàn dàng dem theo
lue lugng quàn dòi cùng già quyén cùa ho tu càc vùng lue dia rùt ra Dai
Loan làp nghiép.
Theo thò'ng ké, nàm 1905, so dàn trén toàn lành thó Dai Loan mói chi
eó 3 triéu nguòi. Nàm 1941, con so dò tàng lén gà'p dòi: 6 triéu. Tu nàm
1949, dàn so trén vùng dào nhò bé này ngày mot tàng nhanh, nàm 1952:
8,128 triéu nguòi, nàm 1960: 10,792 triéu, nàm 1970: 14,676 triéu, nàm
1980: 17,8, nàm 1990: 20,3 triéu va nàm 1996: 21,683 triéu ngtròi [26,20].

15


Màt dò dàn cu Dai Loan thuòc Ioai cao trén thè giói, lai phàn bó rà't khòng
déu. Theo tinh toàn nàm 1991, màt dò dàn cu là 571 nguòi/ km^ ( màt dò
trén dà't canh tàc con cao han: 2.324 nguòi/ km^). Phàn dòng cu trù ò mién
tày, tàp trung chù yèu tai mot so thành phó lón nhu Dai bàc: 10.000 nguòi/
km^ Cao Hùng: 9.091 nguòi/ km^ Dai Nam: 3.926 nguòi/ k m l Dàn cu
mién duyén bài phfa dòng thua thót han, co nai chua tói 80 nguòi/ km^ nhu
buyén Hoa Lién: 76 nguòi/ km^ huyén Dai Dòng: 73 nguòi/ km^ [38,4].
Té chùc hành chinh: Dai Loan hién co 2 thành phÓ true thuòc "Vién
hành chfnh" là Dai Bàc va Cao Hùng; 5 thành phó true thuòc tinh là Dai
Trung, Dai Nam, Ca Long, Tàn Trùc va Già Nghia; 16 huyén là Dai Bàc,
Nghi Lan, Dào Vién, Tàn Trùc, Miéu Làt, Dai Trung, Chuang Hóa, Nam
Dàu, Vàn Làm-, Già NghTa, Dai Nam, Cao Hùng, Bình Dòng, Dai Dòng,
Hoa Lién va Bành Ho.
Thành phÓ Dai Bàc ròng chùng 272 km2, dàn sÓ 2,71 triéu nguòi (theo
thò'ng ké nàm 1991), là trung tàm kinh tè, chfnh trj, vàn hoà, giào due cùa
Dai Loan. Cao Hùng là thành phó càng lón nhà't, va là thành phó lón thù hai
cùa Dai Loan, dién tfch 114 km^, dàn so 1,39 triéu nguòi (thò'ng ké nàm
1991), nàm ò phfa tày nam dào Dai Loan. Ngoài hai thành phó lón nói trén,
con co nhiéu thành phó khàc eó vai trò khà quan trong trong qua trình phàt
trién kinh tè - xà bòi cùa Dai Loan. Dò là "thành phó vàn hoà" Dai Trung,
thành phó bién Ca Long, thành phÓ khoa hoc còng nghé hién dai Tàn
Trùc...
Diéu dàng nói là, tuy dja hình khòng hoàn toàn thuàn Igi cho càc
ngành san xuà't nòng nghiép va còng nghiép, song vi thè bién dào lai là yèu
tó rà't quan trong dói vói su phàt trién manh me cùa ngành ngoai thuang,
góp phàn tao nén mot mò hình kinh tè dac thù cùa Dai Loan: mò hình
huóng ngoai. Ngay tu thèky 16, Dai Loan dà som là noi bòi tu nhiéu mò'i

giao lim buon bàn cùa càc thuang già dé'n tu Trung Quò'c dai lue, Nhàt Bàn,
Au Dò va mot so nuóc phuang Tày. Vài thàp ky nay, nhà't là trong bòi cành

16


bòi nhàp sàu ròng cùa nén kinh té thè giói, vj tri dia ly lai càng eó y nghla
lón lao truóc muc tiéu "quò'c té hoà" cùa Dai Loan. Dai Loan dà tàn dung va
phàt huy tuang dói biéu qua vi thè cùa minh, dua ngoai thuang trò thành ngànli
ti

trong diém duy tri mùc tàng truòng kinh té' cao va tàng nhanh nguón du trù
ngoai té. Qua thàt, dù eó nhiéu khó khan, thiéu thòn ve tài nguyén thién
nhién, song Dai Loan dà dugc bù dàp lai bang vj tri hé't sue thuàn Igi cho
nhùng ké hoach phàt trién mot nén kinh té ròng mò ra thè giói ben ngoài.
1,2. HOÀN CÀNH UCHSlf
Là hòn dào nhò bé, nàm giùa bién cà ménh mòng, song Dai Loan cùng
tùng trai qua khòng it thàng tram trong Ijeh su. Theo thu tich Trung Quò'c,
Dai Loan thòi co dai dà là lành thó thuòc de che Trung Hoa. Vào nhùng
nàm dàu thè' ky 16, càc nuóc de quò'c phuang Tày dà coi Dòng A là vùng dà't
day hàp dàn va bàt dàu mò ròng boat dóng thàm dò, khai thàc thi truòng ò day.
Han mot nghìn nàm ké tu sau thè ky thù nhà't truóc còng nguyén, ta song va ta
lua Trung Quò'c dà dugc vàn chuyén vói khò'i lugng lón sang tiéu thu ò chàu
Au. Con duòng buon bàn ta lua nói tiéng eó xua này cùng là con duòng giao
thóng quan trong giùa phuang Dòng va phuang Tày thòi eó dai [3,39].
Dai Loan truóc thòi k^ Nhàt chiem
Trén lo trình thàm dò thuòc dia, nàm 1543, nguòi Bó Dào Nha phàt
hién ra dào Dai Loan va ggi nò vói cài tén day thién cam: "hòn dào dep
tuyét vói" (Ihla Fozmosa) [31,8]. Chiém ngUòng va dat tén, nhung nguòi Bó
Dào Nha khòng dat ebàn lén chié'm ITnh Dai Loan. Tuy nhién, bàt dàu tu thè

ky 17, lich su Dai Loan phài chùng kié'n mot chàng duòng dai chinh phat va
dò ho cùa càc thè lue nuóc ngoài, bàt dàu tu de quò'c Ha Lan.
Nàm 1581, sau khi tàch khòi de che Tày Ban Nha, Ha Lan làp tue hgp
tàc vói Anh quò'c tién hành càc boat dòng buon bàn trén bién, tham già
thàm dò, khai thàc vùng dà't chàu A nhiéu tiém nàng bi ^n. Vói mtic dich
mò róng han nùa còng viéc buon bàn va xàc làp vj trf cùa minh tai càc thi
truòng Dòng A, nàm 1603, de quò'c Ha Lan tién quàn vào Bành Ho vói y
I tvj ^^o•:: cvnc '-.'^- Ì- \ ;r.-.i ;

17

}I^U/ UUf^


djnh chiém cu va dat quyén thò'ng tri ò day nhung khòng thành cóng. Hai
chue nàm sau, Ha Lan trò lai Dai Loan, xày bào dàp luy eó thù Bành Ho
vào nàm 1622 [31,10].
Nàm 1624, triéu dình nhà Minh dua 200 chién thuyén va gàn 1 van
binh linh tu Dai lue tàn còng Bành Ho trong vòng 8 thàng. Sau cùng, nhà
Minh dà ky vói Ha Lan bàn hoà uóc vói 3 diéu kién chù yé'u:
1. Ha Lan rùt quàn khòi quàn dào Bành Ho;
2. Ha Lan dugc quyén chiém dóng dào Dai Loan;
3. Triéu dình nhà Minh chà'p thuàn de Ha Lan tu do di lai buon bàn
trén vùng bién Trung Quò'c [31,11].
Ngày 26-8 cùng nàm, nguòi Ha Lan ròi Bành Ho dé'n cai quàn Dai
Loan va thi hành mot sÓ chinh sàch làm ành huòng khòng nhò dé'n Igi leh
kinh té cùa càc thuang già nuóc ngoài, nhà't là Tày Ban Nha va Nhàt Bàn.
Ngày 8-2-1626, nghTa là chua day hai nàm sau ngày Ha Lan chfnh
thùc di chuyén chinh quyén tu Bành Ho dé'n Dai Loan, nguòi Tày Ban Nha
bàt dàu cà't quàn thuc hién kè hoach dành chié'm Dai Loan. Ngày 11-51626, Tày Ban Nha dò quàn lén càng Ké Long (Ca Long ngày nay) [66,13].

Sau khi cùng cÓ lire lugng, gay ca so buon bàn ò Ca Long, bò'n nàm sau,
nguòi Tày Ban Nha tié'p tue tién quàn dành chiém Dam Thuy [67,29]. Sau 8
nàm chinh phat, nguòi Tày Ban Nha dà làm chù bau hé't vùng ven bién dòng
bàc Dai Loan, dàn bàn dja thuòc hai khu vuc Dai Bac va Nghi Lan déu nàm
duói quyén cai quàn cùa ngUÒi Tày Ban Nha.Tuy nhién, trUóc sue tà'n còng
cùa Ha Lan, ngày 26-8-1642, nguòi Tày Ban Nha dành phài dàu hàng va
ebafm dùt su co mat cùa minh trén lành dia Dai Loan [65,77-79]. Sau khi
Ioai trù thè lue cùa nguòi Tày Ban Nha, Ha Lan cùng chi giù dugc quyén
cai trj Dai Loan thém gàn hai muai nàm nùa. Ho phài rùt khòi Dai Loan sau
cuòc tà'n còng An Bình (Dai Loan) cùa vién tuòng nhà Minh là Trjnh Thành
Còng vào ha tuàn thàng 4 nàm 1661. Nàm 1662, quàn Trinh Thành Còng
chfnh thùc giành lai quyén tu quàn Dai Loan tu tay de quÓc Ha Lan, làp

18


vuong triéu Trinh. Nguòi dàn Dai Loan eoi day là dà'u à'n dàng ghi nhò
trong lich su Dai Loan, bòi làn dàu tién, Dai Loan eó chinh thè riéng, khòng
chiù su diéu bành, chi phÓi cùa càc thè lue nuóc ngoài. Tuy nhién, chua day
nùa nàm sau, Trinh Thành Còng làm bénh va màt vào thàng 5-1662, lue

mói 38 tuoi.
Cuòi nàm 1662, nguòi con trai duy nhà't cùa Trjnh Thành Còng là
Trjnh Kinh thay cha trj vi Dai Loan trong 19 nàm, dói tén Dai Loan thành
Dòng Ninb va tu xung là "Dòng Ninh chù". Nàm 1681, Trjnh Kinh ò'm ché't
khi mói 39 tuoi. Tu dò, nói bó dòng ho Trjnh nÓ ra nhCrng cuòc tàn sàt dàm
màu tranh giành ngòi bau [31,33;37]. Cùng nàm, Trinh Khàc Sàng - chàu
Trjnh Thành Còng dugc quyén ké vj Trinh Kinh khi mói tròn 12 tuoi. Nàm
1683, Thi Làng - vién tuóng cu cùa nhà Minh dà lién két vói nhà Thanh tién
vào tà'n còng Dai Loan, buòc Trjnh Khàc Sàng cùng thuòc ha cùa òng dàu

hàng khòng càn sùng dan. Nàm dò (1683), già toc Trinh Khàc Sàng phài rùt
ve Dai lue, ké't thùc 22 nàm cai trj cùa 3 dòi ho Trjnh tai Dai Loan [5,57].
Tuy thòi gian nàm giù quyén hành cùa vuang triéu Trjnh khòng làu, song
ành huòng cùa nò khòng nhò va de lai su chuyén bién tuang dói sàu sàc dòi
vói nén kinh té - xà bòi Dai Loan lue bà'y giò. Bòi su xuà't hién cùa già toc
Trjnh dóng nghTa vói su ra dòi cùa che dò phong kién sa khai ò Dai Loan.
Nò làm thay dói bình thài kinh té - xà bòi dà tón tai trén dào trong nhiéu thè
ky. Ro net han cà là che dò so biJu va quàn ly dà't dai cùa ho Trinh duói 3
hình thùc: "quan dién", "don dién" va "tu dién" bay "vàn vo quan dién"
[57,125].
Trong 212 nàm thóng trj Dai Loan (1683-1895), chfnh quyén nhà
Thanh thuc thi mot loat chfnh sàch cài càch nhàm ngày càng cùng cÓ che
dò phong kién ò Dai Loan. Nhà Thanh coi Dai Loan là mot phù cùa tinb
Phùc Kién, chia dào thành 3 huyén Dai Loan, Phugng San va Chu La theo
tó chùc "nhà't phù tam huyén" [31,45]; han che lugng nguòi di cu ó at tu
Dai lue vào Dai Loan vói mtic dfch ngàn ngùa va giàm bót phùc tap ve
chinh tri. Triéu dình Thanh xàc làp quyén diéu hành va quàn ly kinh té

19


thóng qua che dò so b à i ruòng dàt kiéu phong kié'n, chuyén dàn tu che dò
chiém hùu bò toc, quan phù sang che dò chiém hùu tu nhàn [56,3]. Thòi ky
này, san xuàt nòng nghiép va buon bàn màu djch ngày càng phàt trién, dành
din su bién dói nhà't djnh cà ve kinh té làn quan bé san xuà't ò Dai Loan.
Tuy nhién, cuòi thè ky 19, de che Tlianb ngày càng suy yé'u va tò ra bàt lue
truóc càc thè lue de' quò'c dang nhàm nhe dat quyén cai tri trén toàn bò lành
thó Trung Quò'c nói chung, Dai Loan nói riéng. Cuò'i cùng, vi thua tran
trong cuòc chién tranh Trung - Nhàt, triéu dình Man Thanh buòc phài ky
diéu uóc Ma quan, càt "nhugng" dào Dai Loan cho Nhàt Bàn (thàng 51895), mò ra thòi ky thò'ng tri trgn nùa thè ky cùa nguòi Nhàt tai Dai Loan

[63,115;117].
Dèi Loan trong thòi kp Nhàt chiém
Nén kinh té', vàn hoà, giào due... Dai Loan trong thòi ky Nhàt chiém
nhìn chung eó buóc phàt trién khà han nhiéu so vói thòi ky nhà Thanh va
de lai mot SÓ ca so vàt chat eó Igi cho còng cuòc xày dung kinh té - xà bòi ò
Dai Loan sau này.
Ve hành chinh, Nhàt Bàn xày dung bó mày quàn ly thò'ng nhàt tu
Trung uang dèn dja phuang vói day dù càc ca quan làp phàp, hành phàp, tu
phàp, quàn dòi v.v... Ca quan eó quyén bành tò'i cao là TÓng dò'c phù dugc
thành làp nàm 1895. Dùng dàu TÓng dò'c phù là TÓng dò'c chiù tràch nbiém
va eó quyén quyé't djnh cao nhà't truóc mgi và'n de chfnh tri, kinh té, quàn
su. Nàm 1896, TÓng dò'c phù ban hành luàt "Lue tam phàp", dat ca so dàu
tién cho che dò làp phàp ò Dai Loan, bién Dai Loan thành khu vuc hành
chinh theo hién phàp Minh Tri [30,209]. Duói TÓng dò'c phù là bé thò'ng
chinh quyén dia phuang càc cà'p góm 5 chàu là Dai Bàc, Dai Trung, Dai
Nam, Cao Hùng, Tàn Trùc va 2 thinh là Dai Dòng, Hoa Lién. Duói chàu,
tbinh co 47 quàn, 3 thi, 5 chi thinh, 263 phó, trang à'p va 18 khu. Co thè coi
day là càch thùc tÓ chùc hành chinh theo "che dò tu trj dja phuang" ò Dai
Loan trong thòi ky Nhàt Bàn [30,212].

20


v e kinh té, biét thè manh cùa Dai Loan là nòng nghiép, lai xuà't phàt
ttf muc dich bién Dai Loan thành noi cung cà'p luang thuc, thUc phàm cho
Nhàt Bàn nén trong suò't nùa thè ky cai trj Dai Loan, Nhàt bàn xày dung
kinh té Dai Loan theo phuang chàm "nòng nghiép Dai Loan, còng nghiép
Nhàt Bàn". Tà't nhién, khòng phài Nhàt Bàn khòng chù y phàt trién càc
ngành còng nghiép, song chù yé'u là càc ngành còng nghiép phue vu nhu
càu àn mac cùa quàn dòi Nhàt, nguòi Nhàt ò Dai Loan.

Nàm 1898, TÓng dò'c phù Nhàt Bàn ban hành "Quy tàc thó trach Dai
Loan" va "Quy tàc diéu tra dà't dai Dai Loan" nhàm chinh ly toàn dién dà^t
dai, dac biét là dà't canh tàc va kinh doanh. Còng viéc này dugc tién hành tu
nàm 1898 va hoàn thành vào nàm 1904. Sau khi diéu tra, dién tfch dà't canh
tàc dà tàng thém gàn 260 ngàn ha, dua tóng dién tfch dà't trong dién quàn ly
lén gàn 630 ngàn ha ( truóc khi diéu tra là 370 ngàn ba). Theo quy dinh, tàt
cà càc ho cho thué dà't déu phài dàng ky, do vày, so tién thu tu thué dà't tàng
ro rét, tu 920 ngàn dóng n^m 1903 lén 29,8 triéu dóng vào nàm 1905
[30,223].
Trong san xuà't nòng nghiép, Nhàt Bàn quan tàm nhiéu han cà dé'n và'n
de thuy Igi va tróng lùa nuóc. Nàm 1901, "Nguyén tàc de diéu còng cóng"
dugc ban hành, quy djnh he thò'ng de diéu, thùy Igi do chfnh quyén Nhàt
Bàn chiù tràch nbiém tu bó, xày dung, tu nhàn khòng dugc phép dàu tu. Tu
nàm 1908, Nhàt Bàn thàt su bàt tay vào chuang trình cài tao he thò'ng de
diéu trén toàn lành thó Dai Loan, kinh phf han 30 triéu Yèn, tién hành trong
18 nàm. Dac biét, tu nàm 1920-1932, còng trình thoàt nuóc Già Nam dugc
xày dung, giài quyé't tuang dó'i ca bàn và'n de tuoi tiéu cho cà vùng Dai
Nam, Già NghTa cu. Day là bé thò'ng thuy Igi lón nhà't, tao nhiéu thuàn Igi
cho còng viéc san xuà't nòng nghiép. Còng trình này dugc dàu tu 54 triéu
Yèn, co khà nàng tuoi tiéu cho han 150 ngàn ba dà't tróng trot [62,5].
Ben canh dò, Nhàt bàn rà't chù trong dé'n ITnh vuc lai tao giò'ng lùa va
cài tién ky thuàt canh tàc. Nhò vày, nàng suà't va chà't lugng lùa ngày càng

21


dugc nàng cao, dàp ùng nhu càu cung cà'p luang thuc cho nguòi Nhàt ò Dai
Loan va "chfnh quò'c". Nàm 1900, san lugng lùa dat 2,86 triéu thaeh (don vi
do luòng thòi Nhàt), xuà't kbàu 440 ngàn thaeh, chiém 15%; nàm 1909, san
lugng lùa tàng lén 4,6 triéu thaeh, xuà't kh^u 980 ngàn thaeh, chié'm 21%.

Nàm 1934, san lugng lùa tàng han 3 làn so vói nàm 1900, dat 9 triéu thaeh,
nàm 1938 dat 9,82 triéu thaeh, trong dò lugng lùa xuà't kh^u nàm 1934 là
4,3 triéu thaeh, chié'm 48%, nàm 1938 là 5,2 triéu thaeh, chié'm 53%
[30,230].
Song song vói cày lùa, Nhàt Bàn con chù trong dèn ITnh vuc tróng mfa
làm duòng. Nàm 1902, Tóng dò'c Nhàt còng bÓ "Nguyén tàc kbuyé'n khfch
ngành duòng", thuc hién càc chfnh sàch va bién phàp mò ròng quy mò, cài
tién ky thuàt tróng mia, san xuà't duòng (dugc ggi là "càn dai hoà" còng
nghiép mia duòng). Nhò vày, dién tfch tróng trot va san lugng mia thu
hoach khòng ngùng tàng lén. Cu thè là, nàm 1903, dién tfch dà't tróng mfa
mói CÓ 16 ngàn ha, dat 410 ngàn tà'n; nàm 1922, dién tfch dà't tróng tàng lén
120 ngàn ha vói san lugng 4 triéu tà'n; nàm 1938, dién tfch dàt tàng khòng
nhiéu: 170 ngàn ha, nhtmg san lugng tàng dàng ké: 12,83 triéu tàn, day
cùng là thòi ky cuc tbjnh cùa ngành san xuàt mfa duòng ò Dai Loan
[30,231].
Trong ITnh vuc còng nghiép (CN), Nhàt Bàn eó chù y han so vói thòi
ky nhà Thanh song chù yé'u vàn là CN nhe. Cuòi nhùng nàm 30, Nhàt Bàn
phàn nào de tàm tói viéc xày dung va mò ròng mot so' ngành CN nàng, CN
hoà hoc song chua dù sue tao dung ca so viJng chàc cho buóc di sau này
cùa càc ngành CN nàng ò Dai Loan. CN Dai Loan thòi ky Nhàt Bàn dà trai
qua mot so giai doan chinh nhu sau:
- Giai doan 1900-1931: Nhàt Bàn dàu tu nhiéu còng sue, tién cùa vào
xày dung càc ngành che bié'n nòng san, dac biét là ngành san xuà't duòng.
Nàm 1911, Dai Loan co 21 nhà mày san xuà't duòng theo ky thuàt mói, nàm
1927 tàng lén 45 nhà mày vói san lugng duòng chiém 98% tóng san phàm

22