Ngôn ngữ học với việc dịch thuật văn bản giao dịch thương mại (trên tư liệu biên dịch pháp việt) TS lý luận ngôn ngữ 5 04 08

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

HÀ VĂN RIỄN
NGÔN NGỮ HỌC VỚI VIỆC DỊCH THUẬT VĂN BẢN
GIAO DỊCH THƯƠNG MẠI
(TRÊN TƯ LIỆU BIÊN DỊCH PHÁP – VIỆT)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: TS. Đinh Trọng Lạc
TS. Nguyễn Văn Hiệp

Hà nội - 2001


M U C LUC
Trang
Trang phu bìa
Lai eam doan
Muc lue
Danh muc càc bang và hình
PHAN MÒ DAU
ì. Ly do ehon de tài
2. Y nghla eua luàn an
3. Dói tugng và pham vi nghién eùu
4. Phuang phàp nghién ciiu và tu liéu
5. Cà'u trùe luàn àn
PHAN NÓI DLTNG
CHLTONG 1: LICH SU*VAN DE VÀ CO SO NGÒN NOCTliOC CÙA
DICH THUAT

1.
Lieh sir và'n de
1.1.
Su eàn thiét phài eó dieh thuàt
1.2.
Càc hình thurc dieh thuàt
1.3.
Qua trình phàt trién eiia li thuyét dieh
2.
Ca sa ngòn ngu hoc cùa dieh thuàt
2.1.
Càc nhàn tó ngòn ngii và ngoài ngòn ngii trong dieh thuàt
2.1.1. Càc nhàn tó ngòn ngu
2.1.2. Càe nhàn tó ngoài ngòn ngir
2.2.
Và'n de giao thoa ngòn ngir và giao thoa vàn bòa trong dieh
thuàt
2.2.1. Giao thoa ngòn ngu
2.2.2. Giao thoa vàn hóa
3.
Càe bình dién eùa dieh thuàt
4.
Tuang duang trong dieh thuàt
4.1.
Nhflng và'n de chung
4.2.
Tuang duang ve ngix nghia
4.2.1. Tuang duang ve thóng tin miéu tà
4.2.2. Tuang duang ve thóng tin tình thài
4.2.3. Tuang duang ve thóng tin ehii de

4.2.4. Tuang duang ve mue dieh giao tiép
4.2.5. Tuang duang ve phong eàeh bay già tri thàm my eùa vàn
bàn
1.5.
Tiéukét

i
il
v
1
1
-^
4
5
7
9
9
9
9
9
11
25
25
25
36
43
43
44
46
49

49
52
52
58
62
66
68
70

CHUUNG 2 : NIIÙNG DÀC TRUNG VÀ NIlONG YCU CAU
CÙA DICH VÀN BÀN GIAO DICH THl/ONG MAI

72

2.1.

72

Nhiing dàc trung cùa vàn bàn giao djeh thuang mai


lU

2.1.1.
2.1.2.
2-1.3.
2..2.
2..2.1
2.2.2.
2.2.2.1.

2.2.2.2.
2.2.2.3.
2.2.2.4.
2.2.2.5.
2.2.2.6.
2.3.

Nhthig dàe trung ve mòi truàng hành ebde và ehùe
nàng cùa vàn bàn giao dieh thuang mai
Dàc trung ve nói dung và hình thiic eùa vàn bàn giao
dieh thuang m^ii
Phàn loai vàn bàn giao dieh thuang mai
Nhiing yéu eàu chung cùa dieh vàn bàn giao dieh
thuang mai
Nhirng yéu eàu chung
Càe tuang duang ve ngii nghla trong dieh vàn bàn giao
dieh thuang mai
khài quàt chung
Tuang duang ve ibòng tin miéu tà
Tuang duang ve thóng tin tình thài
Tuang duang ve thóng tin ehù de
Tuang duang ve mue dieh giao tiép
Tuang duang ve phong eàeh, già tri thàm my
Tiéukét
'

CHUONG 3 : IVIOT VÀI TIIÙ PIIÀP DICH VÀN BÀN GIAO DICH
THU'ONG MAI PIIÀP - VIÈT VÀ VILT - PIIÀP
3 1^
Khài quàt ehung

3.2.
Giai doan Hiéu
3.2.1.
Khài quàt ehung ve giai doan Hiéu
3.2.2.
Phàn tieh qua trình hiéu
32.3.
Hiéu càe thóng tin
3.2.3.1.
Thóng tin miéu tà
3.2.3.2.
Thòng tin tình thài
3.2.3.3.
Thòng tin ehù de
3.2.3.4.
Thòng tin nhàn manh (focus)
3.2.3.5.
Càc thòng tin thàm my (thuòe phong eàeh vàn bàn và
eó thè thuòe phong eàeh tàe già)
3.2.3.6.
Phàn tieh su lién két càc hành vi trong vàn bàn
3.3.
Giai doan Dién dat lai
3.3.1.
Khài quàt ehung ve Dién dat lai
3.3.2.
Dién dat thòng tin miéu tà
3.3.2.1.
Tìm kiém càe tir ngu phù hgp
3.3.2.2.

Tìm kiém eàe eàu trùe cu phàp thieh hgp
3.3.3.
Dién dat thòng tin tình thài
3.4.
Tiéukét
CHl/ONG 4 : PHÀN TICH LÓI TRONG DICH THUÀT VÀ CÀC
PIIUONG ÀN DE XUAT XÙLY
4.1.
Càe lói và phàn tieh lói trong dieh thuàt
4.2.
Càc phuang àn de xuat xù ly lòi trong dieh

72
73
81
81
81
83
83
85
87
88
88
96
106

108
108
114
114

116
126
126
128
129
130
131
133
140
140
143
143
147
154
160

162
162
177


IV

4.2.1.
4.2.2.
4.3.

Càc phuong àn de xuat de cài thiéii chat lirgiig dieh
vài) bàn giao dieh thirang mai
Càe phuang phàp thay thè trong dieh

Tiéukét

PHAN KÉ'T LUÀN
1.
Ve ly thuyét
2.
Véthirctién
3.
Kién nghi de xuat huang nghién eiiu tiép trong tuang
lai
DANH MUC CÒNG TRÌNH DÀ CÒNG BO CÙA TÀC GIÀ
(eó lién quan dén luàn àn)
DANH MUC TÀI LIÉU TIIAM KIIÀO
TRICH DAN TRONG LUÀN ÀN
PHU LUC

177
180
182
184
184
186
187
189
190
202
203


DANH IVIUC CÀC BANG VA HINH TRONG LUAN AN

l.Bàng Phàn l.I.Bào eào téng két thi truàng Phàp 10 nàm: 1991-2000
(Nguòn: Thuang vu Viét nam tai Phàp, 1999).
2.Hình 1.1. Mò hình ehuyén dieh cùa NIDA và TABER
3.Hình 1.2. Thugng danh và ha danh thuàt ngu "Giàm già"
4.Hình 1.3. Mò hình ehuyén djeh cùa Amparo Hurtado (NguóniD.Erudition)
5.Hình 1,4. Sodò dién dat viét (Nguòn: Kaplan, 1966)
6.Hình 1.5. Sa dò eàe kiéu su tình (Nguòn: Dik).
7.Hình 2.1. Trình bay ebuSin mot là thu thuang mai (Nguòn: Sylvie Gerard, 1995
S.Hìnb 2.2. Tiéu ehuan NFZ (AFNOR) (Nguòn : O.Girault, D.Nony, 1989).
9.Hình 2.3. Sa dò ehuyén dieh eùa Christine Durieux (Nguón:D.Erudition)
lO.Hình 3.1. Miéu tà chat lugng bàn dieh.
I l.Bàng 3.1. Dói ehiéu bai loai nghla cùa tu.


PHÀN MO DÀU

L Li do chpn de tài
Nhirng nàm gàn day, nhat là lùf khi Dàng và Nhà nuóc ta thue hién ehhih sàch
dói mói kinh té, càe mói giao hru vàn hoà, kboa hoc kl thuàt eiing nhu kinh té
thuang mai giùa luróe ta vói ban bè quóe té ngày eàng duge ma ròng và phàt trién.
Chinh sàeh dói ngoai eùa Dàng và Nhà nuóc ta rat rò ràng "Viét Nam muón làm ban
vói tat eà eàe nuóe".
Trong bòi eành eàe mói giao luu kinh té và vàn hoà eàng duge ma ròng dò,
eó thè thà'y trong so nhiing nuóe ma ehung ta eó quan he buon bàn kinh té thuang
mai, eó mot so lugng khòng nhò càc nuóe su dung tiéng Phàp.
Trao dói thuang mai Viét - Phàp trong thàp ki 90 tàng gàn 10 làn so vói thap
ki 80. Trong Bang 1.1. ehung ta thà'y tóng già tri xuà't khdu cùa thàp ki 90 tàng gap
20 làn eùa thàp kì 80, và tóng nhàp khàu thàp ki 90 tàng gap 6 làn thàp ki 80.
Bang 1.1 : Bào eào tóng két thi truàng Phàp 10 nàm 1991 - 2001 (NguÓn: Thuang
vu Viét Nam tai Phàp, 1999)[97, tr.lO]

10 nàm

10 nàm

Tàng gà'p

(1981-1990)

(1991-2000)*

(làn)

4.161,8

40.507,6

9,7

Tong xuà't

995,9

20.554,2

20,6

T6ng nhàp

3.091,3

19.963,3

6,4

T6ng xuà't nhàp

(^*.' du kién) (dan vi: triéu FRF)

De dàp ùng nhu eàu su dung tiéng Phàp nhu mot còng eu giao tiép trong kinl
doanh, và'n de dat ra là phài nàng cao ehà't lugng day và hoc ngoai ngii- Mot tron^
nhiing mòn day và hoc dò là djeh (traduetion). Càe vàn bàn dieh ve kinh té thuang


mai lién tue ra dai, tra thành mot bò phàn khòng thè thiéu duge de dàp ùng nhu eàu
giao tiép trong kinh doanh. Tuy nhién, và'n de su dung càc san phàm dieh trong càc
llnh vue kinh té thuang mai eiing dà dat ra nhiéu và'n de: eàeh dieh mot vàn bàn kinh
té thuang mai, chat lugng dieh eùa eàe dieh phàm...Vi vay, viee nghién eùu ngòn
ngii hge vói dieh vàn bàn kinh té thuang mai là eàn thiét và eó y nghla trong tình
hình hién nay, là giai doan dat nuóe ehung ta dang ehuyén sang ea che thj truàng.
Két qua nghién cùu sé co y nghla ung dung trong viee tao làp vàn bàn kinh té
thuang mai, dàc biet là viee thue hién eàe thao tàe ehuyén dieh Phàp - Viét, Viét Phàp. Két qua này eiing sé eó y nghla ùng dung trong viée giàng day ngoai ngii kinh
té thuang mai, và tién tói góp phàn xày dung ea sa li thuyét cho viee ehuyén dieh
nói ehung và eàe vàn bàn kinh té thuang mai nói riéng, bài vi de thue hién tot càc
thao tàe ehuyén dieh eàe vàn bàn kinh té thuang mai, nguài djeh eàn phài nàm dugc
eàe dàe diém riéng eùa thè loai vàn bàn kinh té, thuang mai.
2. ^ nghìa cùa luàn àn
Xét ve góc dò thue tién, de tài "NGÒN N G C HOC VÓI VIEC DICH THUA'l
VÀN BÀN GIAO DICH THl/ONG MAr'(trén tu liéu bién djeh Phàp - Viét) eó nhung
y nghia và dóng góp sau day:

- Viée miéu tà phàn tieh mot eàeh he thóng nhiing eàeh ehuyén dieh giiia hai
ngòn ngiJ Phàp và Viét sé giup ebo nguài djeh và sinh vién hge dieh hiéu dugc bàn
chà't cùa dieh thuàt, eó dugc su tu tin trong dieh thuàt, trành dugc mot so khó khan
eó tinh loai hình trong qua trình tiép thu và su dung càe thao tàe ehuyén djeh. Tuy
khòng thè xàe làp duge nhiing mò hình dóng nhàt trong eàe thao tàe dieh Phàp Viét, Viét - Phàp, nhung qua phàn tieh, so sành, dói ehiéu tóng hgp và khài quàt boa
eàe hién tugng, luàn àn sé de xuà't sa dò djeh theo eà hai ehiéu tiéng Phàp sang tiéng
Viét và tiéng Viét sang tiéng Phàp vói càe eà'u trùe hình thùe tuang thieh a hai ngòn
ngiikhàe nhau, trong nhiéu ngir eành vói idiiéu net nghìa kbàc nhau.
- Vói viée nhàn manh dén càe nhàn tó ea bàn lién quan dén eàe thao tàe
ehuyén djeh lù tiéng Phàp sang liéng Viét cfing nhu tu tiéng Viét sang tiéng Phàp
thè hién trong mói quan he gifra hình thùe và nói dung, giCia ngiì eành vói lini


huóng giao tiép, luàn àn giùp hge vién nguài Viét kbàc phue nhiing khó khan này
sinh trong qua trình thue hién eàe thao tàe ehuyén djeh.
Nói dung nghién eùu cùa de tài luàn àn sé giùp rat nhiéu ebo eòng tàe dào
tao bién dieh Phàp - Viét, Viét - Phàp dàe biet trong viée dào tao eàn bò bién phién
dieh tuang lai ebo ITnh vire kinh té dò'i ngoai. Duói góe dò là mot giao vién ehung
tói hy vgng nhung két qua eùa luàn àn là eó sa de xày dung nén eàe dang bài tàp rèn
luyén kl nàng, ki xào ehuyén dieh Phàp - Viét, Viét - Phàp trong llnh vue kinh té
thuang mai.
Xét theo góe dò ly luàn, chung tói hy vgng luàn àn eó eàe dóng góp nhu sau:
- Truóe bel luàn àn sé dóng góp duge mot so két luàn hCru ieh eho và'n de
nghién cùu eàe thao tàe ehuyén djeh duói góe dò ngòn ngii hge, dàe biet a bình dién
càe eàu trùe eàu và trén eàu trong dieh thuàt.
- Luàn àn phàt hién và phàn tieh càc dang dóng nghla cu phàp dan xen giiìa
hình thùe và ehùe nàng, nói theo nghla ròng là khà nàng thay thè bién hoà trong khi
thiie hién eàe thao tàe ehuyén dieh.
- Vói nhung phàn tieh mot so dàe trung loai hình nhu dà nói a trén, trong
ehùng mue nào dò, luàn àn sé eó dóng góp eho li luàn dciy tiéng Phàp dò'i vói hge

vién nguài Viét, eung nhu day tiéng Viét eho nguài nuóc ngoài nói ehung, và li luàn
day dieh Phàp - Viét eung nhu li luàn day djeh Viét - Phàp nói riéng, dàe biet trong
llnh vue kinh té thuang mai.
- Viée phàn tieh mò hình djeh theo hai ehiéu Phàp - Viét và Viét - Phàp ed
thè eó nhùng dóng góp vào li luàn dieh nói ehung, bài le ngoài tiéng Phàp, tiéng
Viét nhiéu thù tiéng khàe eung bi chi phói và tuàn theo eàe qui tàe chung ve ehuyén
dieh.
- Luàn àn hy vgng sé góp phàn vào xày dung ea sa li thuyét eho viée dieh càc
thuàt ngu kinh té thuang mai, góp mot phàn nào dò vào viee xày dung phong càci
hge tiéng Viét, dàe biet là ve phong eàeh càe vàn bàn thuang mai.


- Luàn àn cùa ehùng tòi eùng hy vgng dóng góp mot phàn vào eòng eugc xà)
dung he thuàt ngu kinh té thuang mai tiéng Viét, qua dò góp phàn vào viée thùe dà)
phàt trién cùa tiéng Viét hién dai.
3. tìòi tugng và pham vi nghién cùu
Dò'i tugng nghién eùu eùa luàn àn là eàe vàn bàn giao djeh thuang mai tién^
Phàp, tiéng Viét và eàe vàn bàn dieh cùa eàe vàn bàn này. Luàn àn vàn dung nhun^
thành tuu eùa li luàn ngòn ngii, cùa li thuyét giao tiép, li thuyét vàn bàn và li luài
phong eàeh hge de di sàu nghién eiiu eàe vàn bàn giao djehthuang mai, tìm hiéu ani
huang eùa phong eàeh ngòn tu tiéng Phàp dói vói eàe vàn bàn djeh tiéng Viét, th^
hién trong mot qua trình phàt trién làu dai ve mat tir virng, cu phàp.
Vói tài liéu dugc cbgn làm dói tugng iighién eùu là eàe vàn bàn dieh thuang
mai do nguài Viét thue hién (vàn bàn dieh tiéng Viét ra tiéng Phàp và vàn bàn tiénj
Phàp djeh ra tiéng Viét), và vói viée dói ehiéu tìm ra nhùng net dj biet, tuang dón^
trong ngòn ngu Phàp và ngòn ngiì Viét trong càc vàn bàn kinh té thuang mai, luài
àn kbàng djnh nhung dàe diém do su tiép xùe ngòn ngii giùa bai lot7Ì hình ngòn ngi
này mang lai.
Trong viée làm ro khài niem "tuang duang" trong djeh thuàt, luàn àn vài
dung nhClng thành tuu eùa li luàn ngòn ngii hge dai euang, li thuyét giao tiép, 1

thuyét vàn bàn và li luàn phong eàeh. Thue tién djeh thuàt co lich su rat làu dai, tu;
nhién khài niem "tuang duang" dà duge hiéu rà't ma ho và rat khàe nhau. Luàn ài
xeni viée làm ró khài niem này là mot trong nhiing trgng tàm nghién cùu eùa luài
àn.
Qua viée dói ehiéu so sành, luàn àn nghién eùu càc loai vàn bàn kinh t
thuang mai de xàe làp phuang phàp dieh càe loai vàn bàn thuang mai và qua de
tìm hiéu nhiing net dàe trung ve truyén thóng vàn hoà, và phong eàeh eùa càe và
bàn thuang mai da ành huang thè nào dén eàe thao tàe ehuyén djeh. Trong thue t
djeh thuàt, tón tai nhiéu hình thùe dieh kbàc nhau. Luàn àn ehi tàp trung vào hìn
thùe dieh viét, hay con duge ggi là bién djeh. Càe hình thùe djeh khàe ehi duge nhà
qua tiong phàn Ijeh su van de.


4. Phuong phàp nghién cuu và tu liéu
Còng trình eùa ehùng tòi là mot thù nghiem nghién eùu theo huóng so sành,
dói ehiéu ngàu nhién mot pham trù hién hiiu trong tiéng Phàp vói nhiing phuang
thùe, nhtrng eàu trùe phàt ngòn eó già trj tuang ùng trong tiéng Viét. So sành dói
ehiéu ngàu nhién duge hiéu nhu là mot thao tàe phàn tieh màt biéu hién eùa càc
pham trù ngii phàp ehù khòng di tu chinh càe pham trù ngù phàp dò. Qua phuang
phàp phàn tieh dói ehiéu, trong mot ehùng mire eó thè, ehùng tòi sé eó gang tóng
két, de xuà't nhiing y kién ve eàe thao tàe ehuyén djeh, và nhiing vàn de eàn ehù y
khi day dieh kinh té thuang mai Phàp - Viét, Viét - Phàp, nhung két qua dò hy vgng
dóng góp mot phàn nhò bé vào viée day và luyén eho hge vién nguài Viét làm còng
tàe phién bién djeh nói ehung và trong llnh vue kinh té dói ngoai nói riéng.
Luàn àn su dung phuang phàp quy nap, trén ea sa phàn tieh eàe truàng hgp
eu thè de rùt ra nhiing net tuang dóng và dj biet và cuoi eùng là mò hình hoà ehùng.
Dò là phuang phàp di tu cài riéng dén cài ehung. Cài riéng trong luàn àn eùa ehùng
tói là eàe phàt ngòn eó lién quan dén eàe thao tàe ehuyén dieh, con cài ehung là quy
luàt ve hành ehùe eùa eàe phàt ngòn dò trong tóng thè eàe quan he ngii phàp, ngii
nghla và già trj giao tiép.

Luàn àn su dung phuang phàp dói ehiéu làm sang tó su gióng nhau và khàe
nhau giiia tiéng Phàp và tiéng Viét ve eàe phuang dién eàu trùe ngti nghla giiia hai
ngòn ngii* qua eàe bàn djeh vàn bàn kinh té thuang mai. Phuang phàp so sành dói
ehiéu sé giùp sinh vién tìm ra nhiing quan he tuang ùng giiia tiéng Phàp và tiéng
Viét. Chi co lién hành so sành dói ehiéu càc bàn dieh vói nguyén bàn, ehùng ta mai
khàm phà dugc nhung thay dói ngu: nghla cùa tu, vón khó eó thè tìm duge day dù
dàn ehùng và giai thieh trong eàe tu dién song ngii eung nhu dan ngii.
Tuy nhién viée so sành dói ehiéu chi eó thè tién hành duói su dàn dàt eùa
nhùng tién de ehung. Dò là nhùng tién de lién quan dén su tuang duang ve nghla
hge và dung hge eùa eàe don vj duge dem ra so sành, dói ehiéu. Luàn àn dua vào
luàn diém nói tiéng eùa F. de Saussure "mot don vj vài chat tón tai là nhà nghìa".


Viée so sành dò'i ehiéu nhu vay sé trành duge eàeh nhìn tu bién hoàe àp dàt eho càc
hién tugng vón khòng eàn bang ve tu loai và eàu trùe giùa tiéng Viét và tiéng Phàp.
Trong qua trình so sành dói ehiéu, eàn két hgp nhiéu thao tàe khàe, chànj
han nhu thay thè, bó sung, tinh hrge, cài bién, phàn tieh ngù eành...Trén ca se
nhùng thao tàe dò, mot mal ehùng tòi eó thè xàe djnh nhùng khó khan ma sinh viéi
và nguài dieh vàn thuang gap, mal khàe ehùng tòi eùng eó thém ea sa de khànj
djnh nhùng két qua eùa vice phàn tieh so sành - dói ehiéu eàu trùe ngòn ngù gó(
(langue de départ) và eàu trùe phàt ngòn tuang ùng trong ngòn ngù dugc dieh r;
(langue d'arrivée).
Vói nhùng mue dieh thue tién nhu dà trình bay trén day, ehùng tòi tàp trunj
nghién eùu hai ngòn ngù là tiéng Viét và tiéng Phàp, a giai doan hién dai.Day là 1
do giai Ihieh lai sao ehùng tòi ehù y lini cbgn ngù liéu là càc vàn bàn, thu tin kinli U
thuang mai nhùng nàm gàn day eùa eàe ea quan kinh té thuang mai, eàe àn phàn
mai duge xuà't bàn. Ben eanh dò, ehùng tòi con su dung nhùng bài tàp eùa sinh viéi
ehuyén ngành kinh té thuang mai eó lién quan dén và'n de ehuyén djeh. Chung tò
eho ràng bang eàeh dua vào nhùng eàu trùe eó thue, trich ehgn tu nhùng vàn bài
góe và vàn bàn dieh tuang ùng, càe àn pham song ngù thuang mai dà duge xuà't bàn

ehùng tòi sé eó duge nhùng nhàn djnh xàe dàng.
Chùng tòi dna vào cài dà duge xàe djnh de xàe djnh cài eàn tìm: ehùng te
lày eàu trùe phàt ngòn tiéng Phàp làm xuà't phàt de tìm eàe eàu trùe tuang ùng trou;
tiéng Viét và sau khi dà xàe djnh duge eàu trùe phàt ngòn dò, de kiém nghiém tin
ehuàn dung eùa chùng, ehùng tòi lai so sành dò'i ehiéu theo ehiéu nguge lai, lày eà
trùe tiéng Viét da duge xàe djnh làm góc và cà'u trùe tiéng Phàp làm dò'i tugng. Ne
mot eàeh khàe, iheo eàeh nói eùa càc nhà Viét ngù, dò là thao tàe dói ehùng.
Mot thao tàe nghién eùu bó sung eùng eàn néu lén a day là thao tàe thóng ké
thao tàe rà't quen dùng eùa eàe ehuyén ngành kboa hge tu nhién eùng nhu xa ho
Thao tàe này eùng duge ehùng tòi su dung trong qua trình nghién eùu de eung eà
so liéu, làp dugc eàe bang phàn bó ve làn so xuà't hién cùa càe hién lugng, diéu d
eho phép xép loai mot eàeh khàch quan càe bién thè eùa hién tugiig, phàt hién eà


dàc diém nào day trong eàu trùe ngòn ngù hay ve mùe dò gàn gùi, tuang duang cùa
càe hién tugng dang khào sàt.
Vàn de giao thoa ngòn ngù (interférenees linguistiques) eùng ành huang
nhiéu tói thao tàe ehuyén dieh, ben eanh eàe giao thoa tieh ciré (positives) eùng eó
eàe giao thoa bà't Igi eho qua trình ehuyén djeh (négatives). Chùng tòi su dung két
hgp ngòn ngù hge dói ehiéu và phuang phàp phàn tieh lòi de xàe djnh eàe ehuòi
thao tàe ehuyén dieh dùng, dua lai nhùng eàu trùe eó thè ehàp nhàn duge trong giao
tiép vói nguài bàn ngù, dóng thài eùng ehi ra eàe thao tàe ehuyén djeh sai, tao ra
nhùng eàu trùe ngù phàp khòng ehuàn niirc.
5. Càu trùe cùa luan àn
Luàn àn gòm 210 trang, trong dò eó 3 trang mue lue, chinh vàn góm 188
trang, dugc chia ra làm eàe phàn nhu sau:
PIIANMÒDAU
PHÀN NOI DUNG
Chuang 1: Ljeh su và'n de và ea sa ngòn ngù hge eùa djeh thuàt.
Trong ehuang này, ehùng tòi trình bay mot eàeh tóng quan ljeh su phàt trién

eùa li thuyét djeh và làm rò khài niem tuang duang ve nghìa trong dieh thuàt. Khài
niem tuang duang ve nghìa dugc trình bay duói ành sang eùa ngòn ngù hge hién
dai.
Chuoìig 2: Nhùng dàc trung và nhùng yéu eàu eùa djeh vàn bàn giao dieh
thuang mai.
Trong ehuang này ehùng tòi phàn tieh eàe dàe trung eùa vàn bàn giao djeh
thuang mai vói tu eàeh là mot phong eàeh ehùe nàng. Qua dò ehùng tói ehi néu ra
nhùng yéu eàu eùa dieh vàn bàn giao djeh thuang mai.
Chuang 3: Mot vài thù phàp djeh vàn bàn giao dieh thuang mai Phàp - Viét
và Viét - Phàp.


8

Chuang này là ehuang eó tinh thue hành. Chùng tòi trình bay eàe thù phàp
dieh vàn bàn thuang mai qua hai giai doan: Hiéu và Dién dat lai. Mòi giai doan eó
nhung dàc thù riéng, co thù phàp riéng.
Chuang 4: Phàn tieh lói trong dieh thuàt và càe phuang àn de xuàt.xù ly.
Chuang này dành eho viée phàn tieh eàe lòi thuang gap trong djeh vàn bàn
giao dieh thuang mai Phàp - Viét, Viét - Phàp. Trén ca sa ehi ra nhùng nguyén nhàn
gay lòi, ehùng tòi de xuat eàe phuang àn cu thè de chùa lòi.
PHAN KET LUÀN
DANH MUC CÒNG TRÌNH DÀ CÓNG BÓ CÙA TÀC GIÀ (eó lién quan dén
luàn àn)
DANH MUC TÀI LIEU THAM KHÀO
PHU LUC


PHAN NÓI DUNG
CHl/ONG I

LICH SU VAN DE VÀ CO SO NQÓN NG0 HQC
CÙA DICH THUAT

1.}. Ljeh sii vàn de
1.1.1. Sir eàn thiét phài co dieh thuàt
Cach day hàng triéu nàm, con nguài da xuà't hién eùng vói ngòn ngù eùa
n>ình. Trai qua qua trình phàt trién lieh su xa bòi phàn chia thành tùrng vùng lanh
thó, cùpg voi su da dang eùa eàe còng dóng con nguài, dà xuàt hién su da dang eùa
ngòn ngii. Nhu eàu giao tiép giua càc eòng dóng nguài co tiéng nói khàe nhau dò dà
làm xuàt hién su eàn thiét eùa dieh thuàt. Dieh nói hay cjieh viét là mot hosit dóng
eung làu dai nhu tiéng nói và ehù vié't cùa con nguài vày.
Nhu càu dieh thuàt eàng tàng lén trong dai song hién dai, khi trình dò cùa
càc dàn toc ngày eàng phàt trién và nhu eàu tiép xùe, gi^o luu giùa càc dàn toc trò
nén mot nhu càu khóng thè thiéu duge. Tu nhùng nàm 50, nguài ta da ehùng kién
mot su già tàng khòng ngùng cùa eàe àn ph^m, càe tài liéu dieh, eùng nhu ehùng
kién mot su phàt trién cùa eàe quan he, cùa càe tó ehùe qjuóe té. Ò Còng dÓng ehung
Chàu Au, mòi nàm nguài ta dieh gàn nùa triéu trang sàeh. 90% lugng thòng tin dugc
tàng tru" trong càc vàn bàn tiéng Anh, tiéng Nga, tiéng Phàp và tiéng Due. De dàp
ùng nhu càu dò, eàe truàng bién djeh và phién dieh dà duge xày dung, càc hiép bòi
quóe già yà quóe té dà duge hình thành de hò trg và phàt trién còng tac dieh thuàt.
Xà hòi thay dói, thi truàng cùa dieh thuàt eùng thay dÓi và ngày nay, han bao già
hét, dieh thuàt dóng mot vai trò quan trgng trong boat dòng giao tiép giùa càe dàn
toc.
1.1.2. Càc hình thùfc dieh thuàt


10

Co thè phàn ra nhiéu kiéu djeh khàe nhau, tuy theo tiéu ehi duge lua ehgn de
phàn chia. Chùng ta thà'y co ba tiéu ehi ehù yéu sau day [8],[151] :

a/ Dua vào so lugng và tình chat eùa càc thành tó ngòn ngù dugc djeh. Theo
tiéu ehi này, chùng ta thày eó hai kiéu djeh sau:
+ Dieh dói ùng: là kiéu djeh ma djeh già phài tìm kiém eàe tuang duang cùa
ngòn ngù dieh eho tàt cà càe thành tó nói dung và hình thùe eùa vàn bàn góe, trong
dò ehù yéu là tuang duang a eàp dò nói dung.
+ Dieh han che: eàeh dieh này dò'i làp vói eàeh dJ9h bìiih thuang, ehi giói han
trong pham vi mot hay hai thành tó a bình dién biéu hién và duge biéu hién eùa vàn
bàn góe. Nguài ta ehù giài khòng nhùng ve loai tu ma eòn ehù giai ehùe nàng ngù
phàp cùa eàe thành phàn trong eàu: ehi r5 tu loai, tu nào là ehù ngù, tu nào là vi
ngù, và a dang thi nào, tu nào là tàn ngù...
b/ Dua vào eàe phuang tién biéu hién eùa vàn bàn góc và vàn bàn dieh. Theo
tiéu ehi này, nguài ta phàn biet hai loai là phién dieh và bién djeh, nói mot eàeh
khàe là djeh nói và djeh viét. Trong thue té ehùng ta eó càc hình thùe dieh khàe nùa,
tu vàn bàn nguón sang vàn bàn dieh, dò là : Nói - Nói, Viét -Viét, Nói - Viét, Viét Nói, Viét / Nói - Diéu bò, Diéu bò - Viét / Nói.
e/ Phàn loai dieh dura theo loai hình vàn bàn. Càeh phàn loai này ehù yéu dua
vào càc loai hình khàe nhau eùa vàn bàn góe. Theo liéu chi này ehùng ta thà'y eó:
dieh vàn hge nghé thuàt (vàn xuòi, tha ea, kieh...), dieh vàn bàn kboa hge kì thuàt,
djeh eàe vàn bàn ehinh luàn hành chinh su vu, djeh eàe eòng trình bién khào (nhu
vàn bàn Thién chùa giao). Mòi loai hình vàn bàn sé eó mot li thuyét dieh riéng,
trong dò eàe yéu tó duge nhàn manh, eó eàe yéu tó dugc phép xem nhe...Vi du: dò'i
vói eàe vàn bàn kboa hge kì thuàt, càc chi tiét giài thieh phài duge ehù trgng, trong
khi dò dói vói càe vàn bàn hành ehinh thi hình thùe lai rat duge eoi trgng.
Chùng ta eòn thày xuàt hién nhiéu dang djeh khàe nùa ma boat dóng eùa
chung eó khàe nhau dòi chùt: dò là dieh nhàe (par ehuehotage), lÓng phu de (sous titrage) và long tiéng trong phim; thàm ehi ngay trong phién dieh chùng ta eùng
thày dò hai loai: djeh duói (simultanee), và dieh tiép sau (consecutive). Nhìn tóng


11

thè, eó thè nói càc net khàe biét eùa ngòn ngù dà tao nén nhùng khó khan trong viée

ehuyén dieh tu ngòn ngù này sang ngòn ngù khàe. Cu thè han, nhùng dàc trung
riéng biet eùa loai hình vàn bàn, nhùng dang thùe dàe thù eùa boat dòng ngòn ngù
eung chi phói eàeh dieh. Tran Ngge Thém cho ràng nói và viét là hai khà nàng ngòn
ngù khàe nhau, và dieh nói và djeh viét eùng nhu vày. "Nói" là dang ngòn ngù
khòng ggt dùa, eòn "viét" là "dang ngòn ngù ggt dua". Dò Hùu Chàu dà ehi rò "dieh
thuàt là ehuyén mot ngòn bàn nguón bang mot ngòn ngù này sang ngòn ngù kbàc"
[11]. Ngoài vàn de ngòn ngù, òng dàc biét nhàn manh vai trò eùa dung hge trong
djeh thuàt. Theo òng, "dung hge dà giùp eho ngòn ngù y thùe lai mình và y thùe lai
dói tugng cùa mình. Ngù dung hge vói nhùng lình vue, nhùng phàt kién mói sé giùp
eho djeh thuàt phàt hién ra nhùng diéu eàn luu y, giùp eho nguài dieh "eành giàe
han", tinh té han khi xù ly ngòn bàn nguón de dieh".
Theo Phan Ngge "nghé djeh ehi tòm lai trong mot ehù "nhàp già tuy tue".
Khi ta dieh sang tiéng Phàp, tiéng Anh thi ta phài theo tue Phàp, tue Anh. Con khi
dieh sang tiéng Viét lai phài theo tue Vièt"[65].
Vàn de djeh thuàt, bàn ve ehàt lugng bàn dieh, dieh sai và djeh khòng trung
thành... eùng duge nhiéu tàe già de eàp dén. Khi dge bàn dieh "Thàn phàn" eùa nhà
vàn Y, dàng le tuang dang song a Naples, mot thành phó Y, nguài ta lai nhàn ra
mình dang song giùa mot ehg trén dàt Phàp, và dàe biét nhà vàn Phàp André Gide
khi òng dieh ''chay" Dostoievsky dura vào true giàe ma khòng he biét lày mot tiéng
Nga ggi là, và theo Ivan Nabokov, phu tràeh phàn vàn hge nuóe ngoài a Nhà xuàt
bàn Plon dà nói vui "eù khoàng vài ehuc nàm eàn phài dem djeh lai, vi ngòn ngù
thay dói ehóiig vành..."[41,tr.83]. Co thè nói, quan diém ve djeh thuàt rat da dang.
Pé eó mot eàeh nhìn toàn dién han ve dieh thuàt, ehùng ta bay xem xét qua trình
phàt trién eùa li thuyét dieh.
1.1.3. Qua trình phàt trién eùa li thuyét djeh
Djeh là mot ngành kboa hge a giùa eàe ngành kboa hge, dàc biét là ngòn ngù
hge, lò-gic hge, tàm li hge và phuang phàp su pham. Tai eàe truàng Tolède, tu thè
ky 12 trong càc chuang trình day eùa truàng ngòn ngù Phuang Dòng, Dai hge

12

Genève, Turin, Vienne, Paris, Heidelberg, Mayenee... nguài ta da giàng day thue
hành ngòn ngù và dieh duge xem là mot boat dóng thue tién. Tu hai ngàn nàm nay,
càc làn tuoi nhu Cicéron, d'Horace, de Saint- Jerome, de Dante, d'Erasme,
d'Etienne Dolet, de Joaehim du Belley, d'Amyot, de Luther, de Montesquieu, de
Rivarol, de Pope...de Goeth, Chateaubriand, de Paul Louis Courier, de Sehelgel, de
Humboldt, de Leeomte, de Lisle và Mallarmé, de Croce, de Gide... dà kéo dai danh
mue eàe nhà vàn eó ehinh kién eùa mình ve dieh thuàt, song dai da so eàe truàng
hgp, hg ehi dua ra càe càm nghì ehung ehung, mang tinh eà nhàn, ehi eó tinh ehàt
liei ké eàe kinh nghiém. Tàt eà eae vàn de dò, eàe nhàn djnh dò déu dua trén kinh
nghiém (empirisme).
Nguge dòng thài gian, nhùng dàu vét dàu tién eùa dieh thuàt eó thè tìm thày
tu nhùng nàm 3000 BC trong thài dai vuang quóe Ai Càp eó, trong khu vue eùa
Caracat De nhàt, Eléphantine, noi nguài ta tìm thà'y vét tieh eùa bàn thào bang hai
ngòn ngù. Vào nàm 300 BC, djeh tra thành mot boat dòng eó tàm quan trgng dàe
biét a phuang Tày, khi nguài Roman su dung nhiéu yéu tó eùa nén vàn hoà Hy Lap,
trong dò eó toàn bò eàe ea eà'u tòn giào. Vào thé'ky thù XII, phuang Tày eó quan bé
vói islam a Moorish Spain. Tình bình này tao hai diéu kién thuàn Igi cho viée djeh
trén pham vi ròng (Storig, 1963), dò là:
a/ Su khàe nhau ve ehàt trong nén vàn hoà (phuang Tày thi phàt trién muòn
han nhung, dùng ve màt kboa hge ma nói, lai eàm thu và ehàp nhàn rat nhanh nhùng
y tuang mai).
b/ Su tiép xùe lién tue giùa hai ngòn ngù. Khi ehinh quyén tói eao Moorish bj
tan ra a Spain, iruóng bién djeh Toledo da djeh nhùng tàe phàm eó dién kboa hge và
trièt hge bang tiéng À Ràp. Bàn djeh kinh thành eùa Luthen nàm 1952 da dàt nén
mòng eho tiéng Due hién dai và kinh thành eùa King James (1611) da eó ành huang
ban dàu dén ngòn ngù và vàn hge Anh. Nhùng giai doan quan trgng ve djeh dà di
truóe Shakespeare và nhùng nguài dóng thài vói òng, nhùng tàe già thuòe ehù nghìa
eó dién Phàp và càc trào luu làng man.

13

Ò nhùng thè ki truóe, dieh ehù yéu ehi là phuang tién giao tiép mot ehiéu
giùa nhùng hge già nói tiéng và a mùe dò thàp han giùa nhùng nhà triét hge và kboa
hoc vói càe dòe già co hge cùa hg a nuóc ngoài. Tình hình da thay dói vào nhùng
théki 17, 18 khi thuang mai duge tién hành bang ngòn ngù eùa quóe già thóng trj
và ngoai giao, truóe day dùng tiéng La tinh, thi bay già dùng tiéng Phàp, tiéng
Anh... Nhùng hiép djnh quóe té giùa eàe Nhà nuóe, bay già duge djeh ra ngòn ngù
eùa tàt cà eàe ben tham già bà't ehàp nhùng nguài ky eó biéu tiéng eùa nhau hay
khòng. Dàng tièe là eó rat it sàeh viét ve ành huang to lón eùa dieh thuàt nhu su
dòng góp eùa dieh thuàt vào ngòn ngù quóe già, mói quan he cùa nò vói nghìa, tu
duy và nhùng net phó quàt ngòn ngù. 0 giai doan này, mot so vàn de dieh thuàt
duge néu ra nhu (Goeth, 1826):
- Su màu thuàn giùa djeh tu do và dieh nghìa den
- Su màu thuàn giùa nhùng diéu khòng thè djeh duge và su eàn thiét

phài

djeh
Cicero là nguài dàu tién bào ve djeh nghìa ehóng lai kiéu djeh tu. Òng eho
ràng mot nhà bién djeh phài là mot nhà giài thuyét hoàe là mot nhà tu tu hge. Nhùng
bài viét co dién cùa St. Jerome, Luthen (1530), Dryden (1684) déu nghièng ve
ehuyén kh^u ngù mot eàeh tu nhién. Tytler viét quyén sàeh quan trgng ve dieh dàu
tién nàm 1790. Ong dà tuyén bó ràng "mot ban djeh tòt là bàn djeh ma già tri eùa
nguyén bàn duge truyén sang ngòn ngù khàe hoàn bào tói mùe nguài nói thù ngòn
ngù này eùng nàm bàt dugc rò ràng nhu nguài nói ngòn ngù nguyén bàn". Nhùng
bài viét và sàeh tham khào quan trgng cùa Goethe (1813,1814), Hum Boldt (1816),
Novalis (1798), Schleirmaeher (1813), Schopenhauer (1851) và Nietzsche (1882)

nga ve phuang phàp djeh nghìa den, trong khi dò Matthew Arnold (1928) nghiéng
ve phia vàn phong true tiép và dan gian khi djeh Homer. Vào thè ky thù XX, Croce
(1922), Ortega y Gasset (1937) và Valéry (1946) nghi ngà khà nàng djeh day dù,
dàc bifet khi dieh tha. Benjamin (1923) thày djeh thuàt co thè làp lò hóng ve nghìa
trong Étiót ngòn ngù phó quàt. Ong de nghi nén dieh nghìa den eà ve eù phàp làn tu:
"Càu là mot bue tuàng ngàn ehan ngòn ngù cùa nguyén bàn, trong dò dieh tùng tu là


14

mài vòm". Nhùng diéu trình bay trén day dà nói lén mot tóng quan sa luge ve càc
quan diém trong thài ky tién ngòn ngù hge cùa djeh thuàt. Nhùng quan diém này rat
tieh cuc, nhung eòn khié'm khuyé't ve phuang phàp và eàeh minh boa cu thè.
Cho dén Dai chién thè giói làn thù hai, eàe suy nghì lién quan dén dieh thuàt
dà thue su co nhùng eàeh nhìn hgp li. Càe nhà thue hành dieh thuang vùa là nhùng
nhà vàn, vùa là nhùng djeh già, dò là: du Bellay, Luther, Pope, Florio, Cowley,
Chateaubriand, Leeomte de Lisle, Goeth, Leofardi, Gogol, Gide...Chù nghìa kinh
nghiém (empirisme) dà ngu trj suoi thài kì dò. Tuy vày, trong suy nghì eùa càc nhà
vàn và djeh già dò, ehùng ta thà'y nói bàt ba djeh già là Etienne Dolet (1540),
Lawrence Humphrey (1559) và Danile Huet (1680), là càe dai biéu cùa cài ggi là
"chién luge cùa thuàt ngù trung bình" (strategie du moyen terme) giùa hai xu huóng
là dieh tu dò'i tu và phong djeh.
E. Cary, trong cuón "Les grands traducteurs frangais" (1963) da giói thiéu
nhiéu djeh già Phàp. Truóe hét, dò là Etienne Dolet, nguài ma vào nàm 1540 dà
cóng bó mot tiéu luàn mang tén là "La manière de bien trcuhdre d'ime langue en
autre" (Càeh djeh tòt tu ngòn ngù này sang ngòn ngù khàe). Trong tiéu luàn này,
òng ta dà néu lén 5 quy tàe djeh tòt nhu sau:
- Dieh già phài hiéu dugc hoàn chinh y nghìa và phong càeh eùa vàn bàn
phài dieh.
- Djeh già phài eó hiéu biét kì ve ngòn ngù eùa tàe già.

- Djeh già khóng duge ehuyén djeh "tu bàm tu".
- Càn phài dieh bang eàe tu thòng dung, gàn gùi vói tiéng La tinh.
- Càn phài co mot su quan sàt và gàn lién nghé thuàt djeh vói nghé thuàt
hùng bién.
Trong hai qui tàe dàu, E. Dolet da tuyén bó uu tién cài ma òng ta ggi là "y
nghìa" (sens) cùa vàn bàn và su càn thiét hiéu y nghìa này, tiép theo là su eàn thiét
nàm dugc ngòn ngù góc. Trong quy tàe thù 3 và thù 4, òng ta dà eành bào eàe djeh
già duang thài, ehóng lai càeh djeh tu bàm tu (mot - à - mot), và eàn phài su dung


15

càc tu ngù gàn vói ngòn ngù góe. Òng ta eùng nhàn manh qui tàe thù 5 là eàn phài
quan sàt eàe tiéu ehuàn hùng bién eùa ngòn ngù dieh. Cho dù càc qui tàe này da
dugc néu lén trong nàm 1940, song dén nay, vàn xùng dàng dugc tòn trgng khi de
càp dén thao tàe dieh.
E. Cary dà de eàp dén mot djeh già kbàc là Jacques Amyot ma bàn djeh eùa
òng ta (Daphnis và Chloé cùa Longus) dà bj ehi trich, phé phàn, bi coi là mot eò gài
dep khòng trung thành (belle infidèle). Òng ta bj phé bình, ehi trich vi da càp nhàt
bòa thòi quen, càeh thàm my eùa xà bòi Phàp thè ki 16 dói vói nhùng phong tue và
nhùng nhàn vat Hy Lap eó dai. J. Amyot, trong lai dàn bàn djeh cùa mình tàe phàm
"Vies parallèles" eùa Plutarque, àn phàm nàm 1559, dà nói ràng "djeh già khòng
nhàt thiét phài trung thành vói ngù nghìa eùa tàe già, ma eàn phài cài tién hình thùe
eùng nhu vàn phong eùng vói eàeh nói cùa tàe già". J. Amyot nhu vày là dà di xa
han E. Dolet, bòi vi òng dà eó gang làm eho eòng chùng thài dai dò hiéu dugc
Plutarque và Longus. Òng dà bình luàn, giài thieh càc su vàt ma theo òng là khó
hiéu dói vói còng chùng duang thài, òng dà ehuyén dói càe phuang tién, càc dò vàt,
càe phuang tién di kèm, càe còng thùe ljeh su, òng muón làm dep thém vàn phong...
Tuy vày, E. Cary vàn bào ve J. Amyot và dành già òng ta là mot "djeh già
hién dai", dà tiép eàn càc tàe phàm eó dién nhu càc tàe phàm song, tìm càeh ehuyén

dói rò ràng, trong sàng ma vàn trung thành vói bàn góe cho dò'i tugng dgc. Chinh
thè ki 17 a Phàp, nguài la dà bàn luàn rat nhiéu dén hai xu huóng dieh bàm tu và
dieh thoàng- E. Cary dà néu lén hai cuc cùa euòe tranh luàn này, dò là càc bàn djeh
Illiade eùa Homère eùa bà Daeier (nàm 1669) và cùa Hudar de la Motte (nàm 1714).
Dói vói bà Daeier, bàn góc là mot khuòn màu phài tòn trgng bang mgi già, bàn djeh
eùa bà là bang vàn xuòi, khòng trang tri gì thém, theo càeh nói eùa bà, de khòng
làm va di cài bà ggi là ''su gioug' vói bàn góc. Nguge lai, Hudar de la Motte lai
muón gàn lién vói thài dcai eùa mình, lai muón "làm dep thém" tàe phàm eùa
Homère, de làm eho eòng ehùng hiéu duge Homère, và dieh già này da dat eho
mình mot muc dieh là tao nén mot bài tha Phàp de dgc.


16

Nhìn lai vàn de djeh thuàt a giai doan trén day, nàm 1955, nhà ngòn ngù hge
Phàp G. Mounin da viét "Les Belles infidèles" [147, tr.97] (Nhùng eò gài dep khòng
thùy chung), mot cuón sàch dà néu lén nhiéu tranh cài ve su trung thành trong djeh
thuàt. Trong cuón sàch này, òng dà diém lai nhùng quan diém lén àn dieh tu bàm
tu. Trong hai chuang cuòi cùa cuón sàeh, G. Mounin dà tóng két ve càc càeh djeh
kbàc nhau và phàn biét chùng theo cài ma òng ta ggi là ''càc kinh trong suòT (verres
transparents) và ''càc kinh màu" (verres eolorés), là hai càeh djeh chinh dàng, eó thè
ehàp nhàn duge.
Càeh djeh thù nhàt, ggi là "càc kinh trong suol" (verres transparents), là djeh
sao cho vàn bàn eò ve là dà duge true tiép tu duy và thào ra bang tiéng Phàp. Theo
tàe già, mot so dieh già dà xoà hét dàu vét eùa vàn bàn góe tiéng nuóe ngoài, dò là
truàng hgp phàn lón càe bàn djeh eàe tàe phàm duang dai, trong dò dieh già eó gang
quén hét thài dai và nén vàn minh gàn vói vàn bàn duge djeh.
Càeh dieh thù hai, "càc kinìi màu" (verres eolorés), là djeh tu bàm tu, làm sao de
dòe già luòn luòn eò càm giàe dge vàn bàn vói dang góc (ve ngù nghìa, ve bình thài,
vàn phong....) cùa tiéng nuóc ngoài, và dòe già khòng bao già quén hg dang dgc

mot vàn bàn truóe tién khòng nhùng duge soan thào trong mot ngòn ngù khàe, ma
con dugc soan thào trong mot thài dai khàe, trong mot nén vàn minh khàe.
G. Mounin dà so sành hai eàeh dieh nhu sau:
- Càeh dieh thù nhàt uu tién dén vàn bàn dieh (dén ngòn ngù, dén thài dai, dén
nén vàn minh).
- Càeh djeh thù hai uu tién dén vàn bàn góe (dén ngòn ngù, dén thài dai, dén wèn
vàn minh). Tuy nhién, eho dù dà nhàn manh dén ljeh su vàn de, co gang xàe djnh,
nhàn manh mot vài sai làm trong càc thao tàe ehuyén djeh, òng vàn khòng nói rò
dugc vàn de trung thành hay khòng trung thành trong djeh là nàm a dàu[147,
tr.l42].
Co thè nói bàt dàu tu nhùng nàm 50 vói su tham già eùa càc nhà ngòn ngù
hoc, dieh thuàt dà phàt trién manh me, dàn dén viée xày dung mot li thuyét tóng
quan và toàn dién ve dieh. Càe nghién cùu eó lién quan dén li thuyét djeh dà phàt


17

trién ràm ró trong nhùng nàm 60. Càe nghién cùu này bao góm eàe nghién eùu ve
ngòn ngù hge eùng nhu là eàe ehuyén ngành khàe nhu tàm li hge, xà bòi hge và
nhàn chùng hoc...
Trong su phàt trién eùa li thuyét djeh, càn néu cài móe nàm 1963, nàm G.
Mounin dà viét tàe phàm ea bàn "Les problèmes théoriques de la traduetion". Qua
tàe phàm này, òng trình bay y djnh ehuyén dói djeh thuàt thành mot ngành eùa ngòn
ngù hge, bai vi dò'i vói òng, càc vàn de li thuyét do djeh dàt ra chi eó thè duge làm
sàng tò trong khuòn khó eùa lì thuyét ngòn ngù hge. Xuyén suò't tàe phàm này, òng
dà trình bay ve khà nàng djeh, khàm phà eàe li thuyét ngòn ngù hge hién dai vói
mue dieh làm eho djeh thuàt tra thành mot ngành ngòn ngù hge ehinh dàng. Òng dà
diém lai eàe li thuyét lién quan dén qua trình tao nghìa, càc lì thuyét Tàn humbodt
(néo - humbolditiennes), òng dà phàn tieh càc vàn de do eàu trùe tu vung dal ra,
phàn tieh eàe dan vj ngù nghìa tói thiéu, eù phàp, nghìa ròng (connotations), tinh

phó quàt eùa ngòn ngù... Theo òng, djeh phàm phài eó mue dieh thè hién "eùng mot
diéu" vói vàn bàn góe. Co thè nói eòng trình eùa G. Mounin dà dàt cài móe cho viée
xày dung mot ly thuyét ngòn ngù hge ve djeh thuàt.
Gàn nhu duang thài vói G. Mounin là J. Catford. Trong cuón "A linguistique
theory of translation\ì965)

J. Catford dà xàe djnh djeh nhu là "viee thay thè "vàt

ehàt - vàn bàn" trong mot ngòn ngù góc bai mot tuang duang "vàt chat - vàn bàn"
trong mot ngòn ngù dieh". Càe và'n de lién quan dén ngòn ngù dói sành
(contrastive), theo òng, sé de dàng duge làm sàng tò khi nguài ta nghién cùu eàe
thao tàe ehuyén dieh vàn bàn. Co thè nói ngòn ngù hge dò'i ehiéu dà ành huang rat
sàu ròng trong eàe nghién eùu ve dieh. Chùng ta eó thè ké ra a day eàe còng trình
nghién eùu eùa A. Malblane (1961) dò'i ehiéu giùa tiéng Phàp và tiéng Due, eòng
trình eùa J. P. Vinay và eùa J. Darbalnet (1977) dò'i ehiéu giùa tiéng Phàp và tiéng
Anh, và còng trình cùa P. Intravaia và P. Scavée (1979) dò'i ehiéu giùa tiéng Phàp
vói tiéng Y v.v...
HOiit dòng dieh dà dal ra mot so vàn de li thuyét eho ngòn ngù hge ngày nay.
Su tóéi tai cùa dieh là mot thue tè trong ngòn ngù hge. Khi nguài ta miéu tà eàu trùe

l ^^ ^^


18

cùa mot ngòn ngù trong mot ngòn ngù khàe, càc thao tàe djeh khòng ngùng xuà't
hién ro net và eò thè nói djeh thuàt, cóng viée eò lién quan dén su tuang dóng và
khàe biét giùa càc ngòn ngù, là jnòt su kién eùa ngòn ngù hge.
Ló-gìe và triét hge, cu thè là trào luu triét hge ngòn ngù dai thuang, eó dàu
àn trén càc bình dién ngù phàp và tu vung cùa djeh thuàt. Ló-gìc quan tàm dén già

trj dùng sai eùa ménh de, vi vày nghién eùu lò-gie sé góp phàn giùp nguài dieh dành
già dùng già trj thàt eùa doan vàn ma anh ta dang djeh: tàt cà càc càu déu thè hién
nhàn dinh nào dò và dói vói nhùng càu ma hò, nguài djeh phài xàe djnh dugc nhàn
djnh dò. Mot so vàn de trièt hge eùng là vàn de trung tàm trong ly thuyét djeh. Khi
Wittgenstein tu bò y tuàng eho ràng eà'u trùe thue tién xàe djnh eàu true ngón ngù
và ggi y ràng trén thue té diéu nguge lai mói dùng (Pears,1971), thi òng eó hàm y
nói ràng dieh là mot thao tàe gian nan. Mot nhàn xét cùa òng ma nguài ta thuang
trich dàn là "dói vói da so truàng hgp (tuy khòng phài tàt cà càe truàng hgp) ma
chùng ta su dung thuàt ngù "nghìa", eó thè djeh nghìa hoàe giài thìch nhu
sau:"nghìa eùa tu là càeh dùng trong ngòn ngù" (Wittgenstein, 1958). Càu nói này
eùa òng thìch hgp vói djeh thuàt han là vói ngòn ngù nhu mot he thóng vi xét cho
eùng thi càu nói này eò quan he tói eàeh dùng tu ngù trong vàn eành. Khi Austin
(1962) ehi ra su khàe biét eó tình chat càeh mang giùa càu miéu tà và càu ngòn hành
thi òng dà minh boa dugc già trj tuang phàn giùa ngòn ngù khi ehuàn hoà và ngòn
ngù ehuàn hoà [102, tr.85]. Càe dieh già da quan tàm nhiéu dén vàn de này. Dói vói
nhùng eòng thùe nhu "Tòi dal tén con tàu này là Libertà", thi ehi eò mot tuang
duang trong tiéng Phàp là "Je baptise ce navire sous le noni de Libertà" và nguài
djeh khòng eòn càeh lua ehgn nào khàe. Diéu này hoàn toàn tuang tu khi nguài ta
duóng nhu ehi eó mot càeh dieh càu "Tòi chùc con tàu Libertà mgi thành còng". Su
khu biét cùa Kant dói vói eàe ménh de phàn tieh tình và nhùng ménh de tóng hgp
tình eùng tao diéu kién cho nguài djeh xù lì tòt nhùng ménh de phàn tieh. Vi du:
"demain c'est saniedi" {ngày mai là thi( bay) eó thè duge djeh là "ngày mai là ngày
nghi bat ddu", "ngày mai là ngày cuoi tudn""ngày mai là ngày xà
tr.66]

hai"y,v.,.[\52,


19

Tóng quan ma nói, lì thuyét djeh là mot ngành nghién eùu lién bò mòn.
Nguài djeh khòng làm viée a eàp tu ngù, vi mot vàn bàn hay mot ngòn bàn truyén
dat mot nói dung dugc xày dung bang mot loat nhùng su tinh dugc dién dat bang
eàu, ehù khòng phài truyén dat nhùng khài niem...
Thue ra lì luàn dieh hién nay con tÓn tai nhiéu vàn de ma y kién cùa càc tàe
già con khà phàn tàn. Nguyén nhàn ehinh cùa vàn de này eó le là do qua trình dieh
thuàt qua phùe tap, và là qua trình dién ra trong dàu oc con nguài nén khòng de
quan sàt, thue nghiém de eó két qua rò ràng. Tap chi Phàp Lire thàng 2-1997 eó
dàng bài "Phài ehàng càn djeh lai tàt eà ?" và eó kèm tiéu de "Bàt eù dieh thuàt nào
eùng déu là eòng viée giài thìch và vi thè ehóng già han nhiéu so vói nguyén
tàe...Duy nhàt khóng thay dói là càe tình huóng phài lua ehgn giùa hai con duóng:
nén trung thành vói tinh thàn hay vói lai vàn".
Tuy nhién, càc tàe già Catford (1965), Barkhudarrop (1975), Nida và Taber
(1969), Newmark (1998), Hatim và Mason (1990), da phàn nào giài quyét dugc vàn
de néu trén day khi xem xét djeh thuàt trén bình dién ngòn ngù hge. Dàe biét Nida
và Taber (1969) là nhung tàe già ehù truàng gàn djeh thuàt mot càeh chat che vói
ngòn ngù hge.
Nida và Taber cho ràng thue tè nguài djeh khòng di true tiép tu mot tàp hgp
càc càu trùe bé màt a ngòn ngù góe (langue de départ) sang ngòn ngù dieh (langue
d'arrivée) ma thuang là trai qua mot qua trình làp di lap lai lién tue góm ba buóc:
Phàn tieh, ehuyén dói và eàu trùe lai. Phàn tieh và tài tao ngòn ngù trong djeh thuàt
là mot khàu rat quan trgng trong quyét djnh chat lugng cùa bàn dieh, qua trình này
duge néu trong Hình 1.1.

NGÒN

NGÒN NGCDÌCH

NGCGÒC

Vàn bàn góc

Vàn bàn dieh

i
PHAN TICH

i

c o CAU LAI
CIIUYÈN DÒI

J

H^nh 1.1: Mò hình ehuyén djeh cùa Nida và Taber (Nguón: D.Christhie, 1990)


20

Djeh già bàt dàu tu viée phàn tieh thòng diép eùa ngón ngù nguón (langue
source) thành eàe dang don giàn và rò ràng nhàt ve mal eàu trùe, sau dò ehuyén djeh
thòng diép a càp dò này, ròi cà'u trùe lai no a càp dò phù hgp nhàt dò'i vói nguài
nhàn a ngòn ngù theo y djeh già.
Mò hình ma Nida dua ra, theo ehùng tòi, dà phàn ành tuang dò'i sàt thue chat
eùa qua trình djeh thuàt. Theo Nida và Taber, qua trình djeh là "qua trình tài tao a
ngòn ngù dieh su tuang duang tu nhién gàn gùi nhàt thóng diép eùa ngòn ngù góe,
truóe hét là ve nghìa và sau dò là ve màt phong eàeh". Nida và Talber (1969) dà néu
ra cài ggi là "tuang duang dòng" khi hai tàe già này bàn dén su eàn thiét phài thiét
làp mot su tuang duang chùc nàng, tue là tuang duang ve tàe dòng eùa bàn dieh lén
nguài dgc bàn djeh, và tàe dòng cùa bàn góc lén nguài dge bàn góe và eho ràng dò

mai là muc dieh dieh thue cùa djeh thuàt.
Nhu vày, dieh là thao tàe vùa dóng cham dén ngòn ngù góe vùa dòng cham
dén ngòn ngù dieh. Vàn theo Nida, thao tàe djeh là qua trình phàn tieh, ehuyén dói
và tài tao càu trùe eùa cà hai ngòn ngù mot eàeh phùc tap ehù khòng phài chi là hình
thùe phùc tap han cùa nói và viét ma djeh già giài ma tu mot ngòn ngù rói nhàp ma
vào mot ngón ngù khàe, hoàe chi là nhùng thao tàe so sành dói ehiéu ngòn ngù
thuàn tuy.
Ben eanh nhùng vàn de ngòn ngù hge eò tình cót lòi lién quan dén djeh thuàt
dà dugc néu trén day, càc nhà ngòn ngù hge eùng bàn dén mot so khìa eanh khàe
cùa dieh thuàt nhu tình sàng tao trong djeh thuàt, su tiép xùe ngòn ngù, vàn de giao
thoa ngòn ngù, tiéu chi dành già chat lugng djeh phàm...
Dieh thuàt là mot eòng viée sàng tao. Càe yéu tó ngòn ngù và ngoài ngòn ngù
ành huang nhiéu dén qua trình và chat lugng bàn djeh. Mot djeh già Viét nam khà
nói tiéng (Duang Tuàng) da tùng nói mot eàeh hình ành "djeh là 100% trung thành
và 100% sàng tao".
Dieh là su tiép xùe ngòn ngù (contact linguistique), là su kién song ngù
(bilinguisme). Hién tugng song ngù này là rà't dàc biét. Martinet dà phàt biéu: "và'n
de ca ttàn cùa ngòn ngù hge dói vói song ngù là xem xét cho dén diém nào, hai càu