Hệ thống từ chỉ màu sắc trong tiếng việt

BÒ CIÀO DUO VA OÀO TAO
DAI HOC QUÓC GIÀ HA NQI
TRIJÒNG DAI HOC KHOA HOC XA IlOl vA XHÀN VÀN
NGimON KHANH HA

H€ THONG Tir CHI A/ìflU SM.
TiRONG TI€NG VI€T
• «

j

lUAM AM THAC SI MGU VAM
(NGON NGÙ HOC)
Chuyòn iigành : Ly liian lìgon n.qiì
MA ^ó': ;10'1()8

NCaÒI HL/Ó'NG DAN KHOA HC
Gido su Phd 'Lieli si
Phain Diic Diiom'

HANOI. 1995


MUC LUC
L&i ma dàii
Chuffng

I. He thong tu chi mau sue
trong mai lién he vm vàn hoà

A. Ngon ngù va vSn hoà

B. Màu sac duói góc do khoa hoc tir nhìén
1. Màu sue là gi
2. Màu sàc cùa vai chat
C. Tu ngù chi màu sàc trong mòi quan he vói van hoa
1. Huóng nghién cuu Ihco dàn lóc hoc
2. Huóng nghién cuu Ihco làm ly hoc
3. Huóng nghién cuu Iheo ngòn ngu hoc
D. He thong tu ngùr chi màu sac trong ticng Vict - Su phàn loai
1. Hai lóp tir chi màu sàc chù ycu
1.1. Lóp tu chi màu ca ban
1.2. Lóp tirchi màu cu ihédiay lóp tir chi màu d(ic trung)
2. Lóp tir phài sinb tir lóp tir chi màu ca sa
Chitffng

IL Lóp tic chi màu c(f sa

I. Càc doi tiroTig cu the duoc bicu thi
/ . Tu chi màu ìtnéu la man sac cùa cac sif rat
1.1. Màu silc cua mòi truóng ihièn nhién
1.2. Màu sàc cùa mòi truóng nhàn tao
2. Tfr chi màu tra thành ìén gai cua su vài
2.1. Tcngoi còdinh
a/Tcn goi là tir don liei
b/Tén goi là tó bop tir co dinh hoà
bl. Tén goi chung cho mot nhòm su vat
b2. Tcn goi cho càc su vat ricng le
2.2. Tén goi làm ibói
-? Tirchi màu nói ìén ciac inmi> cùa su vàf
^.1. Cac hién tucma ihien nhien
3.2. Dóng va! • 3.3. Thucvàt

3.4. Càc su vài khàc
4. Tu' chi màu miéu la màu sàc càc bó phàn cùa co' the con nguòi
•
•
•
•
•

Da
Sàc mài
Mm
Mòi
Toc, ràu, long màv

3

7
7
13
13
15
15
15
16
16
23
^ • ^

-''^

27
28
^^0
-^*'
-"*^''
^^^
-^-"^
>"*^
-^^'
^^
^^
'^^^
41
"^^
•^^43
43
43

-^-^
47
49

52
53
54


• Ràng

.-

• ^^'
• Xuang, nào

56
^,

•

cn

Màu

IL Càc 66ì tirgtig triru tiroìig duac bicu thj
A. Nhùng hình ncgng màu sac co nguàn góc tudien neh chi? Hàn
1. VQ iru, the giói
2. Con nguói
2.1. Nhàn vat
2.2. Tinh càm
2.3. Nhàn duyén va tuoi tre
B. Nhùng hình tirang tnàu sàc hién àgi

57
57
^
g-,
62

Chiamg IIL L&p tìcchi màu thùcàp

7j

A. Phan loai
B. Y nghla va boi cành sir dung cùa lop tir chi màu thir cap

73
78

65
66

JQ

/. Nhóm tir ghép ma tat cà càc l/ianh lo' tao tu déu chi inau

78

1. Tir lày àm
2. Tir ghép nghla - Càc ihành to' tao tu kè'l hcrp
vói nhau theo quan he dang lap
3. Tir ghép nghla - Càc thành lo 1:K) lu ket bop
vói nhau theo quan he chinh phu
//. Nhóm llì ghép co ket càu : Thành to chi màu ket hap
vài thành tòkhòng chi màu
1. Tu ghép co thành to' phu là danh lù
'
2. Tir ghép co thành to' phu là ihuàt tu
2.1. Nhóm thành to phu co lién quan
dén dò sàng - lui, dam - nhal
2.2. Nhóm ihành lo phu bieu Ihi kél càu cùa su vài

va kha nàng phan chiéù ành sàng cùa su vàt
2.2.1. Nhóm thành tó phu bieu thi kél cau cùa vài
- kha nàng phan chiéù cùa chùng
2.2.2. Nhòm thành lo phu bicu thi kel cau
cùa chal long va chat khi
2.2.3. Nhóm thành lo phu bicu ihi
trang thài cùa ành sàng
2.3. Nhóm ihành lo phu lièn quan dén càclning ihài cùa su vàt
2.3.1. Nhóm ihành tó phu biéu ihi qua irình
phàl Irien cùa sU vàt
a/ Càc Ihành lo phu bieu Ihi trang ihài
tuoi mói, mong nuoc cùa su vàt
b/ Càc thành tó phu bieu ihi lr:ing thài
khò càn, già eòi cùa su vàt
^ ^
2.3.2. Nhóm thành lo phu bieu dat su chuyén dòi ining thài
cùa su vàt co lién quan lói nhiél va ành sàng

73
79
80
82
82
86
87
89
89
92
93
93

93
93
94
95


2.3.3. Nhóm thành tó phu lién quan dén
kéì càu ben trong cùa su vài
2.3.4. Nhóm thành lo phu bieu thi tàc dóng cùa
càc yé'u tó ben ngoài doi vói su vài
2.3.5. Nhóm thành lo phu lién quan dén
hinh thùc ben ngoài cùa su vat
2.3.6. Nhóm thiinb tó phu bieu thi mijrc dò cao
ve mài khòng gian, so jurmg cua su vat
2.4. Nhóm thành lo phu lién quan dén
ining thài. cam giàc cùa con nguói
2.4.1. Nhóm thành lo phu bieu thi kha nàng
càm nh(in cùa càc giàc quan
2.4.2. Nhóm thành lo phu biéu ihi phàn ùng cùa co the
2.4.3. Nhóm thành tó phu bieu thi trang thài cùa ca the
2.5. Nhòm ihành tó phu bieu thi dàc trung
cùa mot so màu sàc nhal dinh
3. Tir ghép co thành lo phu là tir chua rò nghla
a/Con duóng hinh thành tir
b/ Ngù nghla va bòi cành su Jung
Chuong
•
•
•
•

VL Lóp tu chi màu cu the

Hàng tu chi màu dàc irung liéng Vici
Bang tu chi màu dac trung tié'ng Anh
Bàn2 tir chi màu i\:\c irunii tieng Nhàt
Sc> sanh

97
97
98
*^S
100
KK)
101
102
103
K*4
n*4
105
K^^

1^*7
' ' -^
1 • "^
^''

Lòi ket liidn

^-1

Danh miic càc tài liéu duuc trich ddn trong luein vàn

123

Phu lue I. Danh seieh càc ticchi nuiu thùcàp
Phu lue II. Bang thdng ké càc tic ehi muu ihu eàp
theo su vài dune miéu tu
Phu lue III. Tu Uéu ve tu chi mau

127
1-^^
1^-^


LO! MO DÀU

T

h à t khó hình dung dugc euge so'ng cùa loài nguói ma khóng co m à u sàc. The
giói thién nhién xung quanh con nguòi va the giói do con nguòi tao ra chinh
là the giói m à u sàc. Bao nhiéu su vat, bay nhiéu sàc do màu. Trong khi raàt nguói
chi thu n h a n dugc 600.000 m à u thi hién nay mot mày tinh dà eó the chua va bié't
den 20 trieu tóng m à u khàc n h a u [35,tr81]. Y\ màu sàc co m à t a k h à p noi nén khóng
nghi ngò gi n ù a , no là mot bg p h a n khóng the thieu cùa nén vàn hóa. Màu sàc dugc
coi n h u "mot nguon khoài càm thàm my dat ngang hàng vói àm nhac, vàn hoc va
nghe t h u a t nói elìung" f l 5 , t r l 6 9 ] . Tu làu càc nhà dàn toc hgc, càc chuyén già ve van
hóa dàn gian, nghe t h u a t dàn gian, kien trùe dà nhàn thày r à n g kha n à n g càm thu
m à u sàc va moi lién he t h à m my doi vói màu cùa moi dàn toc là khàc nhau, va diéu
do làm nén bàn sàc vàn hóa dóc dào. Màu sàc gàn lién vói lich s u va truyén thong

dàn toc. O phuong Tày, khòng ai dàra nàm trén giuÒTig trai vài den, vi màu den là
m à u cùa chet choc. Con 6 phuong Dóng, nguói ta coi màu t r a n g là tang che. Hcm mot
n u a so nguòri phuong Tày thich m à u xanh da trói, chi co 20vr thich m à u lue va 107c
thich m à u do. Màu dò gàn vói m à u m à u nén thói xua, màu do là biéu tugng cùa tói
àc, loi làm, phù thùy, quy sii. Den tàn cuoi the ky XIX, chi co quan tóa, dao phu, ké
bi h à n h hình, tói n h à n chèo thuyén va tìi klió sai... mai eó y phuc m a u dò. [35; tr
83,84]
Màu sàc khóng chi là mot thugc tinh co hiru cùa thién nhién ma con là yéu to
tinh t h à n dàc sàc cùa loài nguói. \^i t à m quan trong dò ma m à u sàc dugc coi là mot
trong n h ù n g d a n g thiic van hóa dàu tièn dugc ghi lai va ky biéu hóa, thong qua ngòn
ngù. Moi toc nguòi co mot he thong t h u a t ngù chi màu riéng cho mình. rat phong
phù va dgc dào. C h à n g han. trong tié'ng Anh co tói hcm 3000 t u chi m à u [52].
Càc n h à khoa hgc trén the giói tu hon 100 n à m ve truóc dà rat q u a n tàm dén
su kivÀc biét trong Idia nàng càm nhàn màu sàc cùa càc dàn toc trén thè giói. Càc
euge t h à o luàn ngày càng dugc nhiéu ngành khoa hgc quan tàm. n h u dàn toc hgc,
t à m ly hgc, ngòn ngù hgc.
Tu day dà xuàt hién nhiéu còng trình nghién cuu xuàt sàc d u a trén càc tu lieu
dién dà song dòng, ma doi tugng là càc toc nguòi kliàc nhau, cua nhiéu nhà khoa hgc
noi danh. Co the ke ra day Glastone \V.E.[45] Geiger. L.[44] Magnus G.[53] vói su
p h à n tich ky luòng càc tén ggi m à u lày ra tu càc vàn bàn vié't eó xua cua I r u n g
Quoc, An Dò, Xemit... ; Alien F, nhà tàm ly hgc nguoi .Anh vói n h ù n g quan tara ve
càc non vìm hóa von tÙTig bi coi là "mù màu" [39] ; Belin B. Kay P. vói viéc phàt


m i n h p h u o n g p h à p phàn giai doan tien hóa doi vói su xuat hién nhirng ky t u màu.
Nhiéu n h à khoa hgc di sàu tìm hieu t u dien màu sàc cùa càc toc nguòi cu the, n h u
T e m e r . V. d u a trén tài Uéu va nghi le Ndembu dà dua ra dugc n h ù n g y kien ve van
de p h à n loai m à u sàc trong vàn hóa so khai [17], n h à dàn toc hgc nguòi My Klineberg.
O. thi nghién ciju he thong tu ngù chi màu o càc bg lae nguòi Anh Diéng (My) [46].
Ngoài ra con co T h u m w a l d R. vói cu dàn dào Xolomonop [63], Heider E. R. voi toc

nguòi Dani [47], Semiakin F.N. vói n h ù n g tén ggi màu trong tié'ng Due va tié'ng
Celkup [16], Corxunxkai T.T, Fridman H.H. Treremixina LI. vói eóng trình nghién cuu
he thong hien thi m à u trong tieng Nga, tieng Due, tieng Anh [6], nhà khoa hgc My
Conklin N.C va he thong ky t u m à u cùa bg lae Hanunóo fPhihppin) [42], n h à bàc hgc
nguòi P h à p Metaie P. vói nhirng hinh thùc hien thi màu mot càcb hoang dà cùa dàn
goc California [54], n h à nhàn chùng hgc nguòi My Ray R. V, vói n h ù n g tài liéu dién
dà ve hon 60 bg lae Anh Diéng Bàc My [57], Rivers W.H. voi t u dien m à u sàc cùa
càc dàn toc Bàc cuc [58] v.v...
Chi diem sa qua mot so tàc già va eóng trình tiéu bieu n h u the", eiing eó the thày
dugc moi quan he giùa m à u sàc va vàn hóa toc nguòi da dugc giói khoa hgc the' gioì
ehii y quan t à m den m ù c nào.
O Viet N a m , dà't nuóe eó bé day vàn hie'n làu dòi va dòi song tinh t h à n phong
phu, m à u sàc t u làu dà tra t h à n h mot bg phàn khóng the thieu dugc cùa truyén
thong vàn bòa. T u nghe t h u à t làm gom su dé'n càc dòng t r a n h dàn gian, tu trang
phuc dàn toc ruc rò dgc dào dén n h ù n g vàng son cùa cung dien dén dai, dàu dàu
cùng hien dién vai trò cùa m à u sàc, vói n h ù n g y nghia, n h ù n g biéu tugng vàn hóa
gàn lién vói truyén thong lich su. Hon the' nùa, mói truóng thién nhién cùa mot nuóe
nhiet dòi lai vò cùng phong phù sàc màu. Vói thién nhién n h u the, xà bòi n h u the,
se khòng eó gì d à n g ngac nhién neu nói r à n g nguòi Viet eó mot kho t u ngù de hien
tlìi m à u . D à n g tiee là cho den bay giò, chùng ta khai thàc nò, tira biéu nò chua dugc
bao nhiéu. N h ù n g eóng trình de cap den màu sàc trong vàn hóa chù yeu thugc ve càc
nhà dàn toc hgc, nhirng nguòi nghién cuu nghe t h u a t . vàn hóa dàn gian...
Tuy nhién càcb nghién ciru cùa hg thuòng là di sàu tìm biéu mot llnb vuc vàn
hóa nào dò, va trong qua trình tìm hieu. hg nhàc tói su tón tai cùa m à u sàc va
pbuaiìg t h ù c hién thj chùng vói tu càcb là mot khia canh cùa doi t u g n g nghién cùu,
chù bàn thàn m à u sàc khòng phài là doi tugng chinh. C h à n g h a n . khi nói dén mot
so' van de ky t h u a t va nghe t h u a t lién quan den lich su phàt trién gom co V^iét Nam,
Nguyén Vàn Y d à n h vài dòng de nói ve màu men gom [28], giòng n h u càcb lam cùa
T r a n K b à n h Chuong khi giói thiéu thù phàp tao men m à u trong do gom già dung
thòi Ly [5]. Yeu to m à u sàc cùng dugc nhàc den trong mot so eóng trinh nghién cùu

thugc linh vuc khàc n h u bài giói thiéu ve nghe t h u à t tuong b à t bg Viet Nam cùa
Nguyén Lai [12], bài tìm biéu ve hoa vàn cap vày (trang phuc phu nù Muòng) cùa
T u Chi [4]. Dàc biet yé'u to' m à u sàc vói tu càch là mot phàn cùa vàn hóa tioiyén
- 4 -


thong dugc quan tara nhieu han cà qua càc chuyén luàn ve nghe t h u à t tao hình dàn
gian - lành dia rìéng cùa màu sàc. Càc nhà nghién cùu dà chù y nhiéu toi chat liéu
m à u cùa t r a n h khàc g5 Dóng Ho [8], tranh Hàng Trong [26], t r a n h Bò Ho [23] cùng
nhu net dgc dào trong sac m à u tranh lua [24], bang màu nguyén sa trong tranh san
mài [14]...
N h u n g càc eóng truih này deu eó dàc diem chung : khóng coi m à u sàc là doi tugng
nghién cùu chù yeu. Vi vày, hai bài viet cùa P h a m Dàng Tri : -Quanh càc phàp lam
Hue suy nghi ve màu sàc" [22] va n h a t là bài "Nhùng hgp sàc t u a n g p h à n cùa Hue
t h u a truac va Dia m à u ngù sàc Hue, ngày nay" [23] co già tri n h u là n h ù n g chuyén
luàn eóng phu, truc tiep nghién cùu ve màu sàc, qua dò làm noi b à t Ìén net dàc sàc
cùa vàn hóa truyén thong Hue. T a t nhién óng khóng de cap gì nhiéu toi von tu ngù
chi màu sàc, ma chi tìm biéu bdn thàn màu sàc thói, vi vàn de t h ù n h à t rò r à n g là
thugc lành dia cùa ngòn ngù hgc.
Vày thi giói Viet ngù hgc dà dat nhirng thành tuu gi doi vói de tài này ?
Mae dù dà co' gang thu thap, tìm kié'ra trén t a t cà càc so t a p chi chuyén ngành,
càc còng trình nghién cùu dà x u a t bàn va cà càc an phara it nhiéu lién quan dé'n van
de này (tap chi Dàn toc hgc, tap ehi Nghién cùu Nghe t h u a t v.v...), chùng tói raoi chi
bié't dugc mot so eóng trình n h u :
- Bùi Dinh Minh vói còng trình nghién cùu thuc nghiém viéc ma hóa m à u sàc
trong tieng Viet va tieng Nga [13]
- Le Anh Hién vói bài \ié*t ve càch dùng tinh t u chi màu skc cùa To Hùai [9]
- Dào T h à n vói hai bài \ i e t "He thòng tu ngù ehi màu phu trong tieng Viet" va
"He thong t u n g ù chi m à u sàc cùa tié'ng V^iet trong su ben he vói mày diéu pbò quàt"
[18,19]. .

N h ù n g tàc già trén dà dua ra dugc nhiéu y kien dàng chù y ve he thong t u chi
m à u sàc trong tiéng Viet. Tuy nhién con eó rat nhiéu vàn de càn giài quyet doi vói
de tài này. C h à n g han, ai cùng bié't ràng nguòi Viet co rat nhiéu t u de biéu thi màu
sàc, vày thuc chat là eó bao nhiéu tu chi màu ? Liéu càc tu dién tiéng Viet t u truóc
tói nay dà t a p hgp day dù càc t u chi raàu chua, hay càn thiet phài làp ra mot ' t u
dién m à u sàc" riéng cho tiéng Viet ? Càc t u ngù dò eó thè dugc sàp xep theo he thong
nào ? C h ù n g eó net dàc biét gì trong càu trùc "? Ve raàt y nghia thi giùa càc tu ngù
dò co gì khàc n h a u ve phara vi biéu vàt khòng ? Tai sao mot so t u chi raàu lai chi
dugc d ù n g cho s u vat này raà khòng thè dùng de miéu tà s u vàt khàc ? Chùng eó
lién quan gì den vàn hóa truyén thong ? Thàm chi, con eó thè di vào mot khia canh
khó han n h u n g r a t thù vi, là nguon goc cùa càc tu ngù chi raàu tiéng Viet : tai sao
càc t u dò lai xuà't hien ? S u chuyén doi tu càch hién thi raàu cu thè sang càch hién
thi m à u trini tugng dà dién ra n h u thè' nào ^ Tu chi màu Viet nam eó chiù ành huang
cùa vàn hóa H à n khòng ? Co vay mugn tu chi raàu Trung Quoc khóng ? Ngoài ra,
chùng con chiù tàc dòng cùa n h ù n g nén van hóa nào khàc ? v.v... va v.v..

- 5-


C h ù n g toi khóng co tham vgng giài quye't dugc tat cà càc thàc màc trén. Trong
khuòn kho luàn vàn, chi xin t a p t r u n g vào nhirng diém chinh sau :
1. Thong ké va lap ra mot bang t u ngù chi m à u sàc trong tieng Viet.
2. P h à n loai chung, sàp xe'p chùng t h à n h he thong.
3. P h à n tich y nghla t u vung va boi cành su dung chùng, qua dò làm sàng to
n h ù n g lién he cùa chùng doi voi vàn hóa truyén thong.
L u à n vàn dugc xày d u n g trén ca sa 3776 phié*u t u liéu dugc luu giù trong kho tu
liéu, pbòng T u dien - Vien Ngòn ngù hgc. Hi vgng r à n g né'u giài quyet tot càc vàn
de dugc d à t ra, luàn van se góp thèm mot tiéng nói vào huóng di mai cùa ngòn ngù
hgc hién nay : ngón n g ù nhìn duói góc do vàn hóa.

- 6 -


Chtrang

I

HE THONG Ti; NGLT CHI MÀU SAC
TRONG MOI LIÈN HE VÓI VÀN HÓA
A. NGÓN NGIJ VA VÀN HÓA.
Vàn hóa dugc coi là h à n h vi ù n g xu riéng cùa loài nguòi hien dai (Homo sapiens),
kèm theo nò là nhirng doi tugng vàt chat vói t u càch là bg p h a n khòng the tàch ròi
cùa boat dòng ù n g xu này ; nói mot càcb cu the hon, vàn hóa bao gora ngòn ngù tu
tuang, tin nguòrng, phong tue, luat le, the che, còng cu, ky t h u a t , boat dòng nghe
t h u à t , nghi le v.v... S u tón tai cùa vàn hóa va boat dóng cùa nò phu thugc vào chinh
n à n g lue cùa con nguòi. Kha nàng này thuòng dugc goi là n à n g lue suy nghi eó ly
tri hay t r ù u tugng, tuy nhién eó truóng hgp loài vàt cà'p duói cùng the hién su ùng
xu eó ly tri, con y nghla cùa t u "triru tugng" khóng boàn toàn rò r à n g va chinh xàc,
t h u a t ngù "nàng lue biéu t r u n g hóa" (symboUingJ eó le là càc tén thich hgp haiì cho
kha n à n g tri tue eó ragt khòng hai cùa con nguòi, bao gom viéc qui dinh cho càc su
v a t va s u kien nhirng y nghla nào dò ma né'u chi dua vào n g ù nghia khòng thi kliòng
the hieu dugc. Lòi nói t h à n h tié'ng - ngón ngù - là mot vi du tiéu biéu. Y nghla cùa
t u "hoa", khóng gàn chat vói bàn t h à n càc àm ; nò dugc nguòi ta gàn cho càc àm mot
càcb tùy tièn va vò doàn. N à n g lue biéu t n m g hóa 's^Tubolling) là ragt loai ù n g xu
eó thè xàc dmh mot càcb khàch quan, va khóng nén n h à m làn nò vói n à n g lue tugng
t r u n g (syrabolizing) vi thuàt n g ù này co nghia r a t khàc.
Dà eó r a t nhiéu dinh nghia khàc nhau ve vàn hóa. Dinh nghia co dién ve vàn
hóa x u à t hién vào the ky XIX, ma tàc già cùa nò là n h à n h à n loai hgc nguòi Anh
E d w a r d B u m e t t T>dor dà dua ra trong tàc phàm "vàn hóa nguyén thùy" (1871' : "Vàn
hóa... là mot t a p hgp toàn bg n h ù n g tri thùc, tin nguòng, nghe t h u à t , dao due, phàp

luat, phong tue, va b à t ky nàng lue va thó quen nào khàc raà con nguòi vói t u càch
là mot t h à n h vién trong xà bòi co dugc". Trong Nhàn

loai hoc (ISSI), Tylor chi rò

r a n g vàn hóa boàn toàn là sa hiru cùa riéng loài nguòi. Quan nièm ve van hóa này
dà dugc càc n h à n h à n loai hoc su dung dàc lue trong suot nàm muoi n à m . Cùng vói
s u p h à t trién m a n h cùa bg mòn nhàn loai hgc, nhirng suy nghi ve bàn chat cùa nhirng
van de va khai niem phu thugc dà dàn den su già t à n g so lugng va su da dang cùa
càc d;nh nghia ve vàn hóa. Trong Vàn hóa : diem lai càc khdi niém va dinh

nghia


(1952) hai n h à n h à n loai hgc nguòi My A.L. Kroeber va Clyde Kluckhohn dà dàn ra
104 dinh nghia ve vàn hóa - trai rgng t u "hành vi ù n g xu dugc rèn luyen "dé'n" n h ù n g
y niem trong t u tuòrng", "mot ké't cau logie" "mot su bia dat ve thong ké", "mot co che"
phòng t h ù ve m à t t à m ly" v.v... Dinh nghia (hay khài niém) ve vàn hóa dugc Ki'oeber.
Kluckhohn va nhiéu n h à n h à n loai hgc khàc uà thich là dinh nghla cho r à n g vàn hóa
là mot s u t r ù u tugng, hay cu the hon " su trùu tugng hóa tu h à n h vi ù n g xu".
N h ù n g k h à i niera trén déu co n h ù n g nhugc diém va phié'n dién. Su ton tai cùa
càc truyén thong ù n g x u - tue là nhirng mó hình ù n g xu dugc chuyén giao bang
phucmg thùc cha truyén con no'i ve màt xà bòi chù khòng phài theo kiéu sinh hgc rò r à n g là cùng dugc tao lap a càc dóng vàt khóng phài nguòi. "Nhirng y niém trong
t u tuong" tò r a eó y nghia trong xà boi cùng khóng khàc gì n h ù n g t h ù dà dugc biéu
d a t trong ngón ngù, boat dóng va càc doi tugng khàc. "Mot ké't cà'u logie" hay "mot
s u h u cau eó tinh thong ké" rò r à n g là khòng day dù de eó thè su dung. Con khài
niem vàn hóa là mot su t r ù u tugng, t h ù nhàt se khien nguòi ta thàc màc ve thuc
tièn cùa vàn hóa (boi vi "su t r ù u tugng" thuòng dugc biéu là "khòng thè càm thày
dugc"), t h ù hai, se dàn den viéc phù dinh su ton tai cùa nò, vi n h u vày thi vàn hóa
dà dugc dinh nghia a ngoài su ton tai cùa nò va neu khóng co càc su v à t va hién

t u g n g khàch q u a n co t h à t a the' giói ben ngoài thi cùng khòng the eó khoa hgc.
Kroeber va Kluckhohn ket luàn ràng vàn hóa là mot su triru tugng dira trén ly
do là : né'u vàn hóa là su ù n g xu, thi chinh bòi diéu dò, raà nò tra t h à n h vàn de cùa
tara ly hgc, vi the hg ket luàn: "vàn hóa là ragt su t r ù u tugng hóa tu n h ù n g hành
vi ù n g xù cu the chù khóng phài là bàn thàn su ù n g xu". N h u n g nguòi ta sé bòi,
vày thi cài gì se là s u t r ù u tugng hóa cùa mot 11 cuòi hay mot cài b à t gora theo quan
niém cùa Ki'oeber va Kluckhohn ? Càu hòi này d à t ra nhirng vuóng màc ma càc tàc
già trén kliòng giài quyet dugc thich dàng. Sau dò trong tiéu luàn "Miài niem vàn
hóa" (1959), Leslie A.White dà d u a ra lòi giài dàp. Óng cho r à n g và'n de khòng phài
a cho vàn hóa là t h u c te hay là t r ù u tugng, ma vàn de là ò boi cành cùa n h ù n g kien
giài khoa hgc. Khi càc su vàt, hién tugng dugc xem xét trong boi cành n h ù n g quan
he cùa chùng vói còng dóng nguòi, chùng tao t h à n h h à n h vi ù n g xu. klii chùng dugc
xera xét khòng phài trong quan he cùa chùng vói còng dong nguòi ma trong quan he
cùa chùng vói n h a u , chùng tra t h à n h vàn hóa theo n h u dinh nghia. C h à n g han, loi
nói kiéng ky mothcr - in - law (me chong/ me vgi là mot phùc hgp gom càc khài
niem, càc thài dò, va càc h à n h dòng. Khi nguòi ta xem xét phùc hgp dò trong quan
he cùa nò vói còng dong nguòi - tue là giòng n h u n h ù n g diéu m a eóng dong nguòi
t h u c hién - nò tra t h à n h h à n h vi ùng xù theo n h u dinh nghia. N h u n g khi nguòi ta
xem xét loi kiéng ky mother • in - law trong quan he cùa nò vói noi cu trù cùa mot
càp vg chong mói cuoi, vói vai trò tuong ù n g cùa hg trong càch thùc sinh so'ng, tàn
eóng va phòng thù cùa xà bòi, voi nén còng nghe cùa xà bòi, thi loi nói kiéng k\*
mothcr - in - law lai trò t h à n h vàn hóa.
S u p h à n biet này là diéu raà càc nhà nghién cùu tu v u n g dà thuc hién trong
nhiéu nara. Khi càc tu dugc xem xét trong quan he cùa chùng vói còng dóng nguòi,
t u e là vai t u càch càc h à n h dòng, thi chùng là h à n h vi ù n g xu. Con khi chùng dugc
xem xét thòng qua quan he giùa chùng voi n h a u - su san sinh t u \'ung, ngù phap,

- 8-

cu p h à p v.v... - thi chùng là ngòn ngù, mot van de khòng thugc t à m ly hgc ma thugc
ve ngòn n g ù hgc.
. N h u vay, vàn hóa là tén ggi dugc dat cho mot lórp càc su v à t hién tugng phu
thugc vào n à n g lue biéu t r u n g hóa dugc xera xét trong mot boi cành ngoài con nguòi
(extrahuraan).
Tu dinh nghla trén ve vàn hóa eó thè rùt ra mot he qua : n h u vày, vàn de quan
trgng n h a t doi vói vàn hóa toc nguòi là lua chgn va tìm ra n h ù n g mò hinh ùng xù
thich hgp Jihat do'i vói dàn toc minh, thong qua nàng lue biéu t r u n g hóa khóng gi5*ng
n h a u giùa càc dàn toc, t u dò khai thàc chùng trén hai phucmg dién quan he giùa
chùng vói chinh còng dong nguòi (hành vi ù n g xù) va quan he giùa chùng vói nhau
(biéu hien vàn hóa).
Qua nhirng gì dà phàn tich, co the thay mot càch rò r à n g va thuc té" moi quan
he giùa ngòn n g ù va vàn hóa. Ngòn ngù là mot bg phàn khòng thè tàch ròi cùa ké't
càu vàn hóa. S u lién quan hiru co giùa ngón ngù va càc khia canh khàc cùa vàn hóa
gàn gùi tói m ù c khòng mot bg phan nào thugc ve vàn hóa cùa mot nhóm nguòi cu
the lai co the dugc nghién cùu tàch ròi khòi càc bieu tugng ngòn ngù trong boat dòng
cùa chùng. Bàn t h à n vàn hóa là mot he thong tin biéu khong lo, da dang, bao trùm
mgi boat dòng trong còng dong nguòi, nò chùa dung nhiéu tiéu he thong, raà ngòn
ngù là mot he thong tin hieu quan trgng trong so dò. Vi nguyén n h à n này ma t u làu
càc n h à khoa hgc dà n h à n thày ràng viéc nghién cùu ngòn ngù va nghién cùu van
hóa eó r a t nhiéu diém chung eó the chia sé vói nhau, bao gora càc phucmg phàp làra
viéc, càc dàc tinh, doi tugng v.v., va diéu này r a t eó y nghla.
Tuy nhién, n h u A.L. Ki'oeber dà chi ra, mot trong n h ù n g giào ly cùa ngòn ngù
hgc hien dai là nò dà loai bò nhàn to tàm ly hgc, cho ràng tàm ly hgc khòng thich
hgp vói viéc nghién cùu ngòn ngù, gay lón xòn va làra cho càc n h à ngòn ngù hgc di
lae duòng, vi the ngòn ngù hgc càn phài t r à n h xa khia canh ngù nghia, khòng dugc
d u a dàm qua mùc vào y nghia. Cùng vói quan diém dò, ngòn n g ù hgc hién dai coi
mot he tho'ng n g ù p h à p dugc miéu tà dùng là phài gàn vói n h ù n g don vi ngón ngù
chinh xàc n h u ara vi va hình vi, càc hình thuc cùa chùng va su ph^in bo cùa chùng
(bao gora vi tri, t r a t t u , s u lién ket, hay n h ù n g yeu to khàc dugc dien dat theo kiéu

toàn hgc) [47].
A.L. Kj'oeber dà phé p h à n gay gàt quan diém này. Óng p h à n tich r à n g ve màt
nguyén tàc, trong bàt ky ngòn ngù nào, so lugng càc hình vi cùng it han so" lucmg
n h ù n g hình t h ù c phàn bo khàc n h a u cùa chùng. So di chùng ta eó thè phàn tàch
riéng dugc chùng ra, chinh là thòng qua ngù nghia ma chùng biéu dat. Diéu này boàn
toàn chinh dàng, vi y nghia, (hay ngù nghia) cùng là mot thuc té' gàn chat vói thuc
te phàn bo càc àm vi va càc hình \ i . Co sa ngù nghia tò ra r a t thich hgp, vi chùng
b à t nguon tu n h ù n g boi cành ma bàt ky ngòn ngù nào cùng eó, bòi vi mot trong
n h ù n g còng d u n g cùa ngòn ngù là de truyén dat thòng tin.
C ù n g theo Kj-oober, nguyén n h à n tcao ra thài dò chong ngù nghla hgc cua ngòn
- 9 -


n g ù hgc hién dai là do su p h à t trién m a n h càch nghién cùu t h u c d u n g va mày móc
dà d u a ra n h ù n g rdian dinh truc tiep, rach ròi ve càc t h à n h to, càc mò hình va cau
trùc cùa ngón ngù. S u t h à t là khòng eó nhà ngòn ngù hgc nào phù dinh sach tran
n g ù nghia, cùng n h u phù n h à n mo'i quan he giùa cau trùe ngòn ngù va n g ù nghla.
C h à n g qua là vi ngòn n g ù hgc t h u à n tùy dà phàt trién n h a n h hon r a t nhiéu, va dugc
to chùc tot bom n g ù nghla hgc, den mùc càc nhà ngòn ngù hgc càm thày hg eó thè
tié'n Ìén n h a n h hon va xa han ma khòng càn quan tàm nhiéu làm toi ngù nghia hgc.
Giài thich ve s u quay tròr lai vói ngù nghia cùa giói ngòn ngù hgc phuong Tày
nói riéng va ngón n g ù hgc the giói nói chung, Kroeber eó nhàn dinh k h à hgp ly. Óng
h u a n g chùng t a tói nguon goc r a dòi cùa bò mòn ngòn ngù hgc. Theo òng, thuc ra
ngòn ngù hgc eó nguon goc t u bg mòn ngù vàn hgc, ma bg mòn này thoat tièn eó lién
q u a n tói càc y nghla va càc qui tàc, roi tói càc bàn vàn va vàn chuang, sau dò là lién
q u a n tói vàn hóa trén cà m à t n h à n vàn làn m à t khoa hgc cùa t h u à t ngù vàn

hóa.

B a n g càch t u tich lùy thòng qua qua trình phàt trién tiem tié'n t ù n g ebùt ragt dò ma

ngón n g ù hgc t h u à n tùy va ngón ngù hgc nói chung dà ra dòi, va khuynh huóng
"cho'ng lai ngù nghia" chi là mot nac thang trong qua trinh phàt trién. Sau cùng,
Kroeber du doàn mot tuong lai sàng sua : "Cho dé'n bay giò moi quan he, nén tàng
giùa ngòn n g ù hgc vói khoa hgc nhàn vàn va ngù vàn hgc vàn con ton tai, va khi dà
d a t tói s u khu biét day dù chùng ta eó thè du doàn mot su tài hgp raói, diéu này se
khien t a t cà càc ben t h a m già eó mot nén tàng rgng rài han va dugc t r a n g bi co biéu
qua han" [50].
Lòi d u doàn cùa Kroeber dugc nhiéu nhà khoa hgc t à n t h à n h Dell Hymes do xàc
dinh dugc t à m quan trgng cùa moi quan he, hay là su tài hgp dò, dà soan thào mot
tuyén t a p h e t sue còng phu co tiéu de "Ngòn ngù trong vàn hóa va xà hòi" [43]. Tuyén
t a p này bao gora nhiéu bài vié't het sue quan trong, dugc coi là "su chi dàn dai cuong
ve moi quan he giùa n h à n loai hgc va ngòn ngù hgc". Dell Hymes de r a t cao vai trò
cùa ngòn n g ù trong vàn hóa. Theo óng, dù quan rùém the nào ve bò mòn n h à n loai
hgc thi vàn khòng t h è phù n h à n su thàt lòi nói là mot h à n h dóng bèt sue thiét yé'u
cùa con nguòi, ngòn ngù là mot bò phàn khóng thè thie'u dugc cùa vàn hóa nguòi,
dé'n m ù c khóng mot su giàng day nào ve nhàn loai hoc dàng dugc coi là giàng day
raà lai co t h è bò qua hai yé'u to' dò. Và'n de khòng chi ò cho su nghién cùu n h à n loai
hgc khóng thè boàn thién dugc né'u thié'u chùng, ma con ò cho lòi nói va ngón ngù
cung càp nhirng vi du quan trgng, dòi khi quyet dinh cho nhirng chù de lón, chàng
h a n n h u khi nghién cùu n h ù n g net tuong dóng va di biet giùa càc toc nguòi. hay càc
nén vàn hóa boat dòng the" nào, hie'n doi ra sao ; chùng cùng rat eó tàc d u n g khi tira
biéu pham vi cùa n h à n loai hgc hoàc càc ky nàng làm \iée cùa n h à n h à n loai hgc.
Nhìn chung, tri t h ù c ve ngón ngù va ngòn ngù hgc co lién quan b a u bèt dén càc linh
vuc boat dóng cùa n h à n loai hgc. Chi co mot so it linh \'uc ma boat dòng cùa chùng
khòng dinh liu gì dén n h u dàn toc hgc dién dà, nhàn loai hgc lich su, hay ly thuyét
chung là co t h è bò qua, khòng càn den kien thùc ve ngòn n g ù va ngòn ngù hgc, n h u n g

- 10 -

thòng t h u ò n g thi r a t khó tìm ra dugc vi du ve n h ù n g linh vuc n h u the. Thàm chi
n h u Levi - S t r a u s s (1953) dà chi ra, khóng nhiìng phài phàn biét moi lién he giùa
ngòn n g ù va vàn hóa nói chung vói mo'i lién he giùa mot ngòn n g ù va mot vàn hóa,
raà con càn phài p h à n biet moi quan he eó thè dang ton tai giuà càc n h à ngón ngù
hgc riéng le (hay càc khoa ngón ngù hgc) va càc nhà n h à n loai hgc, xà hói hoc, càc
n h à nghién cùu vàn hgc... (hoàc càc khoa dò) [51].
D ù n g truóc moi lién he chat che giùa hai ngành khoa hgc n h u the', Dell Hymes
dà d u a ra de nghi pho'i hgp hai bg mòn trong mot chuyén ngành eó tén ggi là nhàn
loai hoc ngòn ngù (linguistic anthropology), nghién cùu ngón ngù duói góc dò vàn hóa
[43, t r XXIII). De nghi này d u a trén quan diém : (Ij còng viéc cùa ngòn ngù hgc là
pho'i hgp tri t h ù c ve ngòn ngù xuàt phàt t u góc dò ngòn ngù ; (2) còng viéc cùa nhàn
loai hgc là pho'i hgp tri thùc ve ngòn ngù dùng trén góc dò con nguài. Né'u ket hgp
hai bg mòn này, ta se co dugc càch nhìn toàn dién hcm.
Theo Dell Hymes, thi n h à n loai hgc ngòn ngù ve mot nghla nào dò là boat dóng
dac t r u n g cùa nhirng nguòi raà n h ù n g thàc màc cùa hg ve ngòn ngù hoc dugc dinh
h u ó n g t u n h à n loai hgc. Phara vi nghién cùu cùa nò khòng dugc dinh ra theo logie
hay mot càch t u nhién, m a dugc qui dinh bòi pham vi n h ù n g moi quan t à m tich cuc
eó tinh n h à n loai hgc doi vói càc hién tugng ngòn ngù hgc. P h a m vi nghién cùu cùa
nò eó thè bao b à m càc vàn de ngoài ngón ngù, va nò "là chuyén ngành duy n h à t luòn
luòn bao gòni vàn de hóa n h a p vói phàn con lai cùa nhàn loai hgc. [43,tr XX//]. Nhu
vày, n h à n loai hgc ngòn ngù eó thè dugc coi là bg món nghién cùu ngòn ngù trong
boi cành n h à n loai hgc ; chàng han, càc khài niém àm vi, hình vi, va càc don vi khàc
cùa ngón n g ù hgc miéu t à se dugc xem xét nhu n h ù n g don vi co vai trò là càc nhàn
to vàn hóa trong n h à n thùc.
Dell Hymes cùng dà de càp tói pham vi boat dòng cùa bò món gàn chat ngòn
n g ù vói vàn hóa này, va diém lai mot càch khà ehi tiet lich su p h à t trién, dàn tói
su ra dòi cùa nò. Òng chù yé'u nói tói ba dòng p h à t trién quan trong : mot cùa Phàp,
mot cùa Anh, va mot cùa M5'. Truóng phài Anh vói nhÙTig n h à khoa hgc nói tieng
n h u Edv^^ard T>'lor, R.G. Latham, Malinoroski, A.H. Gardiner va J.R. Firth, Robins,
Me. Intosh, Hill v.v... di theo quan diém cho r à n g quan he giùa ngòn ngù va càc

p h u o n g dién kliàc cùa vàn hóa là quan he phu thugc làn nliau giùa càc khia canh
kliàc n h a u cùa cùng mot sir kien hay mot boat dòng xà bòi. Bàn t h à n ngòn ngù dugc
coi là mot h à n h dòng, va co t h a m già vào bòi cành xà bòi n h u là mot bg phàn càn
thiet trong bue tr^uib toàn cành ve xà bòi. Hoat dòng cùa ngón n g ù trong giao tiép
chù yéu dugc coi là eó chùc n à n g kiém soàt hay dàn dàt h à n h dòng.
Dai biéu cùa truóng phài P h à p co Ferdinant de Saussure, A.Meillet. Mauss,
Duklieim. Theo quan diém cùa truóng phài này, quan he giùa ngòn n g ù vói càc
p h u o n g dien khàc cùa vàn hóa duòng n h u là ragt trong n h ù n g su dong dang giùa càc
he thòng hay càc san pham tuang ùng cùa tàm ly hgc còng dong. Bàn t h à n ngón ngù
hgc dugc coi nhu mot he thòng mò, dugc ke t h ù a theo kiéu xà bòi, boat dòng cua
ngòn n g ù trong giao tiep chù yé'u dugc eoi là thuc hién chùc n à n g n h à n thùc nham
- 11 -


p h à n biét hay biéu d a t y nghla ; ngòn ngù cùng co chùc nàng biéu lo càm xùc, n h u n g
dò chi là s u phài sinh t u chùc n à n g thuc tien trén, chù khòng phài là chùc n à n g chù
yeu hay dgc lap.
Qua s u p h à n tich trén, thi duòng n h u hai truóng phài do eó quan diém doi lap
n h a u , n h u n g thuc ra cà hai déu giài thich ngón ngù va vàn hóa n h u là n h ù n g kiéu
hay n h ù n g khia canh cùa mot nén tàng riéng biet, chi eó diéu a truóng phài này tinh
t h o n g n h à t thugc ve su kien, con a truóng phài kia nò thugc ve t u tuang.
Nhìn chung, t r u ó n g phài My vói càc dai biéu n h u Franz Boas, Bloomfield, Sapir,
Kroeber,... dàc biét q u a n t à m tói vai trò cùa ngòn ngù trong vàn hóa, cùa ngòn ngù
hoc trong n h à n loai hgc. Chiù ành huang cùa truóng phài Phàp, t r u ó n g phài My eoi
s u thong n h à t giùa ngòn n g ù va vàn hóa n h u là mot san phàm vàn hóa, hay mot di
s a n xà hgi, chù khóng phài là mot su kien hay mot boat dóng xà bòi.
Sau khi p h à n tich ti mi n h ù n g t h à n h t u u va quan diém cùa càc ti-uóng phài. Dell
Hymes n h à n xét r à n g cho den nay, lich su phàt trién cùa hai bò mòn ngòn ngù hgc
va n h à n loai hgc là khòng tàch ròi nhau. Giong n h u Kroeber, Dell Hymes r a t lae quan
ve t u a n g lai cùa moi quan he dò. Theo òng, the he càc nhà nhàn loai hgc tré tuoi khi

nghién ciiu ngòn n g ù dang t a p trung quan tàm den, hoàc n h ù n g miéu tà ngù nghla,
hoàc n h ù n g miéu tà vàn hóa, hoàc cà hai. Co thè dùng lòi phàn doàn cùa òng de nói
Ìén quan diém cùa chùng tói: "Rat eó the su phàt trién cùa nhùmg mo'i quan tàm dò
se khié'n cho càc n h à nghién cùu lich su ngòn ngù hgc thè" ky XX n h à n dinh ràng,
neu n h u n ù a d à u the ky dugc dành dàu bòi nò lue giành quyén dgc lap cho ngòn ngù
vói t u càch là mot doi t u g n g nghién cùu va su tap trung miéu tà càu trùc, thi nùa
sau the ky dugc d à n h d à u bòi raoi quan tara tói su hóa n h a p cùa ngòn ngù vào boi
cành vàn hóa xà bòi, va sii t a p trung phàn tich chùc nàng cùa nò" [43].
Ti^ong so càc linh vuc riéng cùa ngòn ngù hgc, t u vung luòn luòn giành dugc su
quan tàm nhiéu n h à t . Khi bàn ve ngù nghla cùa tu, giào su A.L. Kroeber dà de cao
t à m q u a n trgng cùa nò : "... ngù nghla cùa t u dà gàn vói chinh càc do tao tàc (artifàct,
raentifact),

von là n h ù n g t h ù càu t h à n h nén vàn hóa, va chinh nhirng t h ù dò lai gàn

vói thién nhién trong nhirng càu trùc n h à t thiet phài co cùa tà't cà moi nén vàn bòa.
Càc n h à ngòn ngù t h u ò n g nói mot càcb khòng chinh thùc va khòng chuyén mòn ràng
t u v u n g chàng qua là vàn bòa. Diéu này klià dùng : mot quyén t u dién chi minh boa
hay biéu lo mot p h à n nhò càu trùc ngòn ngù raà nò nói tói, va gàn n h u toàn bó nói
d u n g cùa nò, toàn bg, ngoai t r ù raòt so it càc "tu ngù phàp" - déu eó lién quan tói
vàn hóa [50, tr XMII ].
Tu làu càc n h à n h à n loai hgc dà rat quan tàm tira biéu t u v u n g vói tu càch là
p h u o n g tièn biéu dat nhirng khia canh cùa càc nén vàn hóa riéng biét va nhirng net
khàc biet giùa chùng. Càu hòi co bàn thuòng dugc dàt ra là : B a n g con duòng nào
mot ngòn n g ù tró t h à n h mot bàn chù dàn (index) do'i vói nén van bòa eó lién quan
dén nò ?
Càu hòi này khóng de tra lòi. Neu ngòn ngù là t à m guong p h à n à n h chinh xàc

- 12 -

nén vàn hóa den m ù c quan he giùa càc muc t u trong mot cuon t u dién day dù va
càc nói dung cùa bó món dàn toc hgc là raoi quan he ragt doi mot, thi lue dò dàn toc
hoc eó the bò qua viéc nghién cùu ngón ngù hgc, bai vi rot euge thi nhirng ket qua
cùa ngón n g ù hgc se dong dang vói n h ù n g gì dàn toc hgc dà làm dugc ma khòng càn
s u t h a m già cùa ngòn n g ù hgc. Màt khàc, neu ngòn ngù là biéu tugng boàn thién va
khòng the chia tàch dugc cùa vàn hóa, dàn den viéc nguói ta phài s u dung mot
phuong tien phién dich pho d u n g khàc, thi r a t eó thè dàn toc hgc sé tra t h à n h mot
chi n h à n h cùa ngón n g ù hgc. Vày su thàt là nhu the' nào ?
Theo n h à n dinh cùa càc n h à nghién cùu, dàn toc hgc khóng thè t r à n h dugc t u
v u n g hgc, n h u n g cùng khòng thè dong n h à t vói nò. Vàn de là o cho càc pham trù
vàn hóa dugc biéu d a t b a n g t u virng khòng phài theo kiéu vò y thùc, t u phàt, ma eó
chgn Ige. Moi quan he giùa càc pham trù vàn hóa vói ngòn ngù r a t khó giài thich.
Trong mot nén vàn hóa cu thè, mot ngòn ngù sé boat dóng vói t u càcb là mot loai
"siéu ngòn ngù" (metalanguage), mot càch thùc giao tié'p m a n g tinh vàn hóa cùa phàn
lón nén van hoà (khòng phài t à t cà).
Khi theo duoi và'n de này, nguói ta thuòng d à t càu hòi : a chùng muc nào va
b a n g càch nào m a t u v u n g cùa mot ngón ngù dugc sàp xep theo càu trùc (hoàc tuàn
theo n h ù n g p h à n tich cà^u trùc) ? De tra lòi càu hòi này, càc n h à n h à n loai hgc dà
à p dung n h ù n g p h u o n g p h à p phàn tich ngù nghla va càc miéu tà t u \aing hgc theo
loi càu trùc (chàng h a n , càc còng trình cùa Voegelin, Lounsbuiy, Goodenough, Conklin,
Frake, Nida, Joos Haugen, Weinreich...) Phàn lón càc còng trinh này ù n g dung khài
niem linh vuc n g ù nghla. Trong nhàn loai hgc My, llnb vuc quan he bg h à n g dugc
nghién cùu nhiéu n h à t , tiep sau dò là tu vung ehi so dèm va raàu sàc, con càc llnb
vuc n h u tén nguòi, dia diéra, sinh vàt it dugc quan tara hon. Diéu d à n g chù y là màc
dù càc còng trìnJi nghién cùu t u vung duói góc dò vàn hóa r a t quan t à m tói n h ù n g
n h à n to ngoài ngòn n g ù (extralinguistic) eoi chùng là co so nghién cùu, thi vàn khòng
t h è bò qua s u p h à n tich càu trùc. Càc nguyén tàc co bàn cùa n h ù n g phuong p h à p
p h à n tich càu trùc tò ra thich hgp vói t à t cà càc khu vuc t u \'ung.
Sa di chùng tói d à n h khà nhiéu thói gian cho nhirng và'n de t h u à n tùy ly thuyet

n h u the này, là vi c h ù n g tói muon co ragt nén tang ly luàn t h à t chàc chàn truóc khi
b à t tay vào t h u c té' nghién cùu. Tira biéu t h à n h qua cùa nhirng nguòi di truóc, chùng
tói khòng ehi hgc dugc càch nhìn nhàn, dành già su viéc, raà con biéu bié't thèm ve
phuong p h à p làm viéc trong mot Hnh vuc phùc tap. Dò sé là nhirng tién de t h u à n
Igi cho viéc nghién cùu he thong t u ngù chi màu sàc trong tieng Viet.
B. MÀU S A C D U Ó I G Ó C D O KHOA H O C TLT N H I É N .
1. M à u s à c là pi ?
Càch day hcm ba the ky, bang n h ù n g thuc nghiém trén làng kinh, J. Newton
(1642 - 1727) dà phàn tich su càu t h à n h cùa màu sàc. Dò là mot hién tugng bòi du
ba yé'u to ; à n h sàng, mot v a t thè va mot he thong tiep thu n h u màt.
- 13 -


Anh sàng m à t trói dugc phàn tich t h à n h quang pho gora 7 m à u khàc n h a u ma
mat nguòi co the nhìn t h à y dugc : dò, da cam, vàng, lue lam, chàra, tùn. Tuy nhién,
à n h s à n g raàt trói lai khòng raàu, gàn n h u raàu tràng. Quang pho dugc do b a n g càc
buac song (400 [dò thàra] den 700 [xanh - tim] miUmicrómét [55]). Ben canh vi tri
q u a n g pho, hay là su chuyén màu, phara vi màu con bao gora hai khia canh khàc la
s u bào bòa hay cuòng dò (màu), va su sàng chói hay ruc ró (già trij. Ba khia canh
n à y luòn luòn phoi hgp vói nhau trong mot he thong lièn ket. Dò là mot s u tinh tié'n
theo hình tru, dugc biet den n h u mot hình khoi m à u ba chiéu. S u bào bòa ha thàp
ve phfa truc t r u n g t à m tao ra h a t n h à n màu cùa n h ù n g m à u xàm t r u n g tinh, t u màu
t r à n g òr diém cuoi, cho sàng chói nhàt den màu den a cuc doi lap. Màc dù nói dùng
theo kiéu vat ly, thi den là su thieu vàng cùa bàt ky "màu sàc" nào, tràng là su hién
dién cùa t à t cà càc buóc song màu, con càc màu xàm trung tinh thi thieu su phàn
biét quang pho ; n h u n g trong càc phara tini dugc phàn biét a n h ù n g he thong raàu
pho càp, n h i m g vi tri m à u sàc này (den, tràng, xàm) trong hình khoi m à u thuòng
dugc tinh góp vói càc vi tri dugc xàc dinh trong dai quang pho [42, tr 189)].
2- M à u s à c c ù a v a t .
Mòi t r u ó n g xung q u a n h chùng ta, dù là thién nhién hay n h à n tao, cùng déu là

the giói cùa m à u sàc. T à t cà càc vàt déu eó màu, va r a t it khi m à u cùa chùng trùng
hg]:) nhau. Tai sao moi v a t lai eó màu sàc khàc nhau n h u the ?
N h u dà nói, à n h s à n g là mot loai song do nguon sàng p h à t ra. Bay loai ành sàng
khàc m à u co bay buóc song khàc nhau. Khi nhùmg song ành sàng ày truyén di va
chieu vào m à t ta sé tao ra cho he thòng thàn kinh cùa chùng ta n h ù n g cara giàc
khàc n h a u , do dò ta phàn biét dugc càc raàu sàc khàc nhau cùa su vàt.
Khi à n h s à n g raàt trói chiéu Ìén càc vat, nhirng vàt dò sé h à p thu ragt phàn, con
phàn kia thi bi nhirng v à t dò phàn chiéu. Ket càu vàt chat khàc n h a u cùa mòi vàt
thè qui dinh su kliàc biét trong klià nàng hàp thu va phàn chieu càc song ành sàng.
C h à n g han, neu ành s à n g chieu Ìén mot loai vài, raà loai vài này chi p h à n ehié'u mot
t h ù à n h s à n g raàu dò, va h à p thu tà't cà càc loai s à n h sàng m à u khàc thi ta sé nliin
thày mié'ng vài dò eó raàu dò. Mot loai vài khàc, né'u chi p h à n chieu à n h sàng màu
v à n g va h à p thu toàn bò ành sàng màu khàc thi nò se co m à u vàng.
Vi sao mot so vàt, n h u tò giày hay bue ruòng quét vói, khi à n h s à n g màt trói
chieu Ìén thi eó màu t r à n g ? Dò là vi n h ù n g vàt the dò eó k h à n à n g p h à n ehié'u dugc
t à t cà càc loai ành s à n g eó buóc song kliàc nhau, sau dò càc loai à n h s à n g ày phan
chieu vào m à t ta, khien ta tróng thày ành sàng bòn hgp nhiéu m à u khàc nhau. do
dò ta thày tò giày va bue tuòng déu co raàu tràng. Nguge lai, khi à n h sàng mat trói
chieu Ìén nhg noi hoàc bo bóng, n h ù n g vàt the dò sé h à p thu het t à t cà càc loai ành
sàng, khàc m à u , khòng phàn ehié'u loai ành sàng nào, nén ta khòng nhin thày thù
à n h s à n g nào cà va càm thày chùng eó màu den.
- 14 -


Mot t r u ó n g hgp khàc. Ành sàng m à t trói chieu Ìén mot mieng vài, neu mieng vài
do co k h à n à n g p h à n chieu mot lue hai t h ù ành sàng raàu dò va màu da cam, ta se
nhìn t h à y à n h sàng hon hgp hai loai màu, va thày mieng vài dò co m à u dò da cam
neu à n h s à n g m à u dò chieu nhiéu hon thi mié'ng vài eó màu dò da cara sàm, né'u
à n h s à n g m à u da cara nhiéu hon, thi mieng vài eó màu dò da cam n h a t .
N h u vày né'u mot v a t co khà nàng phàn chieu mot lue vài loai à n h sàng m à u thi

m à u sàc v à t dò sé là m à u sàc bòn hgp cùa càc ành sàng màu dugc p h à n chieu. The
giói q u a n h ta, mói v à t eó mot màu sàc riéng, hoàc co n h ù n g vàt co nhiéu màu chinh
là do raoi v a t eó khà n à n g h à p thu va phàn xa ành sàng khàc nhau. hoàc là cùng
mot v a t n h u n g bò p h à n này cùa vàt co khà nàng phàn chieu mot hoàc nhiéu loai ành
s à n g khàc m à u này, bg p h a n kia lai eó khà nàng hàp thu va phàn ehié'u mot lue
n h ù n g à n h s à n g raàu khàc. Vi vày eó vàt chi ragt màu don t h u à n , v à t khàc lai co
nhiéu m à u d a m n h a t khàc nhau. [11,25].
C. TLT N G I J C H I M À U SAC T R O N G MOI QUAN H E VÓI VÀN HÓA.
Trén day chùng tói dà trình bay nhùng diém chinh trong quan niém ve m à u sàc
cùa càc n h à khoa hgc t u nhién. Vay càc nhà khoa hoc xà bòi suy nghi ve vàn de này
n h u the nào ?
1. Hucjmg n g h i é n c u u t h e o d à n t o c h o c .
Do eó diéu kien di sàu tìm hieu vàn hóa truyén thong cùa càc bó lae va toc nguòi
khàc n h a u t r é n the giói, càc nhà dàn toc hgc là n h ù n g nguòi dàu tién nhàn ra su
khàc biét trong khà n à n g càm n h à n màu sàc cùa càc dàn toc. Tuy nhién hg eó nhirng
q u a n niem k h à lech lae ve su t h à p kém cùa càc dàn toc lae hau. C h à n g han, hg cho
r à n g the giói m à u sàc dgc dào cùa càc bg lae thó dàn chàng qua là mot su di thuòng
balli sinh, nò là bang chùng ve ragt giai doan phàt trién thàp kém hcm cùa càc toc
nguòi dò so vói chàu Àu, a giai doan này càc toc nguòi duòng n h u chùng lai. Vói
q u a n diém dò, Gladstone W. E. va Geiger L. cho ràng ngay t u kliòi diém. càc dàn toc
nguyén thùy dà bi "mù màu". Hgc thuye't "lich su - sinh ly" cùa Magnus G. cho r à n g
chi n h ù n g dàn toc chàu Àu van hóa cao mói co bg mày sinh l.v phàt trién day dù de
tié'p n h à n m à u sàc, cùng di theo càch suy nghi dò [53].
Tiep theo sau khuynh huóng trén, mot so nhà khoa hgc n h u Rivers W.H.E,
Tinchener. E. ; Kepner W. A... dà thuc hién nhirng euge nghién cùu t h à n kinh. màt
va nhiéu linh vuc y hgc kliàc doi vói cu dàn bàn dia. Tuy chua dat nhiéu t h à n h tuu.
n h u n g n h ù n g còng trình dò dà giùp nguoi ta biéu rò hcm chùc n à n g sinh ly cua mot
so bg p h à n dàc biet trong khà nàng cam thu màu sàc - raà diéu này phu thugc vào
n h ù n g diéu kién khu vuc.
Sau dò B o m s t e i n M.H. va Geddes \V. R. tira biéu su dgc lap cùa khà nàng cara

thu m à u sàc doi vói t h à n h p h à n thùc an va mùc dò nhièm xa [41]. Tuy nhién, nhu

- 15 -


L. V. X a m a r i n a
va su tié'n hóa,
nhìn cùa n h ù n g
hgc t u nhién va

n h à n xét, n h ù n g diéu dò khòng lién quan gì tói dàc tinh toc nguòi
chùng khóng nói Ìén dugc diéu gì ; vay thieu sót "khóng phài a càch
dàn toc này ma chinh là a càch giài quye't vàn de duói góc dò khoa
sinh tien hóa". [27]

Co thè lày càu nói cùa Gran. Y de dành già khujmh huóng này : "Hién giò, trén
co sòr n h ù n g gì dà biet, chùng ta khóng dugc quyén àp dat su khàc biét do'i vói n h ù n g
bó lae nguyén thùy bang quan diém cùa mình" [46]
2. H u ó n g n g h i é n ciru t h e o t à m ly h o c :
Càc nhà t à m ly hgc Alien F. (nguói Anh) va Mac Dugan (nguòi My ) dugc coi la
n h ù n g nguòi dàu tién cho ràng su khàc biét trong he thong m à u sàc cùa càc xà bòi
truyén thong eó nguon goc vàn hóa xà boi. Theo hg, trong qua trình lao dóng va sinh
boat eóng dong, con nguòi dà này sinh moi quan tàm dé'n m à u sàc, va càc tu ngù chi
m à u sàc x u à t hién theo yéu càu thuc té'. Tu quan diéra dò, hg dà tién doàn ràng
n h ù n g m à u sàc chù yeu cùa thién nhién sé dugc qui uóe va ky hieu bòa trong t u
dien. Alien F. d u a r a mot ké't luàn dùng dàn : "Tàt cà n h ù n g dàn toc vàn minh nhàt
déu tié'p n h à n m à u sàc mot càch tuong dong" [39]. N h u vày, eóng trinh cùa hg dà tò
ra eó s u quan tara thòa dàng tói n h ù n g nén vàn hóa truóc dò bi eoi là "raù màu".
Ngành t à m ly hgc thuc hành p h à t trién m a n h trong the ky XX tié'p tue giù vùng
quan diém ve s u khàc biet vàn hóa xà bòi giùa càc dàn toc trong khà nàng cara thu

va bieu thi m à u , trén co so n h ù n g eóng trình nghién cùu eó tinh thuc tién va càch
nhìn n h à n khà hien dai, vói n h ù n g dai biéu là nhà dàn toc hgc, dóng thòi cùng là
bàc si River W, n h à t à m ly hgc Titehener E. (Anhj va Woodwortb R.S. (My). N h u n g
khuynh huóng này co mot so nhugc diém : do phuong p h à p luàn theo thuyet h à n h
vi, càc nhà khoa hgc chi thuc nghiém ve khà nàng càm thu m à u trén n h ù n g nhàn to
ben ngoài, ma khòng chù y tói n h ù n g t h ù nghiém quan trgng khàc. Do khòng quan
t à m phàn tich n h ù n g còng trình t a p thè, chi chù y tói t h ù nghiém cà nhàn, hg dà
khòng thày dugc tinh chù dòng càu t h à n h màu sàc cùa dàn toc hgc trong linh vuc
vàn hóa. So di n h u vay là vi càc euge t h ù nghiém ehi xoay quanh viéc nghién cùu tri
giàc, cho nén hg khòng thè nhìn xa hon quan diéra coi con nguòi là mot thuc thè
n h à n thùc thu dóng va mot toc nguòi chi thich nghi vói thién nhién. VI ly do dò,
khuynh huóng này chua làra rò dugc ragt khia canh het sue quan trgng : con nguòi
tao nén mot mòi t r u ó n g màu sàc raói - và'n là trung tàm cùa su phàt trién vàn hóa
v a t chat,
3. H u ó n g n g h i é n c ù u t h e o n g ó n n g ù h o c :
• Theo L. V. Xamaria, nguyén nhàn dàn dé'n su tham già cùa ngòn ngù hgc vào
vàn de này là : "nhihig euge tìm kiO'm tu liéu kinh nghiém p h à n ành dàc tinh vàn
hóa toc nguòi vói su cho phép su dung phuong p h à p thong ké khàch quan dà dàn
n h ù n g n h à khoa hgc dé'n viéc nghién cùu tu dién m à u sàc thugc nhiéu ngón ngù -

- 16 -


dàc biét trong ngón n g ù cùa n h ù n g dàn toc biét làp trén nhiéu qui mo khàc nhau.
Ngoài ra, viéc nghién cùu t h u à t ngù màu sàc ma ra mot k h à n à n g qui già, thòng qua
càc vàn bàn co xua, xàm n h a p vào lich su n h ù n g ky hieu m à u va doi chieu chùng
vai nhirng nén vàn hóa song" [27, tr62].
Nguyén n h à n trén chinh là bàt nguon tu nguyén n h à n sàu xa hon raà Dell H>Tnes
dà tong ket : su chuyén huóng cùa ngòn ngù hoc, t u xu huóng t a p t r u n g miéu tà càu
trùc sang phàn tich chùc nàng va su hóa n h a p cùa ngòn ngù do'i vói bÒ'i cành vàn

hóa xà bòi.
• Trong s u chuyén huóng dò, dàng chù y là già thuyet ve

tinh ngòn ngù tuong

doi cùa Sapir Whorf. Theo quan diem này, bàn thàn ngòn ngù cùng vói t u N^ung va
n g ù p h à p cùa no là nguon goc cùa phàn lón nhimg khài niera ve the giói xung quanh
con nguòi : "Ngòn n g ù khòng don giàn là mot bàn liét ké càc he thong yeu to cùa
kinh nghiém thugc riéng t ù n g cà nhàn ma con là mot he tho'ng tin biéu eó khà nàng
s à n g tao va khép kin. He thong này khóng ehi tuong ù n g vói càc kinh nghiéra ma
chùng ta d a t dugc ngoài su giùp dò cùa nò ma thuc su con giùp chùng ta mot càch
khóng t u giàc chuyén càc dàt diéra cùa nò sang linh vuc càc kinh nghiéra (...) Con
nguòi khòng phài chi song trong the giói càc su vàt va càc boat dóng khàch quan,
m a p h à n chiù à n h buòmg cùa càc ngón ngù cu thè von là phucmg tién giao tiep cùa
xà bòi... Thè giói hien thuc raùc dò dàng ké dugc xày d u n g mot càcb khòng y thùc
trén co so n h ù n g tiéu chuàn ngón ngù cùa eóng dong dò... chùng ta nhin, nghe va
llnb bòi hién tugng này hay hién tugng khàc theo càch khàc là nhò càc chuàn muc
cùa ngòn ngù dà qui dinh càch biéu ày" [56]. Xét riéng ve càc t u ngù chi iiiàu sàc,
thi chinh bàn t h à n chùng dà qui dinh khà nàng cara thu mau. T u dién raàu sàc dugc
coi là "vàt thè klià bien dgc làp" sinh ra toàn bg the giói raàu sàc cùa vàn hóa toc
nguòi.
Càc n h à khoa hgc dà kiém tra quan diém cùa Sapir Wtrong b a n g thuc nghiéra
trén n h ù n g khài niém màu sàc. Duói day là ké't luàn cùa E. Hede : "kboàng khòng
gian m à u sàc kliòng chi là mot doi tugng t h u à n Igi cho \iéc nghién cùu su xuàt hien
ngòn ngù, raà nguge lai, con dàn ra raòt thi du dién hinh ve s u tàc dòng cùa nhirng
yeu to trién vgng do'i vói viéc hình t h à n h va nói dung cùa phara trù raàu sàc" [47].
Cùng qua thuc nghiéra. càc nhà khoa hgc dà n h à n ra già tri to lón cùa viéc nghién
cùu t u dién m à u sàc. Nò chùng tò tinh giàn tiep cùa n h ù n g khài niem m à u dugc qui
djnb b a n g nhirng tiéu chuàn vàn hóa the hién trong ngón ngù. Nò cùng vach ra mot
s u t h à t : n h ù n g tìm kiem trong ngòn ngù nhìn chung lién quan dén càch thùc va ket

qua là mo ra h à n h dòng thuc te hoàc tuong lai cùa con nguòi.
• Mot vàn de khàc klià quan trgng trong hnh vuc này, dò là su tuong ùng giùa
càc he thòng ngòn ngù khac nhau, va su phién dich qua lai raàu sàc t u ngón ngù
này sang ngón ngù khàc. Co nhiéu y kien khàc nhau. Mot so nguói quan tàm den
klià n à n g p h à n à n h nbùmg qua trình tara ly pho bien cùa ngòn ngù vói vai tro la
17 -

Ir" " .:. N
V-L^ / fM


"nguòi quoc te", va n h u vày thi nhihig khàc biét ve màu sàc giùa càc ngón ngù chi
là diéu n g à u nhién. Nhihig nguòi theo thuyet vàn hóa tuang doi (nhu M. Hecoritj lai
coi he thong nhihig ky t u m à u là mot he thong dàc t r u n g quan trgng cùa nén vàn
hóa dò va chi tuong ù n g voi nò. Khuynh huóng t h ù ba (gom Sahlin, B. Belin,P, Kay...)
qua viéc tìm biéu n h ù n g ky t u màu raà tao lap nén mot chuòi n h ù n g giai doan phàt
trien vàn hóa xà hói eó tinh lich su noi tiep nhau dugc thè hién trong dò.
Theo quan diém cùa D. Brune (sau dò dugc E. Heyde chùng minh b a n g thuc
nghiémj, thi s u xàc dinh thong n h à t trong n h ù n g khài niém m à u sàc khàc nhau cùa
moi dàn toc, dàn den su x u à t hién cùa n h ù n g "màu pho bien" bi qui dinh bòi tinh
thong n h à t khàch quan cùa loài nguòi ket hgp vói su ton tai cùa n h ù n g t h à n h to lich
s u chung trong boat dòng thuc tien cùa moi dàn toc, trén n h ù n g t h a n g bàc khàc nhau
cùa lich s u xà bòi. Tuy nhién so vói ành buòmg cùa dàc tinh khòng làp lai cùa lich
su, va boat dòng song riéng biét dàc thù cùa mói dàn toc den mòi ti-uóng m à u sàc
thi n h ù n g n h à n to trén it co sue nàng hcm.
Trong so n h ù n g khuynh huóng trén, khuynh huóng t h ù ba tò ra dàng chù y hon
cà, vói ly t h u y e t cùa D. Brune va M.Sahlin chù truóng nghién cùu càc giai doan hình
t h à n h ky t u raàu. N h ù n g nguòi này de cao tàc dóng cùa raói truóng thién nhién doi
vói su tien hóa cùa vàn hóa. Vàn hóa eó the coi là vi du tiéu biéu ve s u tié'n hóa.
trong dò mói t r u ó n g thién nhién da dang dà thùc day tinh da dang ve vàn hóa phàt

trién, con vai trò cùa di san vàn hóa mang tinh lich su, biéu hién ra b a n g nhihig già
tri va n h ù n g tiéu chuàn lai tò ra mò n h a t doi vói eóng dong nguòi. M. Sahlin n h à n
m a n h den "su trao doi bien chùng" giùa vàn hóa va thién nhién, vói vai trò quyet
dinh thugc ve mói t r u ó n g sinh thài. N h u vay thi mgi khia canh khàc n h a u cùa vàn
hóa (bao gom cà raàu sàc) eó nguyén nhàn duy nhàt là raói ti*uòng thién nhién [60,61].
Nhugc diém cùa càch giài thich này là dà qua coi nhe k h à n à n g sàng tao cùa càc
dàn toc trong qua trinh bien doi cùa màu sàc, \i the ma nò khòng t r a lói dugc càu
hòi : dàu là nguon goc cùa su bién dòi màu sàc trong mói truóng sinh song co dinh
cùa mot dàn toc ?
Màc dù càc n h à khoa hgc phuong Tày kliòng coi phuong dién trén là mot doi
t u g n g nghién cùu dgc làp, n h u n g dà eó n h ù n g y tuong, n h ù n g quan sàt va ké't luàn
tien g à n den viéc nghién cùu hoat dòng thuc te hình t h à n h m à u sàc va tmi biéu
nguon goc lich su càc khài niera raàu. Nhàn xét trén dugc Xamarina d u a ra trén co
so mot x u à t p h à t diém hgp ly. Theo dò, raàu sàc dugc xera xét khòng chi n h u là mot
hien t u g n g v a t ly. hay mot yeu to kich thich phàn ù n g sinh ly, ma là mot bó phàn
khòng t h è tàch ròi cùa lich su thuc tién. Nén tàng vàt chat cùa su hình t h à n h phara
t r ù m à u bao gora hai yeu to : (1) raàu sàc trong the giói vàt chat cùa nén vàn hóa
toc nguòi; (2) m à u sàc cùa mòi truóng t u nhién. Dàc biét, viéc san sinh ra càc vat
p h à m nhugm m à u va p h à m màu là yeu to' quan trgng thùc day qua trình hình t h à n h
n h ù n g m à u sàc n h à n tao cùa loài nguói. Xarairina cùng n h à n raanh den tinh lich su
cùa s u tiep n h à n m à u sàc trong vàn hóa.

- 18 -


Chùng t a co thè làp mò hình de minh boa cho y kien cùa Xamarina :
He thong m à u x u à t
p h à t t u m à u sàc
thién nhién, vàt thè
va pham m à u t u

nhién.
X

He thong raàu dira
trén v à t liéu va mòi
truóng m à u sàc n h à n
tao.
^sZ

7^

Qua trình vàn dòng cùa su tié'p nhàn màu sàc.

Lién quan den vàn de này co mot hién tugng khà thù vi va cùng càn giài thich
dòi chùt. Dò là viéc b a u het càc nhà khoa hgc tap trung chù y vào càc dàn toc nhò
biet làp o chàu Uè, chàu Phi, chàu À, càc tho dàn chàu My, n h ù n g nhóm dàn toc
khép kin o phuong Tày hcm là nghién cùu thuc t r a n g càc eóng dòng hién dai.
Hién tugng này co hai ly do :
Thù n h à t , khoa hgc chàu Àu von dà co thói quen coi càc dàn toc dò là doi tugng
truyén thong, là "cong vàt" r a t thuàn tién cho khoa hgc - tu tuòmg nuóe lón này bàt
nguon t u ky nguyén thugc dia. Màt khàc, xu huóng trén eó n h ù n g ly do khàch quan
cùa nò. Càc dàn toc biét làp, vói nén vàn hóa truyén thong dàc sàc cùa hg, chinh là
cài kho t u liéu vò tàn, r a t quan trgng va bó ich doi vói viéc nghién cùu raàu sàc.
Thuc ra, càc dàn toc va còng dòng toc nguòi phàt trién cùng co truyén thong raàu
sàc dgc dào, co n h ù n g ky t u quan trgng, nhung trong n h ù n g lién he toc nguòi qua
rgng lón va da dang, trong n h ù n g qua trinh xuyén vàn hóa, lièn vàn hóa, thi viéc
p h à n tàch va theo dòi nhihig truyén thong dàn toc co xua trong qua trình su dung
m à u là diéu r a t khó khan. Hon n ù a , càc toc nguòi lón thuòng lién quan vói n h a u qua
mot ngòn ngù thong n h à t , eó tón giào chung, nhiéu yé'u to vàn bòa chung. Trong khi
dò, neu nghién cùu toc nguòi co, chùng ta eó thè theo dòi mot càch s à t sao va toàn

dién tà't cà n h ù n g co che dàm bào cho su xuàt hién va bào ton truyén thong s u dung
m à u sàc truyén thòng. Màu sàc lai bién dòi rat chàm, va n h ù n g dàu biéu cùa su
bien doi chi xuàt hién trong n h ù n g khoàng thòi gian co tinh lich su va vàn hóa quan
trgng. Con mot uu diém khàc nùa. Khi nghién cùu vàn hóa nguyén thùy, nguòi ta sé
thoàt khòi mot so vuóng màc, chàng han n h u khóng phài phàn tàch h a t n h à n toc
nguói cùa biéu tugng m à u sàc, khóng phài né t r à n h khi phàn tich nén vàn hóa phàt
trién cùa xà bòi eó giai càp, von rat phùc tap bòi hién t r a n g v ù a song song ton tai
vùa doi làp nhau, loai t r ù n h a u cùa nhirng biéu tugng thugc ve tin nguòng va thugc
ve dàn toc. Nò cùng giùp nguòi ta t r à n h dugc su phùc tap khi khòng phài tìm biéu
s u phàn hóa giai càp trong xà hòi, von di luòn dòi hòi su phàn hóa cùa vài lóp vàn
hóa m à u sàc khàc toc [27].
P/iucmg plidp giai doan tien hcm doi vói su xuat hién nhùng ky tu màu
B.Belin. P. Kay (1969, euge t h ù nghiéra "Nhùng thuàt ngù raàu co so") [40]

cua

Day dugc coi là raòt t h à n h còng lón cùa càc hgc già phuong Tày trong eóng euge
19


tìm kiem ly thuyet. Phuong phàp này dà tong ket toàn bó t u Uéu t h u c te ve t h u à t
n g ù m à u sàc trong ngòn ngù càc dàn toc khàc nhau trén the giói. Nò ket hgp dugc
tinh khài niém vói tinh t h u c te, dóng chara den n h ù n g vàn de co bàn trong linh vuc
m à u sàc va vàn hóa, vi the dugc coi là chia khóa cho càc n h à khoa hgc khàc khi
nghién cùu llnb vuc này. Thuc te là ngày càng eó nhiéu nguòi d u a vào co sa t u tuong
cùa B.Belin va P. Kay.
Nói dung cùa ly thuyet :
1. Co 11 p h a m trù raàu co sa, déu là càc don raàu. (nói mot càch chat che thi eó
8 t h u à t n g ù ehi m à u sàc, n h u n g trong ngù cành vàn hóa thi nhihig sàc thài quang
pho t r a n g , den, xàm cùng dugc coi là n h ù n g pham trù màu hinh dàngj.

11 m à u bao gora : tràng, den, dò, xanh là cày (green ), xanh lam (blue), vàng,
n à u , tim, hong, da cam, xàm.
C h ù n g eó dàc diem :
- Dugc biet den mot càch rgng rài
- Don giàn ve hinh thài hgc
- Khòng bi h a n che ve pham vi su dung (vi du : xanh xao bi h a n che' biéu vàt:
t u này chi d ù n g cho m à u da nguòi).
- Phara vi biéu v à t cùa nò khòng bi bao gom trong pham vi biéu vàt cùa bà't cu
t u nào khàc (vi du, t u xaìili ngàt là bi bao gòra - tue là nàra trong - phara vi cùa
xaniì)
C h ù n g dugc eoi là co so cùa su hình thành va phàt trién càc he thong t u chi raàu
sàc cùa mgi dàn toc trén the giói, là mot phuong tièn pbò càp day trién vgng, rat
t h u à n tién cho viéc phién dich tu ngòn ngù này sang ngón ngù kliàc.
2. Quy luat tóng thè cùa s u tien hóa 11 pham tioi raàu dugc sàp xép t h à n h 7 bàc
theo mot trình t u xàc dinh thè hién su xuàt hién ket tiep n h ù n g kJiài mèra m à u
trong b à t cu mot nén vàn hóa nào.
r '

tini

tràng
den

I

dò.

II

x a n h cày

vàng

vàng
xanh cày

III

IV

xanh
lam

hong
da cara
xàm

nàu

1

••

1

1

Ti-ong so dò trén, bàt cu mot giai doan ké tié'p nào cùng déu bao gora n h ù n g
p h a m trù m à u cùa càc giai doan truóc dò. Bàc III gora hai phuong àn : vói xac suàt
n h u n h a u co the x u à t bién hoàc t h u a t ngù chi raàu xanh là cày hoàc t h u à t ngù chi
m à u vàng. Chi ó giai doan t h ù IV chùng mòi dat tói raùc dò ngòn ngù t r ù u tugng.

T u dién m à u sàc co t h è dat dugc bay bàc phàt trién, va ò càp dò này khòng nhàt
t h i e t phài bao gora t à t cà càc m à u raà eó the gòra mot so m à u trong so dò.

20


3. So lugng va t h à n h p h à n cùa nhihig pham trù m à u tuong ù n g vói m ù c dò phàt
trién lich s u cùa mot dàn toc (bao gora tinh phùc tap cùa ky t h u à t hay m ù c dò phàt
trien to chùc xà hóij. D u a trén mot bg khài niém m à u dugc s u d u n g co t h è xàc dinh
t h ù bàc lich su cùa m o t nén vàn hóa.
Ly thuyet n à y dugc d à n h già theo nhiéu xu huóng khàc nhau, n h u n g chù yeu nò
dugc su dong tinh cùa n g à n h dàn toc hgc va càc chuyén ngành khàc ò phuong Tày.
Trai lai càc chuyén già thugc Lién bang Xò Viet (cùj chua boàn toàn thòa raàn
vói quan diéra này. Theo hg, già thuyet Belin-Kay eó uu diém là dà d ù n g trén quan
diem lich s u de eoi m à u sàc n h u mot thuc thè, va eó t u tuong bién chùng huóng tói
s u p h à t trien cùa he thong nhirng pham trù màu sàc ; nò cùng theo sàt dugc logie
noi tai cùa qua trình p h a m trù hóa màu sàc. Tuy nhién hg cùng phé p h à n ràng so
di hình thùc so do n à y tò ra khà hgp ly eó phàn là do diéu kién khàch quan : con
thié'u h u t n h ù n g còng trình nghién cùu càn kè lich su hoat dòng lao dóng - kinh te,
n h ù n g boat dòng quyet dinh truc tiep den càu trùe khài niém raàu, do dò chua eó
dugc cài nhìn toàn ven hon ve raàu sàc. Màt khàc, so do chi tinh den n h ù n g khài
niem màu triru tugng, trong khi ò càc nén vàn hóa truyén thong, càc lóp t u chi màu
h e t sue da dang, phong phù, cu thè den mùc khó eó the sàp xep theo t h ù bàc n h u
trén, va doi vói n h ù n g nén vàn hóa dò, mot thuóc do chàu Àu tò ra khòng thich hgp
làm. Tom lai, t r u ó n g phài Xò viet duòng nhu nghi ngò luàn diém ve su phu thugc
làn n h a u giùa mot t a p hgp eó tinh xàc dinh n h ù n g t h u a t ngù m à u triru tugng vói
m ù c dò phàt trién lich su vàn hóa, dù vàn t h ù a nhàn ràng ve raàt xu huóng chung
chùng eó lièn he vói n h a u [27].
Dù sao di n ù a , khóng thè khóng t h ù a nhàn tinh hgp ly trong già thuyet cùa Belin
- Kay, n h à t là s u tong q u à t ve ba raàu dàu tièn : den, tràng, dò. Ket qua nhiéu euó

nghién cùu t h u à t ngù raàu sàc a n h ù n g nén vàn hóa truyén thong dà chùng tò diéu
dò (Swadesh, W . Geddes ; R. Thurnwald, E. Heyde... là càc tàc già tiéu biéuj [62,63].
• Nhihig khài niera raàu sàc siéu logie.
Ben canh n h ù n g t h u à t ngù m à u nén tàng n h u dà nói ò trén, trong nén vàn hóa
truyén thong cùa mòi dàn toc, déu co t u dién raàu sàc riéng biet vói n h ù n g tu ngù
va loi hién thi raàu dgc dào. Chùng là n h ù n g t u chi m à u dàc t r u n g , gàn vói nhihig
v à t thè cu thè, dugc coi là n h ù n g lóp biéu thi co dai n h à t co già tri dàc biét to lón
doi vói vàn hóa truyén thong. Ngay cà trong n h ù n g ngòn n g ù phàt trién cùa chàu Au
con luu lai vé't tich truc tié'p cùa lóp này n h u "màu man chin", "dò n h u cua*. raàu
huyé't du", "màu nggc bich"... [6].
Ò day, vàn de càn d à t ra là: (1) làm sao tira ra dugc su tuong quan lich su giùa
hai lóp tu - lóp tu chi m à u dàc t r u n g va lóp tu chi raàu co so ; K1) làra s à n g tó nguòn
goc tié'n hóa cùa su biéu thi raàu, theo tinh truu tugng hoàc cu thè.
N h ù n g yéu càu trén eó the dugc giài dàp thòng qua viéc tira biéu càc boat dòng
bàn n à n g va t u ò n g n h u bàt hgp ly cùa thuc te xà bòi truyén thong. Chinh n h ù n g
hoat dòng ày dà bòc lo càch thùc hién thi màu, su cara thu ve niàt hinh thùc càc do
- 21 -


v à t cu the von là dàc t r u n g cho b a u het càc dàn toc hoang dai. P h à n lón càc màu
sàc lue dàu dugc biéu thi theo càc dò vàt co m à u sàc do. Chi sau này mói xuàt hién
n h ù n g tén ggi m à u m a n g tinh tong hgp, trùu tugng, tàch khòi do vàt von co thuòc
tinh m à u sàc n h u the. Nhiéu do vàt khòng ehi biéu hién bàn t h à n chùng, raà con
biéu hién dàc tinh cùa càc giai doan phàt tién, trong thuc te. Thàra chi b à n thàn boat
dóng thuc tién cùng thugc ve s u hién thi. T, Monberg khi nghién cùu vàn hóa càc
dàn toc dào Ticopia (quan dào Xolomonopj dà n h à n thày n h ù n g tén ggi m à u r a t gàn
gùi vói viéc hién thi n h ù n g chù thè t u nhién trong qua trinh p h à t trién cùa chùng.
chang h a n n h u giai doan qua chin. Phuong thùc hién thi raàu này cùng eó trong tié'ng
Viet, vói n h ù n g tén ggi : m à u bò quàn, màu nuóe dua, màu gach cua, m à u tiet de
v.v...

De giài thich moi lièn he bàc càu giùa hai lóp t h u a t ngù t n j u tugng (bay nén
tàng) va cu t h è (hay dàc trung), chùng ta eó thè tìm biéu ly thuye't cùa Paplovieh,
mot nhà nghién cùu nguòi Nara Tu. Ong dà phàn tich nhihig t h u à t ngù hién thi màu
dàc t r u n g va ggi còng trình dò là "siéu hoàn du" [56]. So di n h u vày là vi n h ù n g tén
ggi raàu ày luòn bao h à m nói dung bàc càu sang raàu cùa ragt do v à t hay hién tugng
khàc. C h ù n g ggi Ìén phép àn du. Trai qua thòi gian, càu trùc ngòn ngù m à t di mói
lién he vói mot thuc the nào dò, raàt di y nghla truc tiep eó tinh tong quàt. Theo
òng, su hien thi raàu b a n g hình ành cu the bién raàt cùng lue con nguòi tàch ra khói
the giói raàu sàc thién nhién va tu tao ra raói truóng màu sàc riéng. Mòi truóng mói
này xuàt hien cùng vói su phàt trién càc nghe thù còng, su xuàt hién cùa cu dàn
t h à n h thi, su s à n g che ra càc loai phàn màu vò co va h ù u co. Mòi t r u ó n g raàu sàc
n h à n tao eó dàc diéra noi bàt là tinh on dinh, bàt hie'n, do dò eó uu the nói trói va
dà thay thè cho raàu sàc thién nhién von luòn luòn bién dòi khòng n g ù n g va vò cùng
sinh dóng. M à t khàc, ky t h u à t phàt trién, khien cho con nguòi eó khà n à n g phàn tàch
chinh xàc va toàn dién su tiep n h à n va hién thi raàu b a n g tén ggi (vói nguyén tàc
mot sàc thài raàu co mot tén ggi riéng). Den day thi qua trình chuyén sang su phàn
à n h raàu mot càch t r ù u tugng va de biéu dà hoàn t h à n h .
Qua s u chuyéii bién giùa hai lóp màu trén, co thè thàV dugc tien trình lich su
cùa vàn hóa t r u y é n thòng :
O càc dàn toc hoang dà, n h ù n g t u tuomg phòi thai duói hinh t h ù c mot so pham
trù càn bàn dà xuàt bién t u n h ù n g xà bòi truyén thòng n h u n g phàt trién r a t chàra,
phà hùy t u t u the giói m à u sàc cu thè va siéu àn du. Net dàc ti-umg cùa gara raàu
dugc su d u n g trong nén vàn hóa này gàn chat vói dàc tinh boat dòng lao dóng kinh
te. Trong thói gian dò, nén vàn bòa so kliai tièp thu raòt càch chàra chap va eó chon
Igc càc phàn q u a n g pho m à u . Vi the chi co càc màu thàt càn thiet, phu thugc vào
chinh su song con cùa xà bòi mói dugc su dung. Xuàt p h à t diém cùa su phàt trién
càc t u ngù hién thi m à u chinh là raàu sàc cùa nhihig nguon goc giàn tiep cùa su ton
tai, ma nhirng nguon goc này luòn phu thugc vào hinh thùc hoat dòng chù yeu cùa
còng dòng. Chinh vi the, a mot so dàn toc này nhihig ky t u m à u khàc nhau bòc lo
r a s u tàc dòng cùa thè loai vàn hóa - kinh te bài lugm (vi du, t u dién raàu sàc cua

- 22 -


bó lae hai lugm Hanunoo (Philippin; [42], con ò mot so dàn toc khàc, cùng n h ù n g ky
t u màu lai the tàc dóng cùa vàn hóa - kinh te chàn nuòi [tu dién m à u cùa dàn toc
Fullbe (Tày phi) vói s u phàn biet 96 sàc thài màu long bò] [7].
D. HE THONG TLT NGIJ CHI MÀU SAC TRONG TIENG VIÉT
- S U P H À N LOAI.
Àp d u n g giài p h à p Belin - Kay de phàn tich càc t u ngù chi m à u trong tieng Viet,
chùng tói n h à n t h à y mot so dàc diéra sau :
1. T r u ó c h e t , t r o n g t i e n g V i e t c ù n g tón tal hai l ó p t u c h i m à u s à c : lóp
tu co so (trùu tugng) va lóp t u dàc t r u n g (cu thè), giong n h u trong càc ngòn ngù
khàc. Day là diéu raà Dào T h à n dà tira ra [18]. Vàn de càn giài quyet là noi dung
cùa càc lóp t u dò.
lA,

Lóp tic chi màu

co

hàn

Dào T h à n dà nèu ra raòt so n h à n xét khà hgp ly ve lóp t u này : "Su n h à n thùc
ve m à u va p h à n chia dai raàu de ggi tén càc raàu trong càc ngòn ngù t h u ò n g là dua
trén càm n h à n thi giàc va quan diém truyén thong cùa t ù n g còng dong nguói, nhiéu
hcm là d u a vào ket qua phàn tich quang pho. Vi le dò eó mot so m à u dugc coi là màu
co b à n ò ngòn ngù này lai eó thè khòng phài là raàu co bàn ò raòt ngón ngù khàc.
C h à n g h a n m à u xanli da trai, xanh là cày va raàu da cam khòng dugc coi là raàu co
bàn trong tié'ng Viet (...), trong khi dò ó tieng Anh, theo *Belin va Kay, càc màu co

bàn lai là tràng, den, do, xanh là cày, xanh nuóe bién, nàu, tim, hong, da cam, xàm
con òr tieng Nga càc m à u co b à n lai là hong, nàu, tràng, den, xàm còng vói bay màu
eó trong q u a n g pbò càu vòng" [18, tr.l2].
C h ù n g tói eó chung quan diéra vói Dào Thàn doi vói càc raàu xanh da trai, xanh
là cày va da cam. Trong tara thùc nguòi Viet, chùng khòng dugc eoi là càc t u chi
raàu co bàn. Thuc ra, tieng Viet khóng co t u nào tuong ù n g vói green va blue trong
tieng Anh (cùng n h u ^^^^CKOtU, UJJ^tvU , ^Ovli^$oil trong tieng Nga) raà phàn
q u a n g pho raàu này dugc dién d a t bang raòt t h u à t ngù triru tugng là m à u xanh. Màu
da cam cùng vày, nguói Viet coi do là raòt tu chi m à u cu thè n à m trong (hay thugc
ve) raàu vàng, là ragt sàc thài cùa raàu vàng. Màt kliàc, phara trù t u raàu co bàn
chi bao gòra càc don màu (biéu hién ra càu trùc bang càc t u don ara). Cho nén xanh
là cày, xanh da trai va da cam tò ra khòng thich hgp ve cà'u trùc.
Y kié'n cùa Dào T h à n ve à n h buòmg cùa thuyet rigù hành doi vói càc t u chi raàu
co b à n , theo chùng toi là r a t d à n g luu y. Tàc già cho ràng, ngù hành là nàra nguyén
to v a t chat càu tao nén the giói. Tu con so' 5 này va ù n g vói nàra nguyén to này.
theo nguyén tàc "ngù phàn" sé co ngù quan, ngù tang, ngù vi, ngù qua... va ngù sàc.
Dò là nhóm 5 t h à n h p h à n yé'u to hoàc bò phan co bàn. xàc dinh cho t ù n g pham vi
kliài niém, s u vàt. Dào T h à n ket luàn "va nhu vày ngù sàc eó thè chinh là 5 mau
co bàn n h à t raà òng eba chùng ta dà timg quan niéra va ghi n h à n trong ngon ngù
xanh, dò, tràng, tùn, vàng [18, t r l 2 ] .
- 23 -