Bước đầu khảo sát sự phát triển nghĩa của một số nhóm từ vựng trong tiếng Việt từ năm 1945 đến nay

DAI HOC QUOC GIA HA NOI
TRUDGING DAI HOC KHOA HOC XA HOI VA NHAN VAN
oOo—-

PHAM VAN L A M

BI/CIC DAU KHAO SAT SlT PHAT TRIEN
NGHIA CUA MOT SO NHOM Tl/ VUNG TRONG
TIENG VIET Tir NAM 1945 DEN NAY

LUAN VAN THAC SI NGON NG0HOC
Chuyen nganh: Ngon ngir hoc
Ma so: 60 22 01

Nguoi hudng d^n:
GS. TS. LE QUANG THIEM
DAI HOC Q U O C GIA HA NOi
TRUNG TAM THONG TIN THIJ VIEN

Ha Noi -10/2007

i


Ludn van nay dugc hoan thanh dual
Sir hudng dan true tiep ciia GS. TS. Le
Quang Thiem, cung tap the cac thdy
CO trong Khoa Ngon ngir hoc.
Qua hian von nay, em xin chdn thdnh
cam an GS. TS. Le Quang

Thiem,

cimg tap the cac thdy co trong Khoa
Ngon ngu hoc.


II
Loi cam d o a n

Toi xin cam doan day la eong trinh cua rieng toi. Cac so lieu
va ket qua trong luan van la trung thue va chua tung duge
eong bo a bat eu tu lieu nao.

Pham Van Lam


r

r

Bang chfr cai viet tat

1. DTDTV: Dai tir dien Tieng Viet
2. DVT: Dao Van Tap
3. HPl: HoangPhe i
4. HP2: Hoang Phe 2
5. KTTD: Khai tri Tiln due
6. LVD: Le Van Due
7. NL: Nguyen Lan
8. NNY: Nguyen Nhu-Y

9. TDBKQSVN: Tu diln Bach Idioa Quan sir Viet Nam
lO.TDBKVN: Tu diln Bach khoa Viet Nam
11 .TDCT: Tu diln Chinh tri
12.TDKTH: Tu diln kinh t§ hoc
13.TDLH:TudilnLuathoc
14.TDTM: Tu diln Tu mai
15.TDTT:TudilnTh§thao
16.TDTV: Tu diln tilng Viet
17.TDVN: Tu di§n Viet Nam
18.TDVNPT: Tu diln Viet Nam pho thong
19.TN: Thanh Nghi
20 VNTTDMH: Viet Nam Tan tir -diln minh-hoa
2LVT: Van Tan


IV
Quy u6*c trinh bay

Trong luan van nay, ngoai nhiing ky hieu da duge su dung pho bien
va thong nhat, eon e6 mot so ky hieu dae biet sau:

1. >: Chuyen thanh, phat trien thanh
2. < : Duge chuyen tu, dugc phat trien tu
3. []: Cau true nghTa tu


Muc luc
•

•

Madau
2
1. Ly do chon de tai —
3
2. Doi tugng, pham vi va muc dich, y nghTa nghien euu
3
2.1. Doi tugng, pham vi nghien euu
3
2.2. Muc dich, y nghTa nghien euu
3
3. Tu lieu va phuong phap nghien euu
4
3.1. Tu lieu nghien euu
4
3.2. Phuong phap nghien euu
4
4. Bo cue luan van
—
r^-4
Chuang T. Lich su van de va ea sa ly luan cua viec nghien euu su phat trien nghTa
5
1.1. Lich sir van,de
5
1.1.1. Tren the giai
5
1.1.2. 0 Viet Nam
6
1.2. Khai niem phat trien nghTa
7

1.2.1. Khai mem phat trien nghTa
7
1.2.2. Phan biet phat trien nghTa va dao dong nghTa
9
1.2.3. Cac so do phat trien nghTa
11
1.3. Hai xu huong phat trien nghTa trong pho nghTa tu virng
12
1.3.1. Vi tri cua nghTa chuc nang tu vung trong ngir nghTa hoc
12
1.3.2. Ba tang nghTa va sau kieu nghTa chuc nang tu vung
13
1.3.3. Hai xu huang phat trien nghTa
.,
14
1.3.4. Cach trinh bay theo hai xu huang phat trien nghTa cua luan van
16
1.4. Tilu kit ——
17
Chuang l l Khao sat sir phat trien nghTa theo huang tri tue h6a
18
2.1. Tiep can each hieu ve sir phat trien nghTa theo huang tri tue hoa
18
2.1.1. Tu duy 16 gich va tang nghTa tri tue
18
2.1.2. Tu tang nghTa thuc tien den tang nghTa tri tue
,
18
2.1.3. Th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngir nghTa trong chieu huang tri tue hoa
ciia nghTa tu ....^ ,

^.
19
2.1.4. Cach hieu ve su phat trien nghTa theo huang tri tue h6a
20
2.L5. Hien thue ngir lieu va each xae lap nghTa chuc nang tu vung ciia sir phat
trien nghTa theo huang tri tue hoa
20
2.2. Bieu hien ngu" nghTa ciia cac tu khao sat qua cac tu dieu;
22
2.2.1. Bieu hien ngu nghTa cua cac tir khao sat qua cac tu diln ngir van
22
2.2.1.1.^Ve nh6m danh tirthuang duge su dung trong phap ly
22
a. Bieu hien ngu* nghTa eiia iix luat
22
b. Bieu hien ngu nghTa cua tu che do
24
2.2.1.2.^ Ve nhom danh tu thuang dugc su dung trong quan sir
25
a. Bieu hien ngu' nghTa cua tu chien luo'c
'
25
b. Bieu hien ngu nghTa cneitix chien thugt
,
27
2.2.1.3.,Ve nhom danh tu thuang duge su dung trong kinh tl
28
a. Bieu hien ngu nghTa cua tii' ngdn hang
28
b. Bieu hien ngir nghTa cua tu thi truang

29
2.2.2. Bieu hien ngu* nghTa eiia cac tir khao sat qua cac tii' diln chuyen m6n
30
2.2.2.1.,Ve nhom danh tirthuang duge su dung trong phap ly
30
a. Bieu hien ngir nghTa cua tir che do
30
b. Bieu hien ngu* nghTa ciia tir luat
30
2.2.2.3.,,Ve nhom danh tir thuang dugc sii dung trong quan su
30
a. Bieu hien ngir nghTa eiia tii* chien thugt
30
b. Bieu hien ngu nghTa eiia tir chien luac
,
31
2.2.2.4. Ve nhom danh tir thuang duge su dung trong kinh tl
31
^ .

•

'

>

•

"

a. Bieu hien ngir nghTa ciia tir ngdn hang
31
b. Bieu hien ngu' nghTa eiia tii* (hi truang
31
2.2.3.
Nhan'xet
32
2.3. Bieu hien su phat trien nghTa qua ngir lieu thue te
33
2.3.1. Phantieh
33
2.3.1.1. Ve nhom danh tii* thuang duge sii* dung trong phap ly
34
a. Phan tich til' che do
34
b. Phan tich tii* luat
36
2.3.1.2.Ve nhom danh tii* thuang dugc sir dung trong quan sir
37
a. Phan tich tir chien lirac
37
b. Phan tich tir chien thugt
38
2.3.1.3.Ve nhom danh tirthuang dugc su dung trong kinh te
39
a. Phan tich tir ngdn hang
39
b. Phan tich tir thi truang
41

2.3.2. Nhanxet
42
2.4. Tilu kit-—
43
Chuang III. Khao sat sir phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa
46
3.1. Tiep can each hieu ve sir phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa
46
3.1.1. Tu duy hinh tugng va tang nghTa bieu trung
46
3.1.2. Tir tang nghTa thue tien den tang nghTa bieu trung ....,
46
3.1.3. Thao tac lua chon, thao tae ket hgp va tang nghTa bieu trung
47
3.1.4. Tang nghTa bieu trung va chuc nang thi phap ciia ngon ngu*
48
3.1.5. Cach hieu ve phat trien nghTa theo 16i,bieu trung hoa
49
3.1.6. Hien thue ngir lieu va each xae lap kieu nghTa chire nang tir vung ciia sir
phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa
49
3.2. Bieu hien ciia su phat trien nghTa
49
3.2.1 Bieu hien sir phat trien ngu nghTa theo huang bieu trung h6a ciia tir cha ....49
3.2.2. Bieu hien sir phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa cua tir me ...54
3.2.3. Bieu hien sir phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa cua tir nuqc.'i^
1).1.A. Bieu hien su phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa ciia mot s6
dan vi tir vung khac
62
3.2.5. Nhanxet

:
66
3.3. Tilu kit
—69
Kit luan
73
Tai lieu tham khao
76
Ngu6n tu lieu trich dan
81
Phu luc
82


MO DAU
L Ly do chon de tai
Trong Viet ngu hoc. viec nghien euu a binh dien dong dai eiia nhieu hien tugng,
trong do c6 tir vung - ngii" nghTa, da dat dugc nhilu thanh tun. Tuy nhien, do anh huang
ciia c§u true luan (huang nghien euu v6n dT tap trung nhieu a binh dien d6ng dai), viec
nghien ciru a binh dien lich sir trong vai chuc nam qua ehua duoc chii y nhieu. Han nu'a,
khi nghien cim a binh dien Ijch su, nguai ta thuang tap trung nhieu vao nhirng khia canh
hinh thiic (cac quy luat ngu am, cac quy tac ngir phap) de tiep can, do do, khia canh ngu
nghia trim tugng ehua duoc quan tain dung mire. Them vao do, nhung nghien cim ngu
nghTa di theo huong Heh su lai thuang chii y nhieu den nhung van de bien d6i ngir nghTa
f

r

\

r

f

cua qua khii*. it quan tam den nhirng van de bien d6i ngir nghTa hien tai. Chinh vi vay, di
theo huong nghien cim eila mot s6 e6ng trinh theo huong lich sir gan day, trong luan van
nay. chiing t6i manh dan khao sat su phat trien nghTa cua mot s6 nhom tir trong tieng Viet
tir nam 1945 den nay, dual nhan de Bitac ddu khao sat su phat trien nghTa cua mot so
nhom tir vimg trong tieng Viet tit nam 1945 den nay, de it nhieu e6 the gop phan tim hieu
sir bien d6i phat trien ve nghTa cua tieng Viet.
2. Doi tucrng, pham vi va muc dich, y nghTa nghien euu
2.1. Doi tugng, pham vi nghien euu
Ngu" nghTa eiia tin hieu ng6n ngu* co the dugc xem xet theo nhieu binh dien khac
nhau. Trong luan van nay, cai duge dem ra xem xet, khao sat, khong phai la nghTa
chung chung. ma la sir phat trien ve nglna tit vung, Cu the la su phat trien ve nghTa tir
vung ciia mot s6 nhom tir vung danh tir thuong dugc sir dung trong ITnh virc khoa hoc xa
hoi - nhan van tir nam 1945 den nay. D6 la nhung tir thuang duge sii* dung trong ITnh vue
quan su, nhu chien luac, chien thugt,...; trong ITnh vu'c phap ly, nhu luat, hanh lang, che
do

• trong ITnh vue kinh te ngdn hang, thi trudng,... Do la nhiing tir ehi cac t6 chuc chinh

tri ^3 hoi, nhu dang, doan, nhom, to,...; ehi cac kh6ng gian chinh tri - xa hoi, nhu bien giai,
lanh tho, vimg, mien: ehi quan he than toe trong gia dinh, nhu bdc, cha, me,...
2.2, Muc dich, y nghia nghien euu
Vai d6i tugng va pham vi nhu vay, luan van g6p phan lam ro su phat triln vl
nghTa tii* vung eiia mot s6 nhom tir thuang duge sir dung trong ITnh vue khoa hoe xa
hoi - nhan van ciia tir vung tieng Viet trong mot quang thai gian lich sii* co nhieu thay
d6i va phat trien quan trong, qua do it nhieu thay dM^z sir phat trien ve thue tien xa
hoi. ve nhan thiie cua eon nguai.

Di theo huang khao sat nay, luan van phai huang den mot I6i nhin co tinh lich
sir, dong ve nghTa tir; tir day, buae dau c6 the ehi ra cac xu huang, eon duang phat
trien nghTa ciia tieng Viet, phan tich va ly giai cac con duang phat trien ay.


Them vao d6, khi van dung 16i tilp can theo huang chuc nang va tri nhan vao
viec xae lap, m6 ta cac tang nghTa va kieu nghTa chuc nang tir vung, hy vong cac ket
qua cua luan van se co nhirng tac dung, y nghTa nhat dinh trong viec xae lap va m6 ta
•7

t

•'

'

nghTa tii* vung trong eae loai tir dien khac nhau, de tir do tieng Viet eo the ngay cang
phat hiiy duge sire manh lam e6ng cu giao tiep va tu duy eiia minh.
3. Tu lieu va phuang phap nghien euu
3.L Tu lieu nghien euu
Ngu6n tu lieu ehu yeu dugc luan van sii* dung de nghien ciru, khao sat thuoe hai
mang sau. Thii* nhat, cac cu6n tir dien dien hinh, tieu bieu cho eae m6e thai gian khac
r

r

t

nhau xuat ban trong khoang thai gian tir nam 1945 den nay. Thii' hai, eae kieu loai van
ban khac nhau thuoe cac phong each chuc nang khac nhau, dien hinh la cac van ban

khoa hoe va nghe thuat, dugc xuat ban tir nam 1945 den nay.
3,2. Phuong phap nghien civu
Trong qua trinh lam viec, luan van da su dung nhirng phuong phap, thii phap sau:
3.2.1. Phuong phap phan tich thanh to nghTa. Day la phuong phap ehii dao dugc
sii* dung trong luan van. Sii* dung phuong phap nay, ta co the lam ro dugc tinh cau triic
ciia nghTa tir tai nhung thai diem khao sat khac nhau.
3.2.2. Phuong phap phan tich thanh t6 nghTa co dac trung n6i bat la: co the dirng
buac phan tich lai khi thanh t6 nghTa cu6i eiing duge neu ra dii sire khu biet vai dan vi
tir vung can khu biet. Dieu nay co nghTa la phuong phap phan tich thanh t6 nghTa se
khong phat huy duge sue manh khi s6 lugng dan vi tir vung dugc dem ra mieu ta lan,
va sir mieu ta ciing mot liic phai tinh den nhieu the quan he tuang lien. Moi mot dan vi
tir vung ciing mot luc c6 the tham gia nhieu m6i quan he tuang lien khac nhau. Viec
xae dinh nghTa tir co dam bao tinh khoa hoe hay kh6ng se phu thuoe vao sir xem xet
nhieu chieu cua nhirng m6i quan he tuang lien nay. Do do, dl khac phuc nhung diem
yeu cua phuong phap phan tich thanh t6, luan van da su dung kit hgp mot each d6ng
thai cac thii phap cua phuong phap phan tich nghTa theo huang quy ehilu, huang ngu*
canh. Them vao do, cac thii phap phan tich nghTa theo 16 gich ma, trong ly thuylt dien
mau cua ngir nghTa hoc tri nhan cung da dugc van dung a mot ehirng muc thieh hgp.
3.2.3. Ket qua cua e6ng viec khao sat trong luan van nay duge trinh bay theo tinh
than eiia 16i nghien eii'u truang hgp. Vi the, nhirng don vi tii* vung duge lua chon dl trinh
bay chinh la nhung truang hgp dien hinh.
4. Bo cue luan van
\

s,

f

Nhu vay, theo 16 gich tren, ngoai phan ma dau va ket luan, luan van se duge
trinh bay theo b6 cue g6m ba chuang. Chuang I trinh bay vl co so ly luan ciia viec

nghien eu'u, khao sat su phat trien nghTa tir vung. Chuang II trinh bay vl sir phat triln
nghTa theo huang tri tue hoa. Chuang III trinh bay vl su phat triln nghTa theo huang
bieu trung h6a. Sau day se la noi dung eu the eiia tirng chuang.


Chuong I

LICH SU^ VAN DE VA CO SO LY LUAN CUA VIEC
NGHIEN e u u SU PHAT T R I E N N G H I A

LL Ljch su van de
1.1,1. Tren the gi&i
van dl nghTa tir, bien d6i nghTa tii* da dugc cac nha triet hoe Co dai de cap tii" rat
sam. Theo ho. ^'biln d6i nghTa lien quan mat thiet den bien d6i tinh than ciia eong
dong'' [100; 3]. Phuong huang nghien euu nay tiep tue duqc duy tri trong suot thai
Trung dai. Den dau the ky XIX, nghien ciru bien d6i nghTa da dugc day len mot buac
moi khi thuat ngii* ngu nghia hoc tit vung (semasiology) duge C. Reisig (1832) de
xuat. Ngu nghTa hoc tir vung dugc ong xem la mot nhanh nghien ciru theo huang lich
su CO nhiem vu thiet lap cac nguyen ly ehu dao ehi ph6i den sir phat trien nghTa. ben
canh nhanh tii* nguyen hoe va eii phap hoc (ca ba nhanh nay deu nam trong ngu* phap).
Ngay sau do, tu tuang cua C. Reisig da dugc nhieu nguai huang irng va phat trien. dae
biet la a Due va a Phap. F. Hasse, M. Breal (1883), va A. Darmester (1880), la nhirng
dai dien n6i bat cho xu huang nghien euu nay. Xu huang nay phat trien rat manh trong
hai thap ky cu6i cua thi ky XIX [101; 3], [117; 3800].
Trong ba thap ky dau cua the ky XIX, viec nghien ciru bien d6i nghTa da thu dugc
kha nhieu thanh tiru. Cac nha ngir nghTa hoe dan dan ''giai thoaf' ehu de nghien ciru
bien doi nghTa khoi cac pham trii e6 xua v6n duge thira huang tir truyen th6ng tu tir
hoe va chii giai hoe (hermeneutics/exegetics), va chuyen huang quan tam sang cac ITnh
vue lan can. nhu triet hoc, tam ly hoe, xa hoi hoc, lich sir van minh, v.v. nham dat
dugc nhung ket luan eo tinh ban chat ve qua trinh phat trien nghTa. Su khai xuang nay

dugc bat dau tir W. Wundt (1900), K. Nyrop (1913), va H. Paul (1920): tuy nhien,
nhung thir nghiem nay mai ehi la mot sir kich hirng ban dau eo tac dung thuc day cac
nghien ciru tiep theo theo huang tam ly hoc. Den giai doan nay, nhiem vu thiet lap cac
luat bien d6i nghTa do C. Reisig, F. Hasse, M. Breal de xuat mai thuc sir dugc hinh
thanh (cii the la trong cac e6ng trinh ciia G. Stem, 1921). Thanh tuu noi bat nhSt eiia
thai ky nay duge the hien trong hai eong trinh co tinh chat t6ng hgp diie kit xki cao la
Swift, swiftly, and their synonyms (1921), va Meaning and change of meaning, with
special reference to the English language (1931) eiia Gustaf Stern, mot hoe gia nguai
Thuy Dien. Day la nhirng e6ng trinh (dac biet la eong trinh thir hai) thue sir d6 so, co
tinh t6ng hgp cao trong Heh su ngii* nghTa hoe lich dai ciia thai ky tien cau true, dung
tren lap truang cua ngu* van hoe truyen thong, a do, eae bien d6i nghTa duge phan loai
chia lop theo huang kinh nghiem luan thuan tuy, dua tren sir ket hgp nhuan nhiiy giii*a
eae tieu ehi tam ly hoe, nhan thue luan, 16 gich hoe, tu tir hoe vai nhau, eae thanh tuu


mai nhat ciia khoa hoc nhan van diu duge tae gia tham chieu kip thai, dimg ch6, trong
do c6 ea eae nghien ciru vl benh hoc, ve chung mat ngir. G. Stern la dai bieu euoi ciing
va xuat sac nhat cua ngu nghTa hoe lich dai tien cau true.
Ciing trong nam 1931, noi theo each n6i cua S. Ullman, mot '^hon ngoc" dugc viet theo
tinh than ciia nhan thirc luan eo vai tro ma ra mot thai ky mai cho ngu* nghTa hoc noi chung
va ciia ngu nghTa hoc lich dai/lich sii* noi rieng cung ra dai tai Dire. Do la e6ng trinh Der
deusche Wortschazt im Sinnberzich des Verstand. Die Geschachte eines Sprachen Feldes I
ciia J. Trier. Trong c6ng trinh nay, ly thuyet truong v6n duge khai mao tir tu tuong cua
Ispsen (1924) da dugc giai thieu. Tir day, ngu nghTa hoc ljch dai theo tinh than cua cau true
luan dugc khai xuong va dugc tiep su'c tir tu tu*ang cau tnic-he th6ng cua F. de Saussure,
ciia L. Bloomfield, tir tu* tuang van hoa dan toe cua W. Humbolt, tir tu tuong ciia tam ly hoc
cau triic (Gastalt) da dugc chinh thuc hinh thanh. Sir thay d6i nay duge vi nhu la mot euoc
each mang Co-pec-nie trong ngir nghTa hoc. Tu tuong ciia J. Trier da duge nhieu d6ng sir
ciia 6ng ke thiia, duy tri, va phat trien, nhu W. Porzig (1934, 1950), va Weisgerber (1929,
1950). va sau nay la J. Lyons (1963, 1977), A. Lehrer (1974), R. Grandy va A. F. Kitay

(1987).... Khuynh huong nghien cim nay ehu y mot each dac biet den viec nghien ciru bien
d6i nghTa Heh dai theo truong. Tuy nhien, khuyng huong nghien euu nay da bj The chien
hai lam gian doan. Su ngung tre nay tiep tue keo dai den giira nhirng nam 60 cua the ky XX.
Den nhung nam 70 cua the ky XX, ly thuyet truong dugc gia e6 va duge day len mot buac
mai khi nhung khai niem nhu thanh to nghia, khimg, doi lap,... xuat hien.
Trong khoang 30 nam tra lai day, ngu* nghTa hoc lich dai da co nhiing buac phat trien Ion,
dugc the hien qua hai duang huang nghien euu sau [73; 1-6]. Mot, huong nghien cim bien
doi/chuyen nghTa deu dan; huang nay co hai nhanh lan can: nghien ciru theo tru*6ng nghTa.
nhu J. Williams (1976, 1980), A. Lehrer (1974, 1981), A. F. Kitay (1987); nghien ciiu theo
huong ngu' phap hoa va ngir dung hoc, nhu E. Sweeter (1990), B. Heine (1991), S. Kemmer
(1992), P. J. Hopper va E. C. Traugott (1993). Hai, huong van dung khoa hoc nhan thiic va
tam ly hoe dien mau vao trong nghien cim ngir nghTa hoc Heh dai, nhu E. Rosehe (1973,
1978. 1992). D. Geeraets (1997), R, Sappan (1987),... Hien nay, theo nhu danh gia cua
Geeraets [118]: ngii* nghTa hoc lich dai co khuynh huang tich hgp eae nghien cim eiia ngu
nghTa hoe tien cau true va ngir nghTa hoc cau tnic theo huong ehu giai/thuyet giai hoc.
1.1,2. a Viet Nam
Ve tinh hinh nghien ciru eiia ngir nghTa hoe eiia Viet ngir noi chung, cua ngu nghTa
hoc Heh sir noi rieng, eo the duge xem xet duai hai khia canh: ly thuyet va thuc hanh.
Ve mat ly thuyet, ngir nghTa hoe, mot bo m6n ra dai trong long tii* vung hoe, kh6ng
duoc ehu y nhieu, chii yeu duge de cap den trong mot vai giao trinh co so ve tii* vung hoe.
Cho den nay, ngoai mot s6 e6ng trinh co so ve ngii* nghTa hoe ciia tae gia Do HiJu Chau ra,


van chua thay mot chuyen Idiao nao ve ngii* nghTa hoc xuat hien. Ngii* nghTa hoc Heh sirdai,
von la mot phan m6n ciia ngir nghTa hoc, do do, v6 hinh trung, ciing chiu sir thiet thoi nay.
Mot s6 diem eo lien quan den viec nghien cim bien d6i nghTa cung da dugc de cap
trong mot s6 c6ng trinh ve tir vung hoc, tir vung - ngii* nghTa tieng Viet cua Nguyen Van
Tu. D6 Hiru Chau, Nguyen Thien Giap nhung day mai ehi la nhii*ng giai thieu can ban ve
mat ly thuyet lien quan nhieu den hien tugng da nghTa. Su bien d6i nghTa tir ehu yeu dugc
noi den duai cac ten goi nliu an du va hoan dii, thii* den moi la ma rong nghTa va thu hep

nghia. Khai niem phat trien nghTa ehua dugc lam ro. Trong Heh sir tir vung hoc cua Viet
ngir, Nguyen Van Tu {Tit vitng hoc tieng Viet hien dgi 1962) la nguai giai thieu dugc
nhieu diem ly thuyet ve bien d6i nghTa Hon ea, 6ng da danh han mot chuang de trinh bay
ve ban chat va nguyen nhan ciia bien d6i nghTa, phan loai bien d6i nghTa.
Ve mat thuc hanh, tinh hinh cung kh6ng Idiae nhieu so vai mat ly thuyet. Day do eo
xuat hien mot vai bai nghien euu theo huong lich dai, vi du nhu Le Trung Hoa, Vii Due
Nghieu, Le D6ng. Le Trung Hoa quan tam nhieu den sir bien d6i y nghTa cua cac yeu t6 tir
vung CO trong dia danli. Vii Due Nghieu quan tam nhieu den sir "bien dich am - nghTa" ciia
tir. Le D6ng ehu y nhieu den su bien d6i ''ngii* nghTa- ngiJ dung" cua tir. Do deu la nhung
nghien cim huong theo chieu qua khu*, it quan tam den nhiing bien d6i hien tai.
Trong thai gian gan day, duai su huang dan cua GS. Le Quang Thiem, da eo mot
so luan van. luan an di theo huang tir vung lich su, nhung do la eae eong trinh nghieng
ve tir vung han la ve ngir nghTa; rieng 6ng, trong mot chuyen khao mai an ban vl lich
sir tir vung (2003), da danh mot so trang de khao sat sir phat trien nghTa qua eon duang
da nghTa hoa trong tieng Viet hien dai (1858 - 1930).
Nhu vay, noi mot each nghiem nhat, a ta hau nhu ehua eo mot e6ng trinh nao khao
sat sau CO he th6ng va toan dien ve sir phat trien nghTa trong tieng Viet noi chung va
cua tieng Viet trong giai doan hien dai n6i rieng.
•?

1.2. Khai niem phat trien nghia
1,2.1. Khai niem phat trien nghia
Cac bieu thiie ng6n ngii* noi chung co vai tro bieu dat cai noi dung tinh than ciia chii thi, tro
ra goi ten, bieu nghTa eae d6i tugng ma ehii the mu6n the hien trong nhiing hoan canh noi nang cu
the. Bat ky cai noi dung tinh than nao hien huu trong dau 6e cua nguai sii* dung ng6n ngii*, nhung
khong nam trong pham vi ling dung ciia tir nhu thuong duge thira nhan, dIu kh6ng thuoe vl nghTa
eiia til*; tuy nhien, no lai eo lien quan chat che vai tir va d6i tugng duge tir bilu thi, tro ra. Dilu nay
CO nghTa la nghTa tir ehi thuoe ve nhiing yeu t6 eiia noi dung tinh than da dugc tir thuc su bieu dat.
NghTa eiia tir chinh la nhung m6i lien he thuong xuyen lien tue va on dinh giira v6
am thanh cua tir va d6i tugng ciia hien thue Idiaeh quan dugc eon nguai phan anh trong

iix. NghTa tii' vung la san pham eiia hoat dong tu duy eiia eon nguai, eo lien quan den ket


8

qua nhan thirc eiia eon nguai, den eae dang thue, thao tae tu duy, nhu so sanh, phan loai,
khai quat hoa, trim tugng hoa... NghTa tir vung mang tinh Idiai quat, duge hinh thanh tii*
trong qua trinh hoat dong nhan thue, kham kha the giai tich cue eiia eon nguai. NghTa tii'
vung va Idiai niem eo m6i lien he lan nhau, co lien quan den eae pham trii eiia tu duy,
nhung chiing kh6ng triing nhau, kh6ng d6ng nhat vai nhau. M6i tuong quan giira nghTa va
khai niem dugc phan biet vai nhau theo nhieu chieu; nghTa eo the rong han khai niem, vi
ngoai cac thuoe tinh ban chat ra, nghTa con eo eae yeu t6 kh6ng ban chat, cac yeu t6 danh
gia va hang loat yeu t6 Ichae; khai niem ehi g6m nhiing thuoe tinh eo ban, ban chat va sau
sac. M6i quan he giu*a cac thuoe tinh chung va rieng, giua cai bat bien va cai kha bien ciia
cac sir vat hien tugng, truae nhat dugc the hien va phan anh trong nghTa tir vung cua tir.
Chinh vi the. su bien d6i phat trien cua nghTa tir vung cho phep eon nguai sir dung tir, ten
aoi cua su vat eu, de goi ten, dinh danh, bieu thi cac su vat, hien tuong va thu6e tinh mai,
cho phep eon nguai phan biet giUa cai nay vai cai kia. Vi do ma cac khai niem khoa hoc
ehi tiet, minh xae cang ngay cang duge tao ra nhieu. Vi do ma c6 nhiing 16i su dung ng6n
tir sang tao, nghe thuat, eo gia tri bieu cam, tac dong, bieu trung cao.
Theo truyen th6ng, thuoe ve cau triic nghTa tir vung eiia tir, trong tinh he th6ng
dong eiia no (nghTa la chua xet den hoat dong), nguai ta thuang de cap den eae thanh
phan quan trong nhu: thdnh phdn bieu vat (denotatum), huang ve ngoai dien khai
niem. ve nhu'ng dae trung khu biet ro net nhat, giup eon nguai nhan biet d6i tugng;
thdnh phdn bieu niem (designatum), huang ve noi ham khai niem, ve nhung dae trung
ban chat nhat. giup con nguai nhan thirc d6i tugng; thdnh phdn bieu thai (conotatum)
lien quan den cac gia tri xiic cam, phong each ciia tir, sir lien hoi cua ehii the; \hphgm
vi ung dung (range of application) eiia tir [65;26-45]. Nhu vay, sir bien d6i phat trien
ve nghTa tir vung dau tien se lien quan den den su bien d6i phat triln eiia mot trong
nhung yeu to nay, nghTa la eo lien quan den sir bien doi phat trien eiia hien thue, cua

nhan thirc va thai do ciia con nguai. Cu the han, su bien d6i phat triln nghTa se lien
quan den den sir bien d6i phat trien cua tri tue, kha nang lien tuang cua eon nguai
trong qua trinh tuong tae va ung xix vai m6i truong xung quanh.
Noi qua trinh phat trien nghTa, cung tue la n6i den san phim eiia qua trinh, noi
den nghTa mai xuat hien. Nhu the, cung tire la ta da tiln hanh thao tae so sanh, d6i
chieu chinh cai nghTa tir vung mai xuat hien nay vai cai nghTa tir vung da eo sEn trong
tinh he th6ng ciia no (va tat nhien, cai san pham nghTa tir vung trong tinh he th6ng nay
phai la ket qua ciia mot qua trinh trim tugng hoa, khai quat tir nhirng truang hgp sii*
dung tir trong nhung cau noi cu the).
Phat trien nghTa chinh la mot qua trinh phat trien, ma rong eae chire nang (dinh
danh, bieu dat...) cua tir. Do chinh la sir tang len ve dung lugng nghTa eo trong mot tir,
tire la tang them cac bien the tir vung - ngir nghTa/nghTa vi trong mot vo am thanh cua
tir, la sir tang len ve cac net nghTa trong cau triic ciia mot bien thi tir vung - ngir nghTa
eiia tir. Sir tang len ve dung lugng eae bien the tir vung - ngu nghTa, cac net nghTa trong


9
mot biln thi tii* vung - ngir nghTa cho phep ehii the ng6n ngu co the sir dung tir de goi
ten. bilu thi nhung d6i tugng truae day ehua duge goi ten, bieu thi, nghTa la pham vi
irng dung cua nghTa tir da duge ma rong ra. Phat trien nghTa, vi the, se cho phep mat
duge bilu hien cua tir c6 su tang len ve eae y niem, cac pham trii nhan thiic, ma van gift
nguyen mat bilu hien. Nhu vay, tam thai co the dua ra mot dinh nghTa co tinh chat thao
tae vl phat triln nghTa eiia tir de lam viec nhu sau. Phdt trien nghTa la qua trinh phat
trien, ma rong cac chuc nang cua tit de tit co the tro ra, goi ten, bieu thi nhiing doi
titang md trudc ddy chua duac tro ra, goi ten, bieu thi; sit phdt trien, ma rong chuc
nang cua tit nay phdi duac da so cdc chii the sit dung ngon ngu trong eong dong noi
nang chop nhan. Do chinh la sit phdt trien, md rong ve phgm vi itng dung eua tir. Ket
qua ciia su phat triln nghia la sir tang len ve dung lugng bien the tir vung - ngft nghTa
trong tir. tang len vl dung lugng net nghTa trong bien the tu vung - ngu nghTa. "Dung
lugng tinh bang nghTa cung chira dung dae diem dung lugng tinh bang net nghTa. Th6ng

thuong tu CO nhieu nghTa thi cung bao g6m nhieu net nghTa... dung lugng nghTa can phai
tinh a thuoe do chung la phgm vi ngu nghTa md tir bieu thi. Pham vi rong hay hep the
hien a s6 lugng va a ca tinh chat net nghTa. Co net nghTa thien ve cai chung, net nghTa
pham trii va eo net nghTa thien ve eu the, loai biet, net nghTa khu bief [46; 310-311].
Trong dien tien eua ng6n ngu, m6i quan he giua cai dugc bieu hien va cai bieu hien
kh6ng phai liie nao cung dvcqc duy tri, n6 eo the, mot each tiem tang, bi pha va boi bat ky ai,
bat ky luc nao. noi nao. Bai vay, nhu tren da noi, bien d6i nghTa la mot sir thuc hien nhien
trong nghTa ng6n ngu*. Theo quan niem eiia truyen thong, co hai khuynh huang bien d6i:
phdt trien nghTa vd mdt nghTa. Trong quan diem ciia chiing t6i, bat ky mot nghTa nao khi no
da xuat hien. mot each tiem nang. deu co the co kha nang tai hien a nhiing lan sau, a nhung
dja diem Idiac, a nhung ehu the khac. Vi the, neu mot nghTa nao do kh6ng may bi mat di, thi
no van c6 the duge su dung tra lai, vi rang cai nghTa ban dau bao gia ciing la cai d\xoc con
nguai de nhan dien nhat, dugc con nguai duy tri va bao ho nhieu nhat. Cach su dung nhung
tu ngu c6, til' ngu Heh sir chung minh dieu nay. Do do, khuynh huong phat trien nghTa la
khuynh huong ehu dao eua bien d6i nghTa. Vi the, n6i mot each tuong d6i, bien d6i nghTa
cung la phat trien nghTa, Nhu the, tir day tra di, chiing t6i ehi su dung thuat ngu* phat trien
nghTa ma th6i. Bai vay, bien d6i phat trien nghTa se Hen quan den su bien d6i, bien dich theo
chieu huang di len ve vai tro va vi tri trong t6n ty thu bac ciia cac net nghTa trong ciing mot
bien the tii' vung - ngu* nghTa. Nhung don vi tu vung duge lira chon de phat triln nghTa phai
la nhung don vi mang nhung gia tri van hoa uac dinh ciia eong d6ng, duge moi nguai chap
nhan, sir dung, co trien vong phat trien, de dang nhap vao he th6ng tir vung - ngu* nghTa nhu
la mot don vi khu biet. NghTa la duge danh gia thuan Igi cho e6ng viec giao tiep tuong lai,
dugc tham dinh ve kha nang bieu nghTa va gia tri tham my khi di vao hanh chire.
1.2.2. Phan biet phdt trien nghia vd dao dong nghia (sense-fluctuation)
M6i mot thue the trong the giai khaeh quan lu6n mang chua trong minh nhieu thuoe
tinh khac nhau, cho nen, nguai ta eo the eo nhieu each nhan dien khac nhau, tuy theo timg


10
muc dich. timg hoan canh, timg thai diem. Trong hoan canh nay, thai diem nay, muc dich

nay, d6i vai nguai nay, thi co the eo nhung thuoe tinh nay la nhirng thuoe tinh dien hinh,
trung tam, dugc con nguai nhan dien; nhung trong hoan canh khac, thai diem khac, muc
dich khac. d6i vai nguai khac, lai eo nhung thuoe tinh khac dong vai tro la nhung thuoe
tinh trung tam, dien hinli, va dugc nhan dien. Vi the, nhiing thuoe tinh khac nhau nhau
nay eo anh huong den viec hinh thanh nghTa tir, den viec m6 ta, giai thieh nghTa tir.
Ciing la mot tii' duge sir dung trong ciing mot hoan canh tai mot thai diem, nhmig cac
ca nhan khac nhau eo the eo nhung each hieu va giai thieh nghTa tu khac nhau. M6i mot ea
nhan deu eo each hieu, ITnh hoi su vat theo each rieng eua minh. Dieu nay khong eo nghTa
la. qua hai v6n tri thiic cua hai ea nhan khac nhau nay, ta tat phai xae lap, xae dinh hai nghTa
khac nhau. Ho hieu va giai thieh khac nhau, nhung sir khac nhau nay lai la mot van de hoan
toan CO tinh ca nhan, khoanli khac, chir kh6ng phai la mot van de thuoe ve toan bo eong
dong noi nang, lau dai. Ho kh6ng he dua tai bat ky mot su dieu chinh lien tue nao ve pham
vi ung dung ciia tir, ve dung luong nghTa, net nghTa cua tu, ve t6n ty thir bac cac net nghTa
trong tu. Nhirng each hieu va giai thieh khac nhau nay kh6ng the mot sam mot chieu ma
iihap vao trong he th6ng ng6n ngu', va dugc moi nguai chap nhan, coi do la ehuan muc. Do
do. phai coi nhung sir kliae nhau nay nhu la nhung sir dao dong ve nghTa, ehu kli6ng phai la
mot su bien d6i phat trien ve nghTa dich thuc. Tmong hgp chuyen biet hoa, hay khai quat
hoa ngau nhien eua mot ca nhan nao do cung vay, d6 ehi la sir dao dong ve nghTa trong ch6e
lat eiia timg ea nhan rieng le ma th6i. Sir dao dong ve nghTa tir nay e6 the la ket qua cua 16i
sir dung ngon ngu sang tao, tich cue, cung co the la ket qua eiia I6i su dung ng6n ngu sai
lac. kh6ng chuan, ldi6ng hgp phong each.
Tinh khaeh quan trong m6 ta nghTa, xae lap nghTa, giai thieh nghTa chinh la tinh chii
quan eiia s6 d6ng. Nhu vay, sir phat trien ve nghTa phai lien quan den sir mo rong. phat
trien ve pham vi irng dung eiia tu, ve chire nang eiia tir, ve dung lugng nghTa, net nghTa
ciia til' da dugc da s6 moi nguai trong eong d6ng noi nang chap nhan, va phai duge kilm
djnh ve mat thai gian. Noi each khac, nghTa mai hinh thanh phai duge da s6 moi nguai,
ghi nhan. chap nhan, phai duge nhap vao trong he th6ng ngu nghTa eua ng6n ngu. Dao
dong nghTa hoan la mot van de sir dung ng6n ngft eo tinh ea nhan trong eh6e lat.
Va nhu the, each xu ly cua chiing ta la, noi nhu each n6i eua Zgusta, ta c6 thi quan
sat "nhung su ung dung thue te cac don vi tir vung khac nhau, co dao dong trong each

diing.... mot each d6ng thai, va do do, viec nghien euu chung la nghien eiiu ding dai".
Tuy nhien, '^phai eo san lap truang cho rang moi va moi biln d6i nho nhat, nhu sir xudt
hien mot tir ngau nhien, cung co ham y mot sir bien d6i trong he th6ng ng6n ngft, va do do
viec quan sat cac bien d6i ay thuoe ve nghien euu Heh sii* d6i vai ng6n ngft. Song cai dong
lire eiia nhung sir ling dung va dao dong khac nhau nay co ngu y m^m m6ng eiia sir phat
trien, mot nghien ciru lich sir va lich dai trong ban than no, vi dong lire nay eo le la eo cau
ehu yeu hoae it ra cung la mot trong nhung co cau ehii yeu eiia sir bien d6i ngu nghTa: su
6n dinh hoa mot su img dung bat thuang ban dau gay ra mot sir bien doi trong nghTa va


11
tong so eiia nhftng bien d6i ay e6 the thay dugc trong toan bo he th6ng ng6n ngft"
[65; 119-220]. Dieu nay eo nghTa la dao dong nghTa va phat trien nghTa eo mot duong ranh
giai mong, va nha tu* dien hoe, vai nhiem vu eiia viec "dieu tiet gifta ng6n ngft hoc va xa
hoi", CO vai tro nhat dinh d6i vai viec xae dinh cai ranh giai nay. Sir 6n dinh ve mot each
diing tu mai la, vai cai dau m6c la "nghTa mai duge ghi trong tu dien", la mot diem chung
to nghTa tu da phat trien.
1.2.3. Cdc so do phdt trien nghTa
Ve mat triet hoe, noi den sir phat trien la noi den su van dong, bien d6i theo chieu
huong di len. Phat trien nghTa eo nghTa la xuat hien nhung nghTa mai, nghTa net nghTa
mai. ket cau nghia mai, nhu'ng each hieu mai ve tir ma truae day chua timg ton tai trong
chinh tu do; nghTa la, "eo the xem xet dung lugng nghTa theo cac don vi, thanh t6 va cac
s6 do noi dung xae dinh. Cac so do va thanh t6 do co the bao g6m: nghTa, so litang
nghTa, net nghTa vd so litmg cua chung; cdc huang ddn xudt vd each thuc to chuc nghTa
cua tir.. " [46; 310]. Nhu vay, phat trien nghTa se duge the hien a chinh cau triic nghTa,
su* ma rong cau tnic nghTa, neu coi nghTa tu la mot cau triic. Sir ma rong cau triic nghTa
se dugc do bang eae tieu ehi:
- Sir tang len ve dung lugng nghTa (vj) trong tir;
- Sir ma rong (hoae thu hep, nhu truang hgp phat trien theo 16i khai quat hoa) ve
cau triic cua mot nghTa (vi) eiia tu; tue la e6 sir tang len (hoae giam di) ve eae net nghTa

trong mot nghTa (vi) eiia tu.
Tuy nhien, day mai ehi la dieu kien can cho viec xae lap su phat trien nghTa; dieu
kien du de co the xae lap duge sir phat trien nghTa ay chinh la: sir hien thue hoa eiia tir a
(1) eae kieu loai phong each chuc nang khac nhau, (2) eae each ket hgp khac nhau, va
(3) cac vi tri xae dinh trong phat ng6n. Bai rang sir chuyen d6i chire nang eiia tu trong
hanh chuc cung tue la sir chuyen bien ve ea cau nghTa eiia tir, do d6, buoe, ciing mot tu
khi hanh chuc, chiing dam nhan cac chuc nang khac nhau, thi duong nhien phai thuylt
giai chung theo nhu'ng each khac nhau. NghTa moi eua tir dugc the hien eu thi a van
canh. a kha nang hoat dong, a sir ket hgp mai, duge the hien a eae gid tri (value) mai
tren true d6i vi (thay the, lien tuang), a eae ket tri (ngft tri, diin tri) (valence, arity) mai
tren true ket hgp (ngft doan, eii doan). Dieu nay eflng c6 nghTa la, nghTa ciia tu dugc xae
•I

1

dinh qua eae bieu hien chuc nang eu the eiia tu khi hoat dong trong cac khue doan ng6n
ngft lan han no. Noi nhu kilu eiia J. R. Firth (1890 - 1960), mot dai bilu tien phong eiia
duang Huong chu'c nang luan trong truang phai London eiia ng6n ngft hoc hien dai: "T6i
de nghi chia tach nghTa hay chuc nang ra thanh mot ehuoi eae chuc nang thanh t6. Moi
mot chii'c nang se duge xae dinh nhu la viec su dung mot hinh thue hoae ylu t6 ng6n
ngft trong trong the lien quan den nhftng ngft canh xae dinh" [101 ;29]. Nhu thi, nghTa
chinh la chuc nang trong ngft canh. "Tat ea nhung nghien cim nay (nghien euu vl ngft
nghTa hoc Heh dai - PVL) huang den chuyen mot hinh thue duge su dyng vai mot hay
Hon mot chuc nang. Trong bien d6i nghTa, mot hinh thue, tir quan dilm Heh su, se can


12
din mot chuc nang mai de thay the hoae gia c6, tang cuong cho mot chuc nang eu
[97; 1]. Do do, noi den bien d6i phat trien nghTa eua tu, theo quan diem chire nang, tri
nhan cung co nghTa la bien d6i phat trien ve chuc nang eiia tu.

L3. Hai xu huong phat trien nghia trong pho nghia tir vung

1.3.1. Vi tri ciia nghia chuc niing tir vung trong ngir nghia hoc
NghTa la mot thuoe tinh ciia tin hieu ng6n ngft, e6 mat trong tat ea cac cap do, binh
dien ciia ngon ngu*. NghTa la mot thue the tinh than, do eon nguai tao ra, va duge su* dung
vi eon nguai. Ng6n ngft, theo quan diem chuc nang va tri nhan, la mot thii* c6ng cu de t6
chire. xir ly va chuyen tai th6ng tin, dua tren co so eae kinh nghiem va cac y niem ve cac
pham tru ng6n ngft*. NghTa cua ngon ngft la sir nhan thuc, y niem hoa, pham tru hoa y
tuang eiia nguai noi, eua eong d6ng ngon ngft. Vi the, eo the noi rang tat ea cac bieu hien
kinh nghiem eua eon nguai duge the hien mot each tap trung va true tiep nhat a nghTa cua
ng6n ngft; trong nghTa cua ng6n ngft bao chua tat ca cac loai tri thuc kinh nghiem eiia eon
nguai; cau tnic tri thuc kinh nghiem duge the hien trong nghTa eua ng6n ngft lu6n mang
tinh chat ehu quan so voi hien thue khaeh quan, la sir phan anh hien thuc khaeh quan mot
each ehu quan ciia con nguai. Cho nen, trong kien giai, m6 ta, xae dinh, xae lap nghTa, cac
nhan t6 chiie nang va tri nhan phai dugc uu tien. Tue la, nghTa duge hinh thanh la nho*
chuc nang, nhung kh6ng phai la chuc nang rieng re, ehua duge khai quat, t6ng hgp. Noi
nhu Firth, "nghia chinh la chuc nang ciia ng6n ngft trong hoat dong". "Trong pham vi
nghTa tu vung la eae loai hinh chuc nang tu vung ngft nghTa, trong pham vi nghTa ngft
phap. ngft* dung la khai quat loai chuc nang ngft* phap va dung hoe" [48; 531]. "NghTa. tire
la, dugc xem nhu mot phirc the cac quan he ngft canh; va ngft am hoe, ngft phap, tir vung
hoc va ngft nghTa hoe, m6i mot bo in6n nay se "quan ly" lay nhiing thanh t6 xae dinh eua
cai phuc the cua minh a trong cai ngft canh thieh hgp eua chinh minh" [101; 29]. Nhu the,
"/?g/7' nghia hoc kh6ng ehi la mot trong ba bo m6n kit hoc, nghTa hoc, dung hoc, ma noi
bo eiia ngft nghTa hoe bao gom: ngu nghTa hoc tit vung, ngu nghTa hoc ngu phdp, ngu
nghTa hoc dung hoc'\ Vi the, "eo the hinh dung nghTa (timg loai) hay m6i loai nghTa thi
hien trong quan he vai chuc nang va toan bo eae loai nghTa thuoe eae loai hinh thue eiia
bieu thue trong ng6n ngft the hien trong so d6 sau" [48; 530-531]:
Tin hieu
*

..,
-,
,. ,^.
^:'//'"\\^N^
^ •> •
/ .

Chuc nang

^

/

'

/

/
/

/
/

NghTa

_ •

•

Tu vung

•

/

I

i

\

»

\

\

I

^

'

'

\

'

I

I
I

>
'
'

(
>

,
^

'

XT -

Hinh day chire nans

^

'

/

,
I

,

,

(

/

'

'

'

/
/
/

i

'

/

'

/

N

V

V

X

\

V V
^

V
V
^
*

I

^

\

V
\

^
^
^

V
,

\

\
\

\

u'

Ngu phap

'

XT -

J

Ngu dung


13

Nhu vay, nghTa chuc nang tu vung la d6i tugng nghien euu eiia ngft nghTa hoe tu
vung, kh6ng ehi dugc xem xet tir g6e do cau true thuan tuy, ma eon duge xem xet ea a
goc dp chuc nang, tri nhan.
1.3.2. Ba tang nghia vd sau kieu nghia chuc ndng tir vung
Viec xae lap cac tang nghTa, kieu nghTa chire nang tu vung a day hoan toan dua vao
chuc nang, ehu6i, he th6ng chire nang. Nhan t6 uu tien de xae dinh eae tang nghTa va kieu
nghTa la chuc nang va tri nhan, nghTa la phai ehu y den sir hoat dong hien thue cua ngon ngu*
trong giao tiep va tu* duy. NghTa tu vua la.san pham eua qua trinh hoat dong, la ket qua eiia sir

tong hgp. khai quat nghTa tu van canh, vu*a la mot thanh t6 eua he th6ng ng6n ngft. Van canh,
ngft canh su dung ng6n ngft chinh la sir bieu hien cu the bang cau, lai trong tinh xae dinh eu
the eua no. Sir bieu hien, thuc hanh chuc nang cu the nay tat yeu phai nam trong loai hinh
phong each chuc nang van ban xae dinh. Ng6n ngu cang phat trien sir phan hoa eae phong
each chire nang cang sau sac, khoang each gifta ng6n ngu tu nhien va sieu ng6n ngft cang ro
rang. Noi dung ph6 nghTa tu* vung kh6ng phai la mot sir hinh dung tien nghiem, ehu quan, tu
bien. ma thue chat la su phan anh. the hien qua van canh, ngft canh su dung tu*, ngft thuoe eae
loai hinh phong each chuc nang Idiac nhau. Ph6 noi dung nghTa tu vung trai dai tu cue duy ly
khoa hoe toi cue bieu cam, bieu trung. Dieu nay eo nghTa la ph6 noi dung nghTa tu vung eua
tir se duge xae lap, xae dinh trong tat ea cac kieu loai phong each chuc nang khac nhau, tir cac
van ban Idioa hoc cho den cac van ban nghe thuat. Cac tang nghTa, kieu nghTa trong ph6 nghTa
tu vung CO the dugc the hien trong tin hieu tu* dien hinh, cung eo the duge the hien timg kieu,
timg phan a tu nay hoae tu khac trong v6n tu ciia ng6n ngft. Theo quan diem mai dugc tae
gia Le Quang Thiem [48, 1-10] de xuat va phat trien gan day, c6 thi hinh dung ph6 nghTa
chuc nang tu vung cua tu qua so do eae tang nghTa, kieu nghTa tir vung nhu sau:
NghTa bieu niem Khai niem khoa hoc
Y niem quy uac
Tang nghia tri tue
NghTa bieu hien
Gid tri he thon^
Nghia bieu thj
Tang nghia thuc tien
NghTa bieu ehi
NghTa bieu trung
Tang nghia bieu trung
NghTa bieu tugng

"0
3"
3

QTQ

era

i
3

NghTa bieu niem c6 noi dung tuong hgp vai khai niem khoa hoe. Day la chinh la
nhftng thuoe tinh ban chat eiia sir vat khi da duge nhan thue. Noi dung eiia khai niem
khoa hoe vua co tinh lich sir eu the, vua eo tinh tuong d6i trong lich sii* nhan thue va
phat trien khoa hoc. Bai vay, khoa hoe phat trien tat noi dung eua khai niem khoa hoe
cung se bien d6i phat trien theo chieu Huong gia tang eae ham lugng tri tue thuoe vl
ban chat ciia su vat. NghTa bieu hien la noi dung trim tugng khai quat thi hien trong tin
•7

n

Hieu ng6n ngft. NghTa bieu hien the hien tinh trim tugng khai quat tu hai pham vi: pham
vi thuc tai, lien quan den ca thuoe tinh ban chat lan kh6ng ban chat eua sir vat, mang
tinh chii quan, va dai thuang; va pham vi ng6n ngft, do la m6i quan he don vi ng6n ngft


14

tren true thay thi, tire gid tri, va true kit hgp, tu*e kit tri. NghTa he th6ng nghieng ve cac
gia tri Idiu biet giua eae don vj trong he thing. Tue la nghia he th6ng e6 vai tro xae dinh
sir khu biet gifta nghia cua tir nay va nghia eua tu kia, noi dung duge nhan thirc cua sir
vat nay voi noi dung dugc nhan thue eiia sir vat kia duge the hien trong eae tin hieu tu
khac nhau. Kilu nghia nay dugc xae lap, tin tai, bien d6i th6ng qua nhan thirc tri tue eua
nguai nghien euu, eiia ehii thi nhan thuc. Bai vay, khao sat su phat trien nghia cua tu tu

cue tri tue hoa tat ylu kh6ng dugc gat bo su bien d6i phat trien cua noi dung khai niem
khoa hoc, thuat ngft khoa hoc, nghia la nghia bieu niem va nghia bieu hien, ra khoi tin
hieu ng6n ngft. NghTa bilu niem va nghia bieu hien trong tang nghTa tri tue e6 gia tri
tuang dang voi thanh phan bieu niem cua nghia tii' vung, theo each goi truyen th6ng.
NghTa biiu thi eo tinh eu thi trong lai noi, giup ta hinh dung su vat theo mot mat,
mot thuoe tinh, e6ng dung nao do. NghTa bieu thi nhan manh den eae dae tmng, thuoe tinh
dien hinh cua sir vat trong nhftng hoan canh dung ng6n cu the. NghTa bieu ehi la kieu
nghia CO noi dung ehi ra, quy chieu den mot sir vat nao do, noi dung eua nghia bieu ehi it
phan anh. bilu thj, anh xa net gi, thuoe tinh nao eiia sir vat, ma no nhu la tu thay the, dan
nhan. NghTa bilu ehi eiia tir eo thi thay the bang mot bieu thirc quy chieu, e6 lien quan
nhilu din eae doi tugng xae dinh eua hien thue trong nhung hoan canh noi nang cu the.
NghTa bilu thi va nghia bieu ehi thuoe ve tang nghTa thue tien. Tang nghia thue tien lien
,

r

r

f

quan den su quy chieu tai cac d6i tugng eua hien thue, tro ra lap bieu vat eiia tu.
Tang nghTa bieu trung the hien muc do ciia su hinh dung, tuang tugng ma con
nguai CO thi nhan dugc khi Hen he nghTa vai hinh thue bieu hien hoae pham vi t6n tai
khac nhau trong euoc s6ng. Tang nghia nay the hien kha nang lien hoi eua eon nguai.
Tang nghia nay co hai kieu nghia. Thir nhat, kieu nghTa bieu trung, la nghTa thuang
danh cho nhftng tir tugng thanh, tugng hinh nhu e6 lien he den noi dung duge bieu
hien ciia tii'. NghTa bieu trung la ket qua eua qua trinh bieu trung hoa eiia tin hieu, mot
qua trinh v6n co ngu6n g6c tam ly tu trong trong doi s6ng xa hoi va duge ghi lai mot
each te nhj doe dao trong ng6n ngft. NghTa bieu titang la noi dung e6 duge do hinh
dung, tuang tugng, eo tinh chat bieu cam, lien hoi cao. NghTa bieu tugng the hien tinh

dan toe, tinh thai dai. gan vai chire nang tham my eua tu ngft.
1.3.3. Hai xu hu&ng phdt trien nghia
Nhu vay, eae tang nghia va kieu nghia chuc nang tii' vung trong moi mot pham vi phong
each chire nang, loai hinh van ban khac nhau se duge hien dien mot each khac nhau, do do,
dugc nhan dien khac nhau. Cac phong each ehiie nang khu biet la eae tm*6ng bieu hien, boe 16
eae kieu nghia khu biet da neu a tren. Vi vay, tinh hien thue bieu hien sinh dong eiia eae kieu
nghia la van canh, ngft canh sii* dung tu trong cdc pham vi chuc nang nay. Cho nen, viec xae lap
nghia. nhan dien, t6ng hgp nghTa cung phai duge bat dau lir day. Van canh, ngft canh kh6ng
•>

•!

t

"7

>

r

dimg a each hieu e6 dien ma con bao ham noi dung va each hieu ve van canh tinh hu6ng, ng6n
canh van hoa. Chuc nang cung the hien eu the a cac vai dien, dien tri eiia don vi, bieu thue ng6n
ngft ma m6i tir thuoe eae tu loai deu duge quy dinh bai net chung va netriengtrong hoat dong.


15

NghTa tu* vung, theo nhu sir trinh bay a tren, kh6ng phai la ket qua eiia thao tae
luang phan trong m6 ta nghTa eua tin hieu ng6n ngu thuang duge eae nha nghien ciru
de cap den, ma la su da phan. Day la mot su doi mai, ma rong trong quan niem ve

nghia, cho phep ta gop ca hai cue (duy ly khoa hoe va bieu trung tuang tugng), hai kha
nang bieu dat (tao hinh, bieu hien, m6 ta va tri giac), hai phuong phap tu duy (16 gich
va hinh tugng) eua tin hieu lai vai nhau, de tu do tao ra mot each kien giai ngft nghia
hgp ly, bao quat duge tat ea eae hinh thue bieu hien chuc nang eua tu trong cac loai
van ban thuoe eae phong each chuc nang khac nhau. NghTa tu vung eua tu, nhu vay,
dirge xem xet ea a binh dien he th6ng va binh dien hoat dong.
Theo Huong luang phan trong phan tich ngft nghTa hoc tmyen th6ng, nghia tu vung
thuong dugc xet tir hai huang dien hinh: huong xue cam/bieu cam va Huang nhan thuc/tri
nhan/duy ly. Cac don vi tu* vung khac nhau se co ham lugng eae yeu t6 xue cam, tri nhan
khac nhau. Dieu nay cung eo nghTa la cac kieu nghia, tang nghia chuc nang tu* vung khac
nhau trong mot don vj tu vung cung se c6 ham lugng eae yeu t6 xiic cam, bieu cam va tri
tue khac nhau. Theo Huong luang phan nay, sir phat trien nghia ciia mot don vi tir vung
nao do. ve thuc chat, la sir gia tang, thay d6i ty trong, t6n ty thu bac eua eae yeu t6 xue
cam va tri tue. Phat trien nghia theo Huong gia tang cac yeu t6 tri tue, tue di theo cue duy
ly hoa. tri tue hoa, thuang se dua den nhirng khai niem khoa hoe, eae tu ngft dung trong
van phong khoa hoe, hgp voi tu duy 16 gich. Phat trien nghia theo huong gia tang ham
lugng cac yeu t6 xue cam, bieu cam, bieu trung thuong duge the hien trong eae lap tir ngft
dung trong van ban nghe thuat, hgp vai tu duy hinh tugng. Tuy nhien, "noi chung, kh6ng
the CO mot duong ranh giai raeh roi, dirt khoat gift'a eae khia canh 16 gich va eae khia canh
xa hoi - van hoa cua nghTa" [97; 17], vi the, eon eo the e6 nhieu kha nang phat triln khac
nfta. Dau vay. nhung kha nang phat trien nay du da dang va kho quy loai din dau, suy cho
ciing, cung van nam trong hai "vanh dai bien" eiia huang phat triln nghia theo 16i tri me
h6a va bieu tru*ng hoa. Day la hai cue dien hinh eiia phat triln nghTa tu vung. Phat triln
nghia theo hai Huang nay la sir phat trien eua chinh ph6 noi dung nghTa tu vung ciia tin
hieu ng6n ngft v6n dugc trai dai tir cue duy ly khoa hoe din cue bilu cam, bilu trung.
Dieu nay cho phep con nguai su dung ng6n ngft de phan anh mot each sang tao va tich
cue su vat, ma kh6ng sao chep nguyen ban sir vat, theo chieu Huong eo Igi cho minh.
Nhu vay. ket cau nghia tir vung eiia tii*, xet a mat ding dai, se duge khu6n vao trong
3 tang nghia. vai 6 kieu nghia tren. (5 binh dien Heh dai, sir phat triln nghia, su bilu hien
eu the ciia cac tang nghia, kieu nghTa nay cung se eo su khac nhau, hoae la thien vl net

nghia bieu cam, tri tue nay, hoae la net nghTa bilu cam, tri tue kia. Su kh6ng can bang nay,
xet theo thai gian, se cho thay sir bien dich trong cau tnic nghia ciia tu. Cho nen. phan tich
su bien d6i phat trien nghia eua tir hoan toan e6 thi duge thi hien mot each thoa dang theo
ph6 nghia trai tu tang nghTa tri tue tai tang nghTa bieu trung. Dieu nay cung d6ng nghia
vai viec Hoan toan e6 the khao sat sir phat trien nghTa eua tu di theo hai Huong dien Hinh:
hitoTig tri tue hoa (intellectualization) vd huang bieu tritng hoa (symbolization). Phat triln
nghia theo Huong tri tue hoa hgp vai Huong phat triln theo eiia tu duy 16 gich trong khoa


16
hoe. Phat trien nghia theo huang bieu trung hoa hgp vai Huong phat trien eua tu duy hinh
argng trong nghe thuat. Vay, mu6n phan tich mot each thoa dang sir phat trien theo hai
huong nay, duong nhien, nghTa tu phai duge t6ng hgp, khai quat h6a tu tat ea cac truang
hgp su dung thue te trong eae kieu loai van ban thuoe eae phong each chuc nang khac
nhau. vai hai cue dien hinh la eae van ban Idioa hoe va cac van ban nghe thuat. Chinh a
day. ranh giai tuyet d6i giua th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngft nghTa kh6ng eon duge
duy tri nfl*a; m6i mot don vj nghTa chinh la sir phan b6 nhieu hay it eae yeu to nghTa trung
tam hay ngoai bien, dien hinh hay kh6ng dien hinh, tri tue hay cam xiic, bieu trung.
Truae day, trong 16 gich, su phan biet mat noi ham, eae net nghia (tap hgp cac
dae trung). va mat ngoai dien, eae bieu vat (tap hgp eae d6i tugng cung pham tru) se
dua den su phan biet giua th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngft* nghTa. Th6ng tin ngft*
nghia la tH6ng tin nam trong dinh nghia ve tu, eo tae dung khu biet eae tu*, nghia tu* vai
nhau.Thong tin bach khoa la th6ng tin ve tap hgp cac d6i tugng (bieu vat) cung pham
tru duge tinh vao trong ngoai dien. Th6ng tin bach khoa, th6ng thuang, kh6ng thuoe
vao dinh nghia tir; no ehi duge tinh vao trong dinh nghTa tu khi va ehi khi co tae dung
khu biet nghia he th6ng nay vai nghia he th6ng kia, vi rang th6ng tin nay kh6ng phai
bao gia cung dugc ap dung mot each binh dang cho tat ea eae thanh vien cung pham
trii dugc tinh vao trong ngoai dien, do do, kh6ng phai bao gia cung co gia tri phan biet
eae tu each thanh vien pham trii. Den day, m6 ta nghTa theo quan diem eua chuc nang
va tri nhan se kh6ng eon sir duy tri mot each nghiem ngat cai the phan biet gifta thong

tin ngft nghia va th6ng tinh bach khoa. Noi nhu the kh6ng eo nghia la tuac di sir phan
biet ve vi the, ve mat cau true cua th6ng tin thuoe ve tat ea eae thanh vien eua pham tru
va vi the ciia th6ng tin ehi thuoe ve mot thanh vien don le eiia pham trii. Ma, noi nhu
the CO nghia la se khong con the luang phan dut khoat gifta nhftng thuoe tinh, tue cac
net nghia, quan trong va nhftng thuoe tinh kh6ng quan trong d6i vai viec m6 ta dinh
nghia a mat noi ham, tire m6 ta eae nghia. Vi rang eiing la mot thuoe tinh, nhung no eo
the quan trong d6i voi viec m6 ta nghTa nay, trong pham vi thu thap xu ly nghTa nay,
ma kh6ng quan trong d6i voi viec m6 ta nghTa kia, trong pham vi thu thap va xu ly
nghia kia; va ngugc lai. Noi each khac, se co sir phan biet gifta thuoe tinh trung tam,
net nghia trung tam, dien hinh, va thuoe tinh ngoai bien, net nghTa ngoai bien, kh6ng
dien hinh khi tien hanh khao sat sir bien d6i phat triln nghTa. Sir gia tang vl mat ham
lugng cac yeu t6 nay, sir thay d6i vai tro va vi tri eiia tu*ng ylu t6 nay lien quan mot
each true tiep den sir bien d6i phat trien eua hien thue khaeh quan, eiia nhan thuc trong
eon nguai, va do do, lien quan den den sir phat triln, hoae la theo huong tri tue hoa
hoae la theo huang bieu trung hoa, ve nghTa eua tu.
1.3.4. Cach trinh bay theo haixu hudng phat trien nghia ciia luan van
Cac eon duang phat trien nghTa thuang duge de cap (an du va hoan du, xau nghTa
va t6t nghTa, khai quat hoa va chuyen biet hoa loai suy, tay nghTa, dat nghTa, ehuyin vi
ngft nghia,...) chinh la cac con duang phat trien chinh, co ban eiia nghia tir. Mot tu


17
nao do e6 the ehi phat triln nghTa theo mot con duang dan xuat phai sinh nghia, nhung
cung CO the di theo nhieu con duong ke tiep nhau. Trinh bay sir phat trien nghia theo
eae con duang phat trien nghTa nay, ky thue, vai mot eon duang, ta ehi eo the noi den
'f

r

1

1

dugc mot buoe phat trien nghTa ma th6i. Ma nghTa tu* lai bien doi phat trien mot each
lien tue, n6 co the dien ra nhieu buac lien tue. Tu chdn trong tieng Viet co eae nghia
phai sinh phat trien theo nhieu buac lien tiep vua hoan hoan du vua an du, vua theo
huang tri tue hoa vua theo huang bieu trung hoa...
d tren, chiing ta thay rang thuoe tinh noi dung trai dai trong ph6 nghTa chuc nang
tu vung eiia tu eo the duge the hien trong noi dung cua tin hieu tu dien hinh, va cung c6
the duge the hien tung kieu, timg phan a tu nay hoae tu khac trong v6n tu eiia ng6n ngu.
Do do. se c6 nhftng tu ma eo huong phat trien nghia hoae la thien ve huong nay, hoae la
thien ve huong kia, cftng se eo tu phat trien liic thi huong nay, luc thi huong kia, tuy
theo tung ngft* vue (register) hoat dong eua chiing. Hien thuc khaeh quan la mot dai lien
tue, toan ven. Su chia cat no thanh nhftng yeu t6, bo phan khac nhau chang qua ehi la ket
qua eiia cac thao tae tri tue dien ra trong dau 6c nha khoa hoe ma th6i, do do, eo tinh
tuong d6i. Bai vay, trinh bay phat trien nghia eua mot tu nao do theo xu huang nay hay
xu huong kia la mu6n nham tai tinh dien hinh eua hai cue thuoe ph6 noi dung nghia
chuc nang tu vung eua tir.
Chinh vi the, trong chuong II va chuong III ciia luan van, chiing t6i tiln hanh
khao sat mot each lan lugt sir phat trien nghia tu, sir hien thuc hoa nghia tu theo hai xu
huang: phdt trien nghia theo xu hudng tri tue hoa vd phdt trien nghTa theo xu huang
bieu tritng hoa. Su trinh bay nay bao ham ea sir trinh bay ve cac eon duong phat triln
nghia thuang dugc ngft nghia hoe cau true luan de cap.
L4. Tieu ket
Nhu vay, trong chuong co so nay, luan van da trinh bay, giai thieu vl eae van dl:
nguyen nhan va dieu kien eiia sir phat trien nghTa, khai niem phat trien nghia, sir phan
biet giu'a phat trien nghTa va dao dong nghia, eae tang nghTa kilu nghTa chuc nang tu
vung. hai xu huong dien hinh ciia sir phat trien nghTa. C6ng viec se tilp tue duge lam
sang to trong eae chuang sau.

DAI HOC Q U O C GIA HA NOI
TRUNG TAM THONG TIN THU VIEN

\l - Ll/

I oof


18
Chirang II.

KHAO SAT SlT PHAT TRiEN NGHIA THEO

HITONG

TRI TUE HOA
2.L Tiep can each hieu ve su phat trien nghTa theo huong tri tue hoa
2. /. /. Tu duy Id gich vd tang nghia tri tue
Ng6n ngft' va tu duy eo quan he th6ng nhat nhung kh6ng d6ng nhat. Don vi eiia
ng6n ngft la am vj, tu, va cau. Don vi eiia tu duy la khai niem, menh de, va phan doan.
Tu va khai niem eo nhftng m6i tuang lien nhat dinh. Tir eo the tuong duong (bieu dat
duge) khai niem, cung co the lan han hay nho han (kh6ng bieu dat duge) khai niem.
Theo tinh than cua tri nhan luan, "hire tranh ng6n ngft ve the giai" la ket qua ciia sir
y niem hoa the giai. Co hai loai buc tranh ng6n ngft ve the giai. Buc tranh khoa hoe the
hien o eae khai niem, phan doan va suy luan; buc tranh dai thuong t6n tai a nhftng tu
ngft doi thuang. Cac ket qua sir nhan thu*e the giai chung quanh se duge the hien a each
thue y niem hoa va san pham eua sir y niem hoa. Nguyen tae phan anh eua nhan thue
luan Mae xit thua nhan sir t6n tai Ivhach quan eiia the giai, va ket qua eiia sir phan anh
the giai ay trong y thue eon nguai. Theo nguyen tae nay, y nghTa tir vung chinh la noi
dung ciia tu* dugc phan anh trong y thuc. Nguyen tae phan anh de cao viec nghien euu

noi dung khai niem, y niem eua tu. Khai niem, theo truyen th6ng, duge xem nhu la mot
tu tucrng phan anh duai dang khai quat eae sir vat hien tugng eiia hien thue bang each e6
dinh hoa cac thuoe tinh, cac quan he. Nhftng thuoe tinh va quan he nay t6n tai trong khai
niem khoa hoc vai tu each la nhftng net eo ban nhat eila timg su vat, hien tugng hay
tung lap sir vat va hien tugng, t6n tai trong noi dung y niem vai tu each la t6ng hgp eiia
nhftng net can ban va kh6ng can ban ve sir vat va hien tugng.
Do ch6 cac khai niem khoa hoe va eae y niem dai thuang la nhftng yeu t6 the
hien kha nang tu duy ciia eon nguai eo lien quan den viec xu ly th6ng tin, thue hien
nhftng thao tae tu duy nhu so sanh, phan tich va t6ng hgp, h6i uc va tuang tugng, lien
tuong va phan doan,... nen viec nghien euu y nghTa tir vung cua tir tat phai mang tinh
djnh huang 16 gich, neu xet tu mat khoa hoe, mang tinh dinh huang bieu trung, neu xet
tu' mat nghe thuat, tham my.
Chuang nay khao sat sir phat trien eua nghTa tir theo dinh huong eua tu duy 16 gich.
2,1.2, Tir tang nghia thuc tien den tang nghia tri tue
Nghia thuc tien dugc bieu hien ngay trong timg cau noi, gan voi nhung ngu' canh noi
nang va sir quy chieu mot each eu the den nhiing dieu can noi eu the. NghTa thue tiln bilu
hien ngay trong su ket hgp voi nhftng yeu t6 di tmoe di sau, chiu sir quy dinh eua chinh
nhftng yeu t6 di truae di sau do. Qua each dung cu the ma nghTa bieu niem duge boe 16.
Qua ket hgp eu the ma nghia bieu hien duge hien thue hoa. Qua each diing eu the ma
nguai ta co the dieu chinh noi ham eua khai niem khoa hoe, dieu chinh sir khai quat vl
nghTa, de eo the hieu va giai thieh diing, hgp vai ngu canh. Lai noi lu6n t6n tai duai
nhftng bieu hien eu the, mang tinh ca nhan, va kha bien. Chi e6 qua nhung lai noi eu thi
ma nghia bieu niem, nghTa bieu hien mai thue sir hanh chuc. Nhu vay, giu'a tang nghTa


19
thue tiln va tang nghTa tri tue c6 sir ehi phoi lan nhau. Qua each dung thue tien ma nghia
tri tue duge hien thue hoa. Qua sir bieu hien eu the eiia nghTa ma khai quat nen nghia tri
tue. Nghia thue tien huong den nghia tri tue vai tu each la mot nguong phat trien theo
chieu huang gia tang ham lugng cac yeu t6 tri nhan, nhan thirc.

2.1,3, Thong tin bach khoa vd thong tin ngir nghia trong chieu hu&ng tri tue hod
ciia nghia tir
Su phat trien eua nhan thue va eiia thue tien xa hoi kh6ng ehi giup con nguai c6
them nhu*ng sir phan lap ro rang gifta cai nay voi cai kia, ma eon dua eon nguai den
nhung rac r6i kh6ng mong mu6n trong su phan lap ay. Nhftng tieu ehi chuc nang giiip
cho su phan biet cai nay voi cai kia kh6ng phai luc nao va a dau cftng co hieu lire va
CO vai tro nhu nhau. chung se tuy thuoe vaO dieu kien xem xet.
Nhu da noi, diem uu tien trong xae dinh nghia la su tri nhan. Ngft nghia hoc tri
nhan kh6ng chap nhan nhft'ng duang phan giai raeh roi gifl*a eae pham trii, kh6ng coi
m6i mot dan vi pham tru deu duge nhan dien nha tap hgp mot bo tieu ehi khu biet can
va du nhat dinh lap di lap lai duai dang kh6ng d6i. Co so de hgp nhat eae don vi rieng
le vao trong pham tru la phep loai suy va djnh huong dien mau .
Nhu vay, quan diem tri nhan ve dien mau gop vao ngft nghTa hoe tu vung tu tuong: (1)
pham trii co cau tnic noi tai, quan he gift*a eae yeu t6 trong cau tnic noi tai duge the hien mot
each Idiae nhau trong cac lai noi khac nhau (vi du; net nghTa eua chim trong ket hgp con chim
se va con chim dd dieu se khac nhau a nhung net nghTa phu eo tae dung khu biet ciia se va dd
dieu): (2) t6n ty pham tru phan anh t6n ty tu vung - ngu nghTa, do do ma, cau tnic cac net noi
ham eiia khai niem phan anh mot each tuong d6i cau tnic eae net nghTa eiia tu (so sanh t6n ty
pham tru thuc the > sinh vat > dong vat > ngitdi > nam > hoc sinh nam,... ciia khoa hoc va
ton t>^ ngu* nghia chinh cac tii' do); (3) trong ngft nghTa eiia mot tu" e6 sir hgp nhat nhung net
loai tru lan nhau trong m6 hinh nhan thue dien mau e6 dien, nghTa la ldi6ng eo sir phan biet
gifta th6ng tin bach khoa (ehi g6m nhung cai dien hinh eo tae dung khu biet) va th6ng tin
ng6n ngft (co ea cai kh6ng dien hinh). Nhu vay, mu6n mieu ta mot nghia nao do eua tu ta
phai xae dinh duge nhung he th6ng y niem ma nguai ban ngft ITnh hoi, cau tnic hoa, phan loai
va xu ly dong thong tin tii' the giai ben ngoai nhap vao Idii tien hanh hoat dong tri nhan mot
d6i tu'gng eu the nao do, ehu kh6ng phai ehi di m6 ta ban than dien mau eua doi tugng ay;
nghia la m6 ta d6i tugng hien thue dua tren mot cau true ngu* nghia hat nhan, dien hinh (eiia
dien mau), eong vai nhung (net) nghia ldi6ng dien hinh (so voi dien mau) eo tae dung khu

Xet ve mat can true, tri thirc ciia con nguai duoc phan anh vao trong cau true ciia ngon ngu ton tai duai hai hinh thuc: cac pham trii djnh

hirang - phan anh (su the hien ve giong. so. each, tir loai,...), va cac pham trii djnh - huang he thong (hinh vj, tir. ngiJ,...). Cac pham trii ngon
ngu duac coi nhu la nhirng hinh thai bieu hien cua nhtmg cau true khai niem khoa hpc, y nipm nhat dinh (ty du. tat ea nhirng tir nao co k6t
hgp vai tir cay (cay lua, cay co, cay beo (cay than co - cay co), cay Urn, cay tdu (cay than go - cay coi),...) thi deu co the quy loai duai piiam
trii cay (ho^c la cay than go, hoSc la cay than co) trong khoa hQC, mpt each tuang doi). Nhu vay, giua cac net noi ham eiia khai niem khoa
hoc de bieu hien cac ngoai dien ciia pham trii khoa hpc. va cac net nghTa de bieu hi?n cac nghTa ngon ngir ciia tir ngCr co mot su tuang img
nhat dinh. M6i mpt pham trii nay deu co nhung cai th^rc lai (so it) dien hinh, noi trpi, so vai nhuiig cai thue tai (so dong) kcm didn hinh. it
noi trpi. Nhung cai dien hinh nay se co tu each la cai dai dien pham tru, va duge goi la nhiing cai dien mlu /dien mau /nguyen hinh/mau g6c.
"Cai the giai dien mau" ciia ca nhimg khai niem khoa hoc va nhirng bieu hien ngu nghTa dai thuang ciia tir ngir nay dan gian han xk\ nhit^u
lan so vai cai the giai thuc tai ma chiing ta dang song, nhimg no lai co tac dung giiip la xae dinh va quy loai tat ca sir phirc tap ^y mpt each tir
tir va dan gian. giiip ta lam ehu so lugng v6 han nhung kich thieh do hi?n thuc dem lai. Vay la lat ea nhinig cau true khai niem, y niem ky
deu bat nguon tir chinh kinh nghiem tiep xue thuc le, va cung ehi qua thir kinh nghiem ay thi tir ngir mai co nghTa.


20

biet d6i tugng voi nhirng d6i tugng eu the gan gui va voi d6i tugng dien mau. Vay, vai cac
d6i tugng can m6 ta khac nhau, se eo nhftng bo tieu ehi khu biet Idiae nhau.
Dien mau tu vung - ngft nghia chinh la hat nhan noi dung eua tir da nghia, eo tac dung
ket dinh tat ca cac nghia eua tu thanh mot cau tnic ngft nghia thong nhat va eo tinh huang
noi. Nhu* the, trong ban than cau tnic ngu nghTa eua tu da nghTa da eo tinh bien djeh, dao
dong. Cac tu* ngu* kh6ng dimg im trong he th6ng ng6n ngft, ma hanh chuc lien tue trong he
thong lai noi, do do ma tu' lu6n co cac nghia thuc tien khac nhau. Net noi ham hat nhan
trung tam ciia khai niem, va tuong ung vai no (noi mot each tu*ong d6i) la net nghia hat
nhan trung tam cua nghia tii', nghia hat nhan trung tam cua tu (tuong duong khai niem),
mang tinh ph6 quat, toan nhan loai. Do vay ma sir tien bo trong nhan thue khoa hoe cung
dong nghia voi sir tang len ve ham lugng cac yeu t6 nhan thirc khoa hoc trong nghTa tu.
I rong nhan thirc va trong lai noi, chuyen vi net nghia trung tam eua tu cftng tire la chuyen
vi cau tnic ngu nghia (change of default meaning) eiia tir. Day chinh la each thue cua sir
chuyen nghia, phat trien nghia theo djnh huong tri tue eiia nghia tu. Nhftng tii' ngft duge dua
vao trinh bay a day eo each thuc phat trien nghia dien hinh theo huang phat trien nay.

2.1.4. Cach hieu ve suphdt trien nghia theo hu&ng tri tue hoa
Huong m6 ta luong phan cau tnic nghTa ciia tir bao g6m tap hgp eae th6ng tin ngft
nghia tri nhan (16 gich, tri tue, nhan thue, m6 ta, sir kien) va tap hgp cac th6ng tin ngft nghTa
xue cam (hinh tugng, bieu trung, tham my, binh luan) cho rang nghia eua eae don vi tir
vung khac nhau chinh la su dap d6i gifta ham lugng eua nhirng th6ng tin ngft' nghia tri nhan
voi th6ng tin xue cam. Di theo huang m6 ta luong phan nay, eo the quan niem rang sir phat
trien nghia theo huong tri tue hoa ciia tu chinh la su gia tang s6 lugng eae net nghia tri tue
trong cau tnic cua nghia tu, eae nghia tri tue eiia tu', giup cho viec bieu dat cac khai niem
khoa hoc dugc minh xae han. Ket qua cua su phat trien nghia theo huong tri tue la sir tang
len ve dung lugng cac nghia trong tir, tang len ve dung lugng net nghia trong nghia tir,
nhung do la sir gia tang cac th6ng tin nhan thuc, th6ng tin mo ta ve sir vat, hien tugng, qua
trinh, tinh chat, do la ket qua eiia nhiing buoe tien khoa hoe trong xae lap, kien giai khai
niem. nghia tir. Sir gia tang ham lugng cac yeu t6 tri tue cung eo nghia la su gia tang ham
lugng nhan thiic Ichoa hoe trong nghia tu.
2.1.5. Hien thuc ngu lieu vd each xdc lap nghia chuc nang tir vung ciia su phdt
trien nghia theo hu&ng tri tue hoa
Nhu da noi, ba tang nghia va sau kieu nghia chuc nang tu* vung eua tu eo the duge
hien thue hoa mot each d6ng thai a nhung tin hieu tir dien hinh, cung co the ehi e6 mot bo
phan nghia nao do eiia tir duge hien thuc hoa ma th6i. Nhin chung, eae kieu nghia chuc
nang tu vung khac nhau duge phan b6 kh6ng gi6ng nhau a eae don vi tu vung khac nhau.
Tuy nhien, d6i voi timg ngft vue, timg kieu loai phong each chuc nang, se eo nhftng lop tii"
vu*ng chire nang nhat dinh dong vai tro la nhftng tu ngft tich cue, keo theo do, se eo nhung
tang nghia chuc nang tu vung nhat dinh duge bieu hien mot each tich cue.
Tang nghTa tri tue se eo tmong bieu hien dien hinh la nhftng van ban khoa hoe duy ly,
•7

do vay, e6ng viec khao sat se huong toi cac van ban thuoe kieu loai phong each chuc nang
nay vai tu each la nhftng ngft lieu dien hinh nhat. Van ban a day duge hieu la nhftng van