Lý thuyết giới phân tích từ góc độ tâm lý học xã hội

DAI HOC QUOC GIA HA NOI
TRUNG TAM NGHIEN CUU VE PHU N U

De tai nghien ciiru ca ban thuoc KHXHN V

De tai

LY THUYET GlOl
PHAN I iCH TU GOC DO TAM LY HOC XA HOI

Ma so: CB. 03. 22
Chu nhicm de tai: CN Do Hoang
Tham gia:
NguySn The Hieu- TTNC v6 Phii nu
Nguyen Linh Trang- TTNC ve Phii x\\x
Truang Phiic Hung- TT NC ve Phu nu
Le Lan Phuang- TTNC ve Phu nu
Hoang Xuan Dung- TTNC \t Phu nu
Le Ngoc Lan- SV K47 Tam ly hoc

HA NOL NAM 2005


MUC LUC
1
Phan I: Tong quan van de nghien curu
L

Ly do chon de tai

2.

Muc dich nghien cuii

3.

Doi tirang va khach the nghien ciJu

4.

Quan di6m nghien ciru

5.

Nhiem via nghien cihi

6.

Khach the' nghien cuii

7.

Phirang phap nghien ciiu
Phan II: Noi dung nghien ciiu
Chu^ong I: Nhung khai niem then chdt trong ly thuyet giol: Sir
giao thoa giiia khoa hoc gioi va tam ly hoc xa hoi

LL

Giai va binh dang giai- nhiJng khai niem phan biel mot nganh
khoa hoc

LLL

Giai: Mot thuat ngu* va mot phuang phap

LL2.

Binh dang giai: mot thuat ngtJ va mot miic tieu

L2.

Mot so khai niem lien nganh tam ly hoc xa hoi va khoa hoc gi6i

L2.L

Vai tro xa hoi- vai tro giai

L2.2.

Nhu cau xa hoi va nhu cau giai

L2.3.

Dinh kien xa hoi va dinh kien giai

L3.

Khac biet giai: khai niem duac de xuat bai cac nha tam ly hoc xa
hoi

Chuong II: Mot so quan diem tiep can ly thuyet gidi
ILL

Tiep can ly thuyet gidi

IT LI

Tiep can ly thuyet gi6i til cac nha nii quy^n

ILL2.

Tir tiep can Phia nil trong Phat trien den tiep can Giai va Phat trien

IL2.

Tiep can tam ly hoc xa hoi vi gi6i

IL2.L

Thuyet hoc tap xa hoi: sir hoc tap cac hanh vi gi6i

IL2.2.

Thuyet nhan thiic xa hoi: nhung ni6m tin ve giai

IL2.3.

Thuyet vai tro xa hoi: sir nhap tam va the hien cac vai tro giai
Chuong m

Sir khac biet gidi: Nh&ng khac biet diroc tao thanh

in. 1.

Khac biet gi6i tinh: nhiJng khac biet tao ra sir khac biet

IIL2.

Khac biet v6 tam ly giai

IIL2.L Khac biet tam ly giai trong thai do ung xtr xa hoi
IIL2.2. Khac biet tam ly gi6i trong hanh vi ung XLI' xa hoi
IIL3.

Khac biet giai trong cac mat van hoa- xa hoi

IIL3.L Khac biet giai trong cac vai tro gia dinh
IIL3.2. Khac biet giai trong cac vai tro cong dong va xa hoi
Chirong IH: Thu hep khoang each cua cac khac biet gidi- mot
so bien phap tac dong
IV. 1.

Tra luc ciia sir thay doi

IV.2.

Mot so tac dong nham thay doi cac vai tro giai

IV.2.1

Tang cirong tiep xiic nhom: thay d6i nhOng niem tin sai lam ve
giai

IV.2.2

Thuc day sir thay d6i ve phan cong lao dong trong gia dinh


IV.2.3

Thay d6i hanh vi ciia cha me va giao vien

IV.2,4

Thay doi khuon mlu gi6i tren cac phirong tien truyen thong

IV.2.5

Thay doi trong cac chinh sach h6 tra a nai lam viec va trong gia
dinh
Ket luan va khuyen nghi

L

Ket luan

2.

Khuyen nghi
Tai lieu tham khao

Phan phu luc


PHAN I
TONG QUAN VAN DE NGHIEN CLU

L

LY DO CHON DE TAI

Til mirai nam tra lai day, xuat hien thuat ngiJ "Giai'' (Gender)- khac
biet vai thuat ngii "Giai tinh" (Sex)- trong cac bai viet. cong trinh nghien ciai
a Viet Nam. Giai la sir khac biet mang tinh xa hoi (khong phai sir khac biet ve
sinh hoc), chi sir tuang quan ve vai tro xa hoi, vi iri va gia tri xa hoi giua phii
nir va nam giai. Sir khac biet v6 gidi khong phai von c6 citing vai sir ton tai ciia
nam va nu ma la sir tap hgp cac hanh vi hoc duac iix xa hoi va nhung ky vong
ve cac dac diem, pham chat, nang luc duac can nhac nham xac dinh the nao la
mot nguai nam gidi hay mot ngudi phu nu (hoac cau be hay c6 be), trong mot
xa hoi hay n6n van hoa nhat dinh.
Tren the gidi. thuat ngu gidi xuat hien vao khoang nam 80 ciia the ky
XX. Tuy nhien, lich sir hinh thanh hay nfin tang ly luan ca ban de ra ddi ly
thuyet gidi can duac xem xet tir nhirng quan diem khac nhau ciia phong trao
nu' quyen phuang Tay, nhat la tu giai doan sau nhCrng nam 60. Vao nhung nam
80, xuat hien nhung an phaim, sach bao, tap chi nghien ciiu thuc trang bat binh
dang gidi va van de gidi tii' gdc do nhieu chuyen nganh khoa hoc xa hoi (xa
hoi hoc, dan toe hoc, tam ly hoc xa hoi v.v...). Ket qua cua nhij'ng nghien ciiii
do la nen tang ca ban xay dung ly thuyet gidi ngay nay. 0 Viet Nam, trong
han chuc nam lai day, lap chi "Khoa hoc ve Phu nu" la an pham chii yeu tap
Irung cac bai viet, cong trinh nghien cirii ve Gidi va cac van de ciia phu nu.
Ccic bai viet tren tap chf nay da tap trung giai quycl mot so \'an dc ly luan vc

gidi va thuc trang van de gidi d Viet Nam.
Hien nay d nude ta, Gidi budc dau da duac long ghep trong cac chuang
trinh, du an phat trien qudc gia va hien nay la mot chi so quan trong d^ danh
gia hieu qua ciia cac chuong trinh, du an phat trien ben virng. chi so danh gia
sir phat trien con ngudi cua mot dat nude- GDI' (Ngoai chi so HDI). Trong
bao cao phat trien nhan lire (1995), chua cd mot qudc gia nao tren the gidi dat
duac sir binh dang loan dien. Trong thong bao xcp hang 130 nude theo chi lieu
' Chi so phiit incn lien quan i\cn giai (GDI: Ciciulcr- rclatcti Dcvclopmcnl index) ciua Ircii chi so phai Iricn con
nuuai (MDI: Human Oc\clopnicnl hidex) tlmyc dicu chnih ihco cac licu chi hinh dang gun (L NOP. PJ97).


binh dang gidi, Viet Nam dung thu 74 (vdi chi so 0,537). nude dirng dau la
Thuy Dien (vdi chi so la 0,919), nude dung cudi la Afganistan (vdi chi so la
0,169).
Ve dao tao, van de Gidi budc dau da dua vao dmc trong cac chuang
trinh giang day dai hoc (Khoa Tam ly hoc, khoa Xa hoi hoc- Trirdng
DHKHXH & NV, khoa Xa hoi hoc trudng dai hoc Cong Doan, khoa Phu nu
hoc- Dai hoc md TP HCM). Tuy nhien. viec dao tao mang tinh long ghep va
thu nghiem chua dii de dap ung nhiing ddi hoi ciia thuc le. Trong khi dd, ly
thuyet Gidi da dugc dua vao giang day trong chuang trinh dao tao ciia nhitSu
trudng dai hoc tren the gidi nhu mot phan nganh khoa hoc v6 Gidi.
Nam 2000, mot nghien ciiu tiep can gidi iix gdc c\g xa hoi hoc dugc xuat
ban la "Xa hoi hoc ve Gidi va Phat trien"'. Cac tac gia coi Gidi nhu mot ddi
tugng nghien cuu ciia xa hoi hoc va da cho chiing ta nhirng phan lich khoa hoc
ve tinh hinh phu nu Viet Nam trong sir nghiep doi mdi va phat trien dat nude.
Chua cd nghien cuu d Viet Nam phan ifch van d6 gidi ti^r gdc do khoa hoc tam
ly, trong khi thuc le d mot so nude tren the gidi, ly thuyet gidi da dugc phan
tfch nhu mot chii dc quan trong trong tam ly hoc xa hoi. Chiing ta cd the tim
thay nhieu khai niem tam ly hoc, nhat la trong tam ly hoc xa hoi (nhu dinh
kien xa hoi, khuon mau xa hoi, anh hudng xa hoi...), nhung ly thuyet tiep can

(thuyet hoc lap xa hoi, ly thuyet nhan thiic, ly thuyet vai trd xa hoi...), nhirng
thuc nghiem tam ly hoc (ve nhung tac dong cua nhung khuon mau gidi tinh tdi
nhan thiic ciia chiing la, ve sir hinh thanh cac dinh kien...) gdp phan bd sung
va lam sang to mot so van de ly luan va khai niem trong ly thuyet gidi. Nhu
vay, chiing ta cd ca sd de phat tric-n ly thuyet gidi nhu mgl van de nghien cu'u
ciia tam ly hoc xa hoi, sir dung cac khai niem va ly luan tu tam ly hoc xa hoi.
sir dung cac phuang phap nghien ciiu cua lam ly hoc xa hdi\ Chinh \'i the tiep
can tam ly hoc xa hoi ve gidi d nude la hien nay can dugc lien hanh song song
vdi hai nhiem vii chinh: dich thuat tiep thu cac quan diem va ly luan ca ban
ciia lam ly hoc xa hoi vi gidi, dong thai phan tich gidi trong bdi canh thuc te d
Viet Nam (thuc trang binh dang va bat binh dang gidi. dieu kien chfnh tri- van

• Ix Ngoc Miing^ Ngu>cn Thi M\ I,oc. N \ b DIlQG f IN. 2000.
' Day la mot ti'ong n h i e u huOiig ticp can khoa h()<.' gu'h lU goc do t a i n ly hoc xa hoi- la (]u;in dieni
tiep c a n ly tiiu>'et giOi cua de tai na>-.


hoa- xa hoi- kinh te) tren n6n tang ly luan va phuang phap cua tam ly hoc xa
hoi.
Khai niem gidi xuat hien nhu mot pham trii xa hoi (Social Category),
nhung khac biet gidi phan Idn lien quan den xa hoi hoa va sir hoc lap xa
hoi.v.v.. Cho nen, Gidi la ddi tugng nghien cuu ciia tam ly hoc xa hoi. Nhu
vay, neu xem xet tam ly hoc xa hoi hinh thanh til khi xuat ban cudn sach giao
khoa dau tien (Dougall, 1908) cho den nay, so vdi su xuat hien ly thuyet gidi
(1980) , thi viec nhin nhan van de gidi (ly luan va thuc ti6n) su dung cac khai
niem va ly thuyet ciia tam ly hoc xa hoi la mot hudng tiep can ggi ra nhieu
trien vong trong nghien cuu ly luan va thuc ti6n ve gidi.
Nhu vay, ca ve mat ly luan va thuc ti^n, su tham gia ciia tam ly hoc xa
hoi trong nghien cuu gidi d Viet Nam la van de dang dat ra. Trudc hel, nghicMi
ciiu ve gidi tii' gdc do tam ly hoc xa hoi se bd xung khia canh khac nhau trong

tiep can thuc te van de gidi d Viet Nam. Mat khac, van de gidi lai la thuc tien
de chiing ta ap dung phan lich, xem xet cac van de ly luan, cac thuc nghiem
ciia tam ly hoc xa hoi nham lam phong phii he^n v6 mat ly luan va phuang
phap. 0 mot mirc do khac, la xem xet kha nang nghien cuu va dao tao ve gidi
nhu la mot ngi dung ciia mon tam ly hoc xa hoi, hay mot mdn hoc trong
trudng dai hoc cua Viet Nam.
H.

MUC DICH NGHIEN CUU:

Tong hgp, phan lich va ly giai mot sd khai niem, quan diem trong ly
thuyet gidi qua king kfnh ciia tam ly hoc xa hoi. nham cd dugc su hieu biet va
each nhin da dang han vc ly luan va thuc tifin van de gidi a Viet Nam.
HI.

DOI TUGNG NGHIEN CUt
Ly thuyet gidi- phan tich tij* gdc do tam ly hoc xa hoi

IV.

QUAN DIEM NGHIEN CUU
Tiep can van de gidi tii' gdc do tam ly hoc xa hoi, nghia la sir dung cac

phuang phap ciia lam ly hoc xa hoi, sir dung nhirng khai niem. hoc thuyet va
nhfrng phai hien ciia nganh lam ly hoc xa hoi (von cd be day lich sir nghien
ciiu ve nhung ling xii ca nhan trong mdi trirdng xa hoi) de ly giai van de gidi
(bdi ban chat ciia khai niem gidi la ndi ve tuong quan nhu'ng khac biet \t mat
xa hoi giira nam gidi xa phu nCr). Cac phat hien, khai niem. ly luan \v gidi dua

ra cho den nay thudng dua vao kinh nghiem va true giac. Trong khi dd. tiep
can tu gdc do tam ly hoc xa hoi cho nhiJng bang chung thuyet phuc tu thuc
nghiem ve cac van de gidi (nhu ca che hinh thanh va duy tri cac dinh kien
gidi, sir phan biet ddi xu tren ca sd gidi, bat binh dang gidi ...).
cau hoi cd the dat ra la nghien ciiu Gidi tii nganh tam ly hoc xa hoi thi
cd gi khac so vdi nganh nhan hoc, sinh hoc xa hoi hay xa hoi hoc- von la ba
nganh cung coi gidi nhu mot van de nghien cuu?.
Nhan hoc xem xet sir khac biet gidi trong cac toe ngudi va qua cac thai
ky Ijch su. Cac phat hien tij' nganh nhan hoc cho chiing ta thay vai trd ciia nam
gidi va phu niJ da bien ddi nhu the nao qua cac thai ky, va ngay ca d ciang thai
diem hien nay, vai trd gidi cung khac nhau d moi toe ngudi. moi nen van hoa
khac nhau.
Sinh hoc xd hoi tap trung xem xet sir khac biel nam- nir ve mat sinh
hoc (gen di iruygn, cau tao ca the, hodc mdn gidi tinh...) va coi nhung khac
biet nam- nu v6 mat xa hoi la ket qua ciia sir dien bien sinh hoc (vdi nhirng
khcic biet sinh hoc von cd giua nam va nij').
Xd hoi hoc xem xet nhirng bdi canh xa hoi lam nay sinh. duy tri va
Cling cd nhu'ng khac biel nam nir, nhij'ng bat binh dang giua nam va nfr trong
gia dinh va xa hoi.
Tam ly hoc xd hoi xem xet nhij'ng yeu td tam ly- xa hoi (phan biel vdi
nhung yeu td sinh hoc) tao ra nhung khac biel gidi trong mot sd phiim chat
tam ly, trong nang lire nhan thiic va hanh vi ling xir xa hoi cua nam va nCr.

4


Nhu vay, khac biet gidi dugc nhin nhan d ba khia canh: nhung khac biet
sinh hoc, khac biet tam ly va khac biet xa hoi. Khac biel sinh hoc thudng la
ch6 dua cho nhung ngudi chdng lai quan diem gidi vdi ly luan rang sir khac
biet giua nam va nu cd nguon gdc sinh hoc, sinh ra da cd va vi the khong the

thay doi. Khac biet tam ly cung cd the la ch6 dira cho nhiJng ngudi chdng lai
quan diem gidi vdi ly luan rang su khac biet tam ly giua nam va nil la can thiet
de tao ra su hap dan giiJa hai gidi. Nhung khac biet xa hoi thudng dugc de cap
nhieu nhat va la lieu diem dau tranh ciia cac phong trao ddi binh quyfin cho
phu nir vdi ly luan rang phu nil dang hi phan biel ddi xir trong hau hel cac xa
hoi va n6n van hoa. Vi the, tu quan diem ciia tam ly hoc xa hoi. cac khac biel
tam ly- xa hoi la trong tam nghien ciiu ciia tam ly hoc xa hoi: mat khac, cac
khac biet sinh hoc cung can dugc chi ro nham xac dinh nhirng gidi han ciia sir
khac biet nam- nu.
V.

NHIEM VU NGHIEN CUU
4.1. Luge thuat mot sd quan diem tiep can ly thuyet gidi
4.2. Tdng hgp mgl sd khai niem ca ban trong khoa hgc gidi va ciic khai
niem lien quan trong tam ly hgc xa hoi.
4.3. Tdng hgp mot sd ket qua nghien ciiu trong tam ly hgc xa hoi cd y
nghTa guii thich mot sd van de gidi.
4.4. Xay dung bg bang hoi dieu tra.
4.4. Phan tich bd Irg nhu'ng kien thiic giua nganh khoa hgc gidi va tam
ly hgc xa hoi.

VI.

KHACH THE NGHIEN CUU
Mac du phuang phap phan tich lai lieu la phuang phap chinh dugc sir

dung trong de tai nay, chiing tdi van lien hanh dieu tra thuc le ve nhan thuc,
thai do lien quan den gidi ciia sinh vien nham kiem chiing mgl sd nhan dinh
dugc nil ra. Khach the nghien ciiu la:
- 239 sinh \'iCMi ihugc hai trirdng true thugc Dai hoc Qudc gia (trong dd

cd 118 sinh vicMi trudng Dai hgc Khoa hoc Xa hoi & Nhan van va 121 sinh
vien trirdng Dai hgc Khoa hgc Tu nhicMi). Trong mau nghien ciiu nay. hau het
sinh vien (95%) khang dinh hg da lung nghe ndi den xan de gidi va binh dang
izidi.


- 5 phong van trudng hgp can bg boat dong trong ITnh vuc gidi va
phii nu.

Vn. PHUONG PHAP NGHIEN CUU
7.1. Phan tich tai lieu
Phan tich tai lieu dugc sir dung nhu mgl phuang phap nghien ciiu chinh
trong 66 tai nay. Dua tren tong thuat cac tai lieu, chiing tdi xem xet cac khai
niem, quan diem, ly thuyet gidi trong sir so sanh vdi cac khai niem, thuc
nghiem, ly thuyet tam ly hgc xa hoi.
7.2- Dieu tra bang hoi
Dieu tra bang hdi dugc sir dung nhu mgl phuang phap nham ly giai, bd
sung cho nhiJng phat hien hay ket luan lir phuang phap phan ifch lai lieu.
7.3. Phong van ban cau triic
Phong van ban cau true dugc lien hanh vdi nhung ngudi boat dong trong
ITnh vuc gidi nham thu thap cac y kien ddng gdp ciia cac chuyen gia ti^r cac
gdc do nghien ciiu khac nhau.

6


PHAN II

NOI DUNG NGHIEN CUU
CHUONGI

NHUNG KHAI NIEM THEN CHOT TRONG LY THUYET GlOl: SI
GIAO THOA

GIUA

KHOA HOC GI6I VA TAM LY HOC XA HOI

LL Gidi va binh dang gidi- nhfirng khai niem phan biet mot nganh
khoa hoc.
Trong ly thuyet gidi, Gidi la mgl thuat ngir va la mot phuang phap tiep
can (phan tich gidi) va binh dang gidi dugc xem nhu mgl muc lieu (hudng tdi
sir binh dang nam- nS, sir cong bang va phat trien xa hoi).
La mgl khai niem, nhu tat ca nhung khai niem khac, gidi la mgl cong cu
giiip chiing ta hieu ve nhung ihirc lien xa hoi, ma cu the la hieu vc mdi quan
he phd bien giua hai gidi ifnh nam va nir. Gidi la mgl phucyng phap bdi hien
nay chiing ta dang sir dung gidi de phan tich su phat trien cua mdi xa hoi- sir
phcil trien con ngudi, ma cu the la sir phat irien can bang gifra nam va nCr. Vi
vay, Gidi va Binh ddng gidi dugc xem la hai khai niem then chdt trong ly
thuyet gidi.

LLL Gidi (Gender): mot thuat ngu va mot phuong phap
Cho den nay, thuat ngir gidi dugc hieu khong cd sir thong nhat trong
gidi nghien ciiu. Mat khac. nhieu bang chiing cho thay con khong it nhirng ma
ho va su nham lan trong each hieu ve gidi khi trien khai thuc le cung nhu
trong cugc song thudng ngay. Vdi sir tham nhap rat nhanh cua thuat ngu gidi
vao cac ITnh vuc ciia ddi song xa hoi thi gid day thuat ngir nay trd len qua
quen thugc, den ndi khong ft ngudi cho rang no don gian. nd de nam bat va do
dd bd qua co' hoi de hieu diing ve thuat ngir na\. Nhirng sai lam pho bien la
hieu gidi nhu ''gidi linh" (nhfrng khac biet gidi thudc ve sinh hoc), hoac ddng
uRhTa vdi khai niem "phu nu" (ho coi gidi la mdi quan lam cua phu nfr \i\ vi

Igi fch rieng cua phu nfr).

7


Chiing tdi xin diem ra day mot sd each hieu ve thuat ngu gidi:
-

"Gidi la mot pham trii chi vai trd va mdi quan he xa hoi giua nam gidi
va phu nu. Ndi den mdi quan he gidi la ndi den each thiic phan dinh
xa hoi giiJa nam gidi va phu nir, lien quan den hang loat van de thugc
ve the che va xa hoi chii khong phai la mdi quan he ca biet giua mgl
nam gidi hay mot phu niJ nao". [42. 1].

-

"Gidi la mgl thuat ngiJ de chi vai trd xa hoi, hanh vi liug xu xa hoi va
nhu'ng ky vgng lien quan den nam va nil. Phu nfr va nam gidi khac
nhau ve mat sinh hgc nhung moi van hoa deu ly giai va quy dinh chi
tiet nhirng khac biet sinh hgc vdn cd dd thanh mot he ihdng nhfrng ky
vgng xa hoi v6 nhilug hanh vi va boat ddng dugc coi la thfch hgp, va
nhung quyen han, ngudn lire hay quyen lire ma hg cd'\ [43. 8].

-

"Gidi la mot thuat ngS xa hdi hgc bat ngudn ti^r mdn nhan hgc, ndi den
vai trd, Irach nhiem va quyen Igi ma xa hoi quy dinh cho nam va nfr:
bao gdm vice phan chia lao ddng, cac kieu phan chia ngudn va Igi fch.
Gidi de cap den cac quy tac, lieu chuan theo nhdm tap the chii khong
theo thuc le ca nhan". |44, 15].

-

"Gidi chi mdi quan he xa hoi, mdi tuang quan gifra dia vi xa hoi cua
nu va nam Irong bdi canh xa hoi cu the". [3, 21 ].

-

"Gidi la cac quan niem, hanh vi, ciic mdi quan he va tuong quan ve
dia vi xa hdi ciia phu nfr va nam gidi trong mot bdi canh xa hdi cu the.
Ndi each khac, ndi den gidi la ndi den su khac biel gifra phu nfr \'a
nam gidi til' giac do xa hdi". [34, I5J.
Tdng ket trong cac khai niem d6 cap phia tren, thuat ngir gidi cd the

dilng de chi vi the xa hoi ciia nam va nfr trong thuc te (tuang quan ve vi tri. vai
trd xa hoi ciia nam va nfr); cd the dung de chi nhfrng hanh vi ling xu xa hdi cua
nam va nfr; cung cd the di;ing de chi cac quan niem. cac ky vgng lien quan den
nam va nfr... Ro rang, each hieu \6 gidi ft nhieu cd su khac biet tuy thuoc vao
chuyen mdn ciia nha nghicMi ciiu (nhfrng ngudi dau tranh \'i su lien bd cua phu
nfr, Ciic nha khoa hoc izidi. cac nha xa hoi hoc. hay tam ly hoc...).


Tic gdc do tam ly hoc xd hoi, co the hieu gidi Id nhiaig khac Met
mang dac trung tdm ly- xd hoi (su khac Met the hien a khia canh vi tri, vai
trd; nhan thiicy xiic cam va hanh vi dng xu xd hoi) trong tuong quan giua
nam va nii, duac hinh thanh trong qua trinh tuang tac giiia cac nhom nam
va nhom nii trong mot bdi canh xd hdi cu the.
Chiing tdi d6 nghi khai niem nay vdi luu y rang nhieu each hi^u \'e gidi
da chi quan tam den nhirng khac biet gifra nam va nfr ve mat xa hdi (trong su
phan biet vdi nhilng khac biet gifra nam va nfr ve mat sinh hgc). ma ho qua

xem xet nhu'ng khac biet tam ly gifra nam va nil. Khac biet ve mat xa hdi la
nhilng khac biet ve mat vai trd, vi iri. khac biet trong sir tiep can cac ngudn
lire... trong thuc te tuang quan giua nam va nu. Nhfrng khac biel tam ly nhan
manh nhilng khac biel ve nhan thuc, v6 xiic cam- tinh cam, ve hanh vi ling xii
xa hoi.v.v.. giua nam va nil. Sir phan dinh nay tat nhien chi mang ifnh tuang
ddi nhung can thiet dugc chi ra trong cac nghien ciiu.
Ban than thual ngfr gidi khi ra ddi da mang y nghTa bac bd quan niem
phd bien rang nhfrng khac biet gifra nam va nfr chi la nhfrng khac biet ve mat
sinh hgc (mang tfnh bai bien) va sir khang dinh rang nhfrng khac biel gifra nam
va nfr chii yeu la do quy dinh xa hdi (cd anh hudng tir su giao due). Day la mdi
van de dugc tranh luan kha nhi^u va kha lau trong lam ly hgc. ve quan diem
cho rang tich each con ngudi la do "Cai sinh hgc" hay "Cai xa hdi" quy dinhCcich nhin hoan loan taeh biet, mang ifnh ddi chgi nhau da khong cho phep ly
giai ban chat khoa hgc ciia khai niem tam ly! Thuc te cho thay, nhfrng dac
diem xa hdi, tam ly cung chiu sir quy dinh va anh hudng cua cac yeu td sinh
hoc, di truyen. Tuy nhien, dieu dd khong cd nghTa tai ca nhfrng khac biel gidi
ve vai trd, vi trf gifra nam va nfr hien nay la phi^i hgp vdi mdi gidi. Trong cac
each hieu dugc trinh bay phfa tren, each hie^u ihii nhai ndi ve cac van d6 thugc
ve ''the che va xa hoi". Cach hieu ihii hai ndi ve van de van hoa "ly giai va quy
dinh chi tiei nhfrng khac biel sinh hgc \dn cd thanh mot he ihdng nhfrng ky
vgng xa hdi". Cach hieu thii ba ndi den cac ^\\u\ lac. lieu chuan theo nhdm tap
the" da quy dinh hanh \'i ca nhan... Nhu \'a\. phai tha\ rang, dua vcio nhilng
ddc diem sinh hoc can ban ciia mot ngitdi nam hay ngudi nil, nhilng cache
tdm ly- xd hdi xac dinh cai gi Id phii hop vdi nam gidi, trong tuong quan vdi
nhiing cai dupe cho Id phii hap vdi phu nil xet til gdc do gia dinh va xd hoi,
trong bdi canh vdn hod- xd hdi cu the.

9


Trong each hieu chung, nhi6u ngudi thudng lan Ion giua "Gidi" \a

"Gidi tinh", khong phai d mat thuat ngu ma trong thuc te. Chiing ta thudng
danh ddng nhu'ng khac biet giila nam va nS vt vai trd gidi (do hgc ma cd) \'di
nhilng khac biet ve mat sinh hgc (do di truyen ma cd). Nhu xay. viec phan biet
nhu'ng khac biet giUa nam va nil v6 mat sinh hgc (gidi tfnh) va nhfrng khac biel
xet ve mat xa hoi (gidi) la can thiet.

Gidi tinh
Thuat ngd gidi tinh cd ngudn gdc la tinh la sectus (nghTa la chia cat) the
hien chinh xac y dinh phan chia loai ra lam hai. Trong quan he vdi thuat ngfr
gidi, gidi tinh dugc hieu la ''su khac Met ve mat sinh hoc giua nam gidi va
phu na, la cac dac diem dong nhat md khi chiing ta sinh ra dd cd^\ [42, 1 ].
Mot each chung nhat, chung tdi de nghi each hieu gidi tinh Id su khac Met
giiia nam va nil ve mat sinh hoc, bao gdm su khac nhau ve gidi phdu (kich
thudc, hinh dang co the...}, dac diem sinh ly (boat ddng hormon, chile nang
ciia cac bd phan), mang tinh bam sinh, ddng nhat vd khong thay doi.
Gidi tfnh cd nhfrng dac trung ca ban la bam sinh. ddng nhat. khong
Men ddi vd khong the thay ddi. Bfim sinh nghTa la ve mat sinh hoc ly hgc,
nam va nfr da mang nhfrng dac diem khac nhau (bg phan sinh due. hoc mdn.
nhifim sac the) dugc xac dinh bdi tu nhien. Ddng nhai nghTa la nam hay nfr
tren khap the gidi, trong moi nen van hoa deu cd cau lao gidng nhau ve mat
sinh hgc, nhfrng dac di6m di truyfin ma dua vao dd cd the xac dinh mot ngudi
la nam hay nfr. Cdn khong bien ddi la trong sudt lich sir phat trien cua xa hoi
loai ngudi tir irudc den nay cac dac d\6m sinh hgc ca ban nham xac dinh the
nao la mot ngu'di nam (vf du cd tinh Uiing) va mot ngudi nfr (vf du cd triing va
da con) van khong he bien ddi. Khong the thay ddi cd nghTa chiic nang sinh
san ciia nam hay nfr la khong the dich chu\en cho nhau (nam khong the cd
iriimz va da con. nfr khdne ihO cd linh irimg \a lam mang thai).

10

Nhu vay, gidi va gidi tfnh cd sir khac biet ve ban chat. Bang dudi day
dua ra su so sanh phan biet nay.
Gidi tinh (Sex)

Gidi (Gender)

* Sinh ra da cd (mang tfnh bam sinh. * Khong tu nhien cd (ma hgc dugc tu
di truyen, sinh hgc)
gia dinh va xa hdi)

* Ddng nhat (d mgi nai d6u gidng "^ Da dang (khac nhau gifra cac xa hdi, i
nhau, d mgi ngudi nam va ngudi nil. vilng miSn, cac nen van hoa).
trong mgi thai gian).
"^ Khong the thay ddi

"^ Cd the thay ddi

Vi du:

Vfdu:

-

Chi phu nfr mdi sinh con va
cho con bii bang sua me.

-

Phu nfr cd the lam Thu tudng

va la nha bac hgc

-

Chi nam gidi mdi cd the lam

-

Nam gidi cd the naii nirdng va
chain sdc con cai tdi

thu thai nhd linh liung
_

^

._ . __. . . .

. . . . . . _

Cugc tranh luan ve tfnh "Quy dinh sinh hgc" hay "Quy dinh xa hdi"
trong ban chat eon ngudi mot thdi gian dai la chii diem ciia nhieu nha khoa
hgc. Nhung ly le chdng lai tu tudng binh dang gidi thudng dua vao sir bien
minh rang mgi khac biet giua nam va nil chi la nhfrng khac biet ve mat sinh
hoc, hoac la dugc tao ra dua tren sir phu hgp vdi nhfrng khac biet sinh hgc giOa
nam va nu. Theo quan diem nay, mgi su khac biet gifra nam va nfr deu cd
ngudn gdc sinh hgc, do di truyen va do dd khong the' thay ddi. Vi vay, viec
lam rd gidi han eiia nhfrng khac biet sinh hgc la dieu can thiei.
Chiing tdi tan thanh y kien ciia PeiTy Treadwell (1987): Cho rang tinh
chat ddn dng tuy thudc a nhilng nhan to sinh hoc ndi tai Id hieu khdng

diing nhung ca so ciia di truyen hoc. Nhung neu lai cho rang tinh chdt ddn
dng chi la mot cdng trinh thiidn tuy xd hdi md khdng cd chiit ca sd sinh ly
hoc nao thi dd la mot dieu nguy hiem ve mat khoa hqc^\ Dieu nay cd the
suy rgng khdng chi cho nam gidi ma cho ca phu nfr. Cd nghTa rang: Khdng the

' Tn'ch Ihco Dovlc va James nong •"Kinh nghicni dan ong". l^^XO.

11


phu nhan nhung nhan td sinh hgc ndi tai cd anh hudng den \ iec xac dinh tfnh
nam va tinh nir, the nhung xac dinh nhirng nhan td nay anh hudng den mirc
nao so vdi nhirng anh hudng ciia nhan id xa hdi lai la dieu chua dugc rd rang
ve mat khoa hgc.
Cho den nay cac nghien ciiu ve su khac biet gidi tfnh van dang dat
nhirng dau hdi cho cac nha khoa hgc. Tuy nhien, nhieu bang chiing thuc
nghiem trong ITnh vuc tam ly hgc xa hdi cho chiing ta khang dinh: Phan Idn
nhirng dac diem khac biet giua nam va nu hien nay la khac biet gidi. nghTa la
nhung khac biet ve dac diem xa hdi, chiu sir quy dinh ciia cac yeu td tam lyxa hdi ludn van ddng, thay ddi. Mac dii nhfrng quan niem v6 gidi dugc hinh
thanh dua tren ca sd gidi tfnh cu the (la dan dng hay phu nfr. la cd be hay cau
be), nhung dieu sai lam ciia chung ta la thudng lay sir khac biel ve mat gidi
tfnh la ngudn gdc de giai thich cho sir khac biet ve gidi va hgp ly hoa sir bai
binh dang gidi dua tren mgl can cii duy nhai la yeu td sinh hgc. Trong nganh
nhan hgc, cd mot cum tir dugc diing de chi hien tugng nay dd la "Nhfrng khac
biel lam nen sir khac biel". Cdn trong tam ly hgc xa hdi \'a ca xa hgi hgc. mgl
sd ly thuyei tiep can nhu thuyei hgc tap xa hdi. ihuyei vai irc) xa hdi. thuyei
nhan thiic xa hgi... cd de cap den mgl sd ca che lam nen sir khac biet nay, nhu
sir rap khuon vai trd gidi, sir xa hdi hoa, sir ddng nhai xa hgi... ma chiing tdi
se phan tich chi tiet d phan sau.
Chung tdi xin sir dung kei luan cua Waller Decleir de ndi ve mgl su

thay ddi: "Dii cho sir nghien ciiu trong ITch vuc nay (sinh hgc xa hgi- tac gia)
cdn xa mdi dugc day dii, nhirng nhfrng phat hien mdi dudng nhu cho thay rang
nhirng khac biet gifra dan dng va dan ba la Idn han va quan trong han nhieu so
vdi nhfrng gi dugc chap nhan cho den nay... Con ngudi phai thay rd rang
nhfrng dac Irimg sinh hgc baim sinh khdng nhai thiei la idt ca va cung khdng
nhai thiei phai luan theo. Nhfrng khac biet sinh hgc, neu dugc coi la cd gia iri.
cd the diro'c tang len bang van hoa. hoac ngugc lai. cd the bi giam di neu
chiing ta dat ra cac xan d£\ DicHi nay thugc xe ITnh \'irc cac vai trd xa hdi cua
hai gidi da dugc ap dat. Sir lira chgn la a chiing la" [46, 26].
LL2. Binh d^ng ^idi: mot thuat ngu va mot muc tieu
Binh dang gidi hi mgl khai niem ham ehiia y nghTa xa hgi to Idn. Lich
sir phat trien xa hgi cho thay khdng the cd lien bd xa hdi that su neu xan cdn
mgl bg phan nao dd Irong xa hgi bi ddi xu bai cdng hoac hi loai irir. Ba\ \a>.
12


mot trong nhirng tieu chi quan trgng de danh gia trinh do phat trien loan dien
cua mot qudc gia la thuc trang binh dang gidi d qudc gia dd.
Sau day la mot sd each hieu ve binh dang gidi:
-

"Binh dang gidi la su thira nhan va coi trgng nhu nhau cac dac diem
gidng va khac nhau giira phu nir va nam gidi". [42, 21.

-

"Binh dang gidi la phu nu* va nam gidi ciing cd cac dieu kien nhu
nhau de phat buy het nang lire tiSm tang ciia minh, cung cd ca hdi de
tham gia, ddng gdp va hudng thu binh dang cac kei qua phat trien ciia
qudc gia tren cac mat chinh tri, kinh te, van hoa va xa hgi. Dieu quan

trgng nhat la binh dang gidi cd nghTa la cac kei qua ngang nhau cho
ca phu nir va nam gidi". [45, 8].

-

"Binh dang gidi la sir binh dang v6 luat phap, ve ca hgi (bao gdm ca
sir binh dang thu lao cho cdng viec va tiep can cac ngudn vdn con
ngu'di, cac ngudn luc san xuat khac cho phep md ra nhfrng ca hdi
nay), va binh dang ve lieng ndi (kha nang lac dong va ddng gdp cho
qua trinh phat Irien)". [43; 8-9J.

-

"Binh dang gidi la linh hinh ly tudng trong dd phu nfr va nam gidi
dugc hudng vi trf nhu nhau, hg cd cac ca hgi binh dang de phai hien
day dii tiem nang ciia hg nham cdng hien cho su phat trien ciia qudc
gia va dugc hudng Igi tir cac kei qua dd". [44, 41].
Chiing tdi cho rang each hieu ihii nhai (tai lieu ciia Uy ban Qudc gia vi

su tien bg ciia Phu nfr) cd y nghTa bd sung cho ba khai niem sau. Khai niem
nay da de cap den sir "thira nhan va coi trgng nhu nhau" nhfrng dac diem
gidng va khac nhau gifra nam gidi va phu nfr. trong khi cac khai niem cdn lai
d6 cap den viec tao cac ca hdi binh dang de phu nfr cd the tham gia va hudng
thanh qua nhu nam gidi. Se la khdng day dii nghTa ciia khai niem binh dang
gidi ngay ca khi phu nfr da dugc tao ca hgi binh dang xa dugc hudng Igi binh
dang, neu nhfrng ddng gdp ciia phu nfr khdng dugc thira nhan va coi irgng nhu
ciia nam gidi. Cung la ihieu sdt trong each hi^u v6 binh dang neu nhfrng dac
diem lam ly ciia phu nfr thudng hi danh gia la tieu cue han so vdi nhirng dac
diem tam ly ciia nam gidi.

13


mot trong nhirng tieu chi quan trgng de danh gia trinh do phat trien loan dien
cua mot qudc gia la thuc trang binh dang gidi d qudc gia dd.
Sau day la mot sd each hieu ve binh dang gidi:
-

"Binh dang gidi la sir thira nhan va coi trgng nhu nhau cac dac diem
gidng va khac nhau giira phu nu va nam gidi". [42, 2].

-

"Binh dang gidi la phu nil va nam gidi ciing cd cac dieu kien nhu
nhau de phat buy het nang lire tiem tang cua minh, ciing cd ca hdi de
tham gia, ddng gdp va hudng thu binh dang cac kei qua phat trien ciia
qudc gia Iren cac mat chfnh tri, kinh le, van hoa va xa hgi. Dieu quan
trgng nhai la binh dang gidi cd nghTa la cac kei qua ngang nhau cho
ca phu nir va nam gidi". [45, 8].

-

"Binh dang gidi la su binh dang ve luat phap, ve ca hgi (bao gdm ca
su binh dang ihii lao cho cdng viec va tiep can cac ngudn xdn con
ngu'di, Ccic ngudn lire san xuat khac cho phep md ra nhfrng ca hdi
nay), va binh dang ve lieng ndi (kha nang Uic ddng va ddng gdp cho
qua trinh phat trien)". [43; 8-9].

-

"Binh dang gidi la tinh hinh ly ludng trong dd phu nfr \i\ nam gidi
dugc hudng vi trf nhu nhau, hg cd cac ca hdi binh diing de phat hien
day du tiem nang ciia hg nham cdng hien cho sir phat trien ciia qudc
gia va dugc hudng Igi tir cac kei qua dd". [44, 41 ].
Chiing tdi cho rang each hieu thir nhai (tai lieu ciia Uy ban Qudc gia vi

sir tien bg ciia Phu nfr) cd y nghTa bd sung cho ba khai niem sau. Khai niem
nay da de cap den su "thira nhan va coi trgng nhu nhau" nhfrng dac diem
gidng va khac nhau gifra nam gidi va phu nfr. trong khi cac khai niem cdn lai
de cap den viec tao cac ca hgi binh dang de phu nfr cd the tham gia va hudng
thanh qua nhu nam gidi. Se la khdng day dii nghTa ciia khai niem binh dang
gidi ngay ca khi phu nfr da dugc lao ca hgi binh dang va dugc hudng Igi binh
dang, neu nhfrng ddng gdp ciia phu nfr khdng dugc thira nhan va coi irgng nhu
ciia nam gidi. Cung la thieu sdt trong each hieu ve binh dang neu nhfrng dac
diem tam ly ciia phu nfr thudng bi danh gia la neu cue han so vdi nhirng dac
diem Uim ly ciia nam gidi.

13


Nhu vay, binh dang gidi trudc hei dugc hieu la su ddi xii nhu nhau giira
nam gidi va phu nii' trong mgi ITnh vuc ciia ddi sdng gia dinh xa xa hgi. Tux
nhien, each hieu nhu vay van chua mang dii nghTa ciia binh dang gidi. Khia
canh thii' hai ciia binh ddng gidi la "ddi xir dac biel" de dat dugc kei qua binh
dang. NghTa la can cir vao hoan canh va dieu kien khac nhau giira phu nfr xa
nam gidi, can cii' vao thuc te xuat phat diem cua phu nir xa nam gidi hien nax
khdng ngang bang thi ddi xir nhu nhau chua dii ma phu nir phai dugc ddi xir
dac biet de cd the dat tdi ket qua binh dang. Khfa canh nay xual phat tir hoan
canh lich sir cu the lien quan den vi the ciia phu nir trong xa hdi va sir phan
biet ddi xir vdi phu nir van cdn ton tai d nhieu nofi. Ngoai ra. cd mot xai diem

ciing can phai nhan manh:
Thii nhai, binh dang gidi la muc lieu chung ciia xa hdi (cac xa hdi).
nhu'ng khdng phai nhirng bai binh dang gidi chi dang tdn tai. dang dien ra
trong thiei che xa hdi ndi chung (va do dd. xa hgi lao ca hgi tham gia xa
hudng Igi binh dang la da binh ddng). Bai binh dang gidi dang dien ra va cd
the nhan thay trong gia dinh. tham chf ngay trong quan he 'Hay ddi" giua mdi
phu nfr va mot nam gidi. Vi the, viec thay doi hudng tdi muc lieu binh dang
gidi can dien ra d mdi ca nhan, mdi gia dinh, moi xa hgi.
Thii* hai, mgl sd ngudi tin rang sir binh dang cd the dat dugc bang each
trao cho phu nu' va nam gidi cac ca hdi nhu nhau va khang dinh rang dieu nay
se dem lai cac kei qua nhu nhau. Dua vao 16 gfc nay, dieu can thiei hi xa hdi
cung cap cho phu nfr nhfrng ca hdi ngang bang nhu xdi nam gidi thi phu nfr se
dugc hudng Igi nhu nam gidi. Nhung trong thuc te. ddi xii binh dang khdng
ludn dem lai kei qua binh dang, bdi chiing ta can xet den xi trf bai Igi ciia phu
nfr hien nay so vdi nam gidi. Chiing tdi cho rang xi trf bai Igi nay cd ngudn
gdc tir su khac biet gifra nam gidi va phu nfr. ca su khac biet gidi tfnh va ca su
khac biet gidi. Khac biet gidi tfnh nhan manh den nhfrng khac biel sinh hgc
ciia phu nfr so vdi nam gidi (xi du. thuc te phu nfr phai danh ra mot khoang
thdi gian nhieu ban nam gidi khi sinh nd xa cham sdc con Irong nam dau).
Khiic biet gidi ndi den xuat phat diem ciia phu nfr xa nam gidi d vao thdi diem
hien nay khdng gidng nhau, vdi nhfrng can trd tiem an ddi vdi phu nfr ma
khdng phai mot liic cd the xoa bo dugc (xf du, xi the thap cua phu nfr so vdi
nam *Mdi Irong nhieu mat cua ddi sdng xa hdi). Bai xay. binh dang xe ca hgi
Vci liXMm ddi Xli hi nhiing dieu kien can nhirng chua phai la dieu kien du de phu
nfr duac binh dium xdi nam gidi. Quan diem binh dang gi(')i de nghi \cm xet
14


nhung can tra tiem an va cdng nhan sir khac biet giii:a phu nir xa nam gidi.
dieu nay cung cd nghTa la cd the phai ddi xir khac nhau giira phu nir xa nam

gidi de hg cd the dugc hudng Igi mot each binh dang. Hien nay. ndi den gidi
chung ta can khdng dinh:
- Van de gidi va binh ddng gidi khdng phai la cugc chien gidi tfnh. de rdi
cudi ciing cd mot ben thdng dugc hudng nhieu Igi va mot ben thua phai chiu
nhieu thiet thdi.
- Nghien cuu gidi va binh ddng gidi khdng lam dao Idn vai trd hai gidi ma
nham cai thien mdi quan he giira hai gidi theo chieu hudng tdi ht^. hieu
nhau ban va de thdng cam vdi nhau han.
- Van de gidi va binh ddng gidi khdng lien quan den vice ihiic ddy phu nfr
chdng lai nam gidi. Tien trinh binh dang gidi nhdm tdi Igi fch ciia ca hai
gidi, Igi fch chung ciia xa hdi.
Chiing tdi phan nao tan thanh y kien ciia TS. Phan Thanh Khdi (Hgc
vien Chfnh Iri Qudc gia Ho Chf Minh) trong bai viei "Nang cao tfnh Iriei ly ve
con ngudi trong nhan thiic ve gidi". Trong bai viei nay, uic gia cd nhan manh:
Ve gidi (su khac biet gidi- tac gia), cd the chia thanh ba dang: a) Sir khac biet
cd tfnh ddi khang (vf du: nfr khdng dugc bau cir, chdng la dng chii ciia vg...)
can phai nhanh chdng xoa bd (bang nhieu bien phap, ke ca hanh chfnh. luat
phap); b) Sir khac biet ca ban (nhu'ng chenh lech cd tfnh lich sir, tir lau ddi de
lai (vf du: ve hgc van, nfr trinh do thap han nam...) can dugc khac phuc. nhung
lau dai (bang sir phat trien loan dien va tac ddng nhieu chieu ciia xa hdi...); c)
Sir khac biet khdng ca ban (vf du: tfnh hien diu va e then d nfr va su manh me.
bao dan d nam...) thi khd cd the khdc phuc. Diing ban la nhieu ngi dung
khdng can xoa bd (tai nhien vdn can cd sir dieu chinh nao dd cho cd Igi nhai).
Chfnh sir khac biet nay lam cho xa hgi phong phii va dcp de bdi cd nfr tfnh
(feminity) va nam tfnh (maisenlinity).[29, 284].
Nhu vay, ngoai mot \'ai diem chung phd bien thi binh ddng gidi va bai
binh ddng gidi bieu hien khac nhau d mdi nen van hoa, mdi cdng ddng. mdi
qudc gia. 0 ViCn Nam, cd mgl viii bai binh ddng cdn tdn tai ma chiing tdi se
phan lich d chuang II, dd hi: nhfrng dinh kien gidi. sir phu thudc ciia phu nfr.
ganh nang xai trd cua phu nfr..v.v..

15


Cudi ciing, chiing tdi xin trich dan mgl luan diem xung quanh xan de
binh ddng: Doi khi chung ta khdng nhan thay sir bai cdng ciia linh hinh gidi x1
chiing ta da qua quen vdi nd. Chung ta da sdng trong the gidi dugc md ta irong
cau chuyen tir lau rdi cho nen nd trd len "tu nhien va binh thudng". Dieu nay
dugc ggi la "tiep thu su ap biic". [44, 40]. Y kien nay cho thay, dii da nam bat
dugc khai niem gidi va binh ddng gidi, khdng phai liic nao chiing ta cung de
nhan thay nhirng bai binh ddng gidi dang dien ra xung quanh; dii ban than mot
ngudi cd mang dinh kien, cung khdng de nhan thay dinh kien d ban than
minh, chua ndi den chuyen thira nhan nd. Day that sir la nhfrng trd lire cho lien
trinh binh ddng gidi.

1.2. Mot sd khai niem lien nganh tam ly hgc xa hgi va khoa hoc gidi
Phan nay chiing tdi trinh bay indt sd khai niem khac nam trong he khai
niem ca ban ciia ly thuyet gidi nhu: vai trd gidi. nhu can gidi. dinh kien gidi.
Khi xem xet cac khai niem nay, nhieu ngudi se ngac nhien khi nhan thay rang
nhung khai niem trong Tam ly hgc xa hdi (nhu vai trd xd hdi, nhu cau xd
hoi, dinh kien xd hdi) lai giiip soi sang mot sd khai niem ca ban trong ly
thuyei gidi.
I.2.L Vai trd xa hgi (social role)- vai tro gidi (gender role)
Vai trd xa hoi
Trong tam ly hgc xa hgi, khai niem vai trd xa hgi dugc nghien ciiu vdi
luan diem la cac hanh vi ca nhan khdng lach rdi khdi mdi trirdng xa hgi. Ndi
each khac, hanh vi ling xir ciia mdi ca nhan ludn dien ra trong mdi quan he vdi
ngudi khac va cd sir anh hudng ciia bdi canh xa hgi.
Mdi ngudi ndi chung thudc nhieu nhdm khac nhau. Mot con ngudi cd
the tham gia vao nhieu nhdm xa hgi trong mot giai doan cu the cua cudc ddi.

Trong mdi mgl nhdm ma minh gia nhap, ca nhan gifr mot cuang vi xa hdi cd
su phdi hgp vdi vai trd ma cac thanh vien khac da Irii lieu trudc cho cac nhan
dd (nhdm de xem ngu'di dd hanh ddng ra sao xa cho phep cac thanh vien trii
lieu irudc nhfrng ting xii "dac hieu"). Tai ca chiing ta deu ddng nhfrng xai trd
khcic nhau trong cugc sdng hang ngay cua minh. Can xdi moi xai trd la nhfrng
vi the' ma nd yeu cau chiing ta phai xii su mot each ihich hop theo su chd' dai


cua xa hgi ddi vdi vi the dd. Nhu Ralp Linton (1936) ndi. chiing ta chiem gifr
nhu'ng dia vi nhung chung ta lai ddng cac vai trd.
Mot sd dinh nghTa tieu bieu ve vai trd dugc Marvin E. Shaxx xa Philip R.
Costanzo (1970) tdng ket va trinh bay dudi day. [62, 335].
"... Hang loat nhung dap ling cd dieu kien ben trong dugc thuc hien bdi
mot thanh vien trong mot tinh hudng xa hgi, tinh hudng mang dac trung
ciia mot mdu kich thfch cho hang loat nhfrng dap ling cd dieu kien ciia
ngudi khac trong tinh hudng dd" (Cottrell, 1942, trang 617).
"Vai trd eiia mgl ca nhan la mau hoac kieu hanh vi xa hgi cd x'e thfch
hgp mang tfnh tinh hudng vdi ca nhan dd tdn tai dudi dang nhfrng ddi
hdi va mong dgi ciia nhfrng ngudi khac trong nhdm ciia anh ta"
(Sargent, 1951)
"... Su tiep dien cd khuon mdu nhung hanh ddng hay nhfrng vice lam da
hgc dugc, dugc thuc hien bdi mgl ca nhan trong mot tinh hudng tuang
lac" (Sarbin, 1954, trang 225)
"... Nhfrng mong dgi ma cac cii nhan hudng ve bai ky mgl ca nhan nao
dua vao dia vi ciia ca nhan dd trong he thdng xa hdi" (Secord &
Blackman, 1964, trang 457).
Cac dinh nghTa tren day chi la nhfrng vf du nhd ciia nhfrng dinh nghTa
khac nhau da dugc dua ra cho khai niem vai trd. Nieman xa Hughes (1951) va
Rommenlveit (1954) da ciing nhau xem lai han 100 dinh nghia. Biddle va
Thomas (1966) da chi ra rdng viec xem xet lai nhieu dinh nghTa nay cho ihay

dinh nghTa chung nhai ve vai trd la d chd nd la mot tap hgp nhfrng md la xac
dinh hanh vi dugc mong mudn ciia ngudi chiem hfru mgl dia vi nao dd. Gan
nhu la tai ca cac dinh nghTa ve vai trd deu nhai trf cdng nhan rang nd gdn lien
vdi hanh vi ciia cac ca nhan dugc cu the hoa bdi nhfrng trong dgi xa hdi.
Trong mgl phan tfch khac, vai trd xa hdi dugc hieu la: "Tap hgp cac
mong dgi, cac quyen va nhfrng nghTa vii dugc gan cho mgl dia vi cu the nham
dap ling nhfrng mong dgi ciia nhdm" [16; 208].
Quan diem Tam ly hgc xa hgi xem xet xai trd trong sir Uic ddng qua lai
"ifra yeu td tam ly ca nhan. yeu td xa hdi xa nhfrng dac trung cua hoan canh.
Vai ird dugc hieu nhu hi mot sir nhap xai cua ca nhan thdng qua x iec uii tao lai
nhfrng khuon mdu hanh xi dugc thira nhan. dap ling su iidng doi cua nhdm.
17

I

; •


Hon nua, sir nhap vai ciia mdi ngudi deu mang mgl mau sdc ca nhan nhai
dinh. Nd phu thugc vao vdn hieu biet ciia ngudi ay va tfnh chai cdng viec duac
giao phd, vao nguyen vgng ciia ban than va sir chd dgi cua mgi ngudi xung
quanh nhieu hay ft...
Nhu vay thi viec mot ca nhan thuc hien vai trd gidi ciia minh nhu the
nao tuy thugc d nhan thiic ciia ca nhan, vao Igi fch ma hg dugc hudng tir su
thuc thi vai trd. Ngoai ra, sir cd vu hay chdng ddi ciia nhuug ca nhan khac,
cung nhu su chi phdi ciia hoan canh la nhirng nhan id quan trong gdp phan
ciing cd hay pha bd viec thuc hien mot vai trd nao dd. Nhfrng kei luan nay goi
ra dudng hudng de hieu biei va thay ddi nhuug vai trd gidi dang gidi han xa
kim ham cac boat dong ciia nam gidi va phu nil. Nhfrng Uic ddng vao nhan
thiic ca nhan (vf du tap huan ve nhan thuc gidi) ciing nhu nhfrng nd lire cai

bien hoan canh (vf du khuyen khfch va dat ra cac dieu le bdt huge ve ty le phu
nil trong cac cap lanh dao) da dugc thuc hien d nude ta va da cai thien dang ke
vi trf, vai trd ciia ngudi phu nii' trong gia dinh va xa hgi.
Tuy nhien, thuc te cho thay van tdn tai nhfrng lire can dang ke irudc
nhfrng cd gdng nham thay ddi vai trd gidi iheo chitHi hudng tdi hern. Bd qua
nhung tranh cai chua kei thiic xung quanh quan diem nam gidi hay phu nfr cd
dong ca de gifr lai vai trd truyen ihdng ciia minh. mot diCni rd rang la sir the
hien mot vai trd nao dd phan nao lien quan tdi Igi fch ma ca nhan dd cd the cd
dugc tir sir thuc thi vai trd. Cd nghia rang viec nam gidi ha\ phu nfr the hien
hay khdng the hien mot vai trd cd the gan lien xxii mot Igi fch nao dd. Cac Igi
fch nay cd the la "thuc te" (vf du nam gidi trong vai trd lanh dao thi thay cd Igi
fch tir viec gifr lai "dac quyen" nay) hoac ehi la "tugng trung" (vf du phu nir
gifr lai va thuc hien tot vai trd ngi trg gia dinh bdi hg dugc chi dugc "ca nggi"
khi hoan thanh tot vai trd dd, chii khdng phai trd thanh ngudi lanh dao thanh
cdng).
Nghien ciiu trong tam ly hgc xa hgi cho thay. hiem khi ca nhan chap
nhan vai trd mgl each tu nguyen. Thdng thudng la do ap lire ciia hoan canh va
kei qua ciia qua trinh giao due. Thdng qua qua Irinh xa hdi hoa ma diia Ire hoa
nhap nhfrng ifnh each rieng, nhfrng nhu cau rieng xao xai ird nam quyen hoac
ngugc lai vao x'ai lid ddi hdi su phuc lung. [21. 5]. Dieu nax cho ihax \ai Ird
"idi la cai ma mdi ca nhan hoc duac va cd the duoc thav doi bang xiec giam

18


bdt nhirng ap lire ve vai nam- vai nir va xem xet lai nhirng khuon mdu gidi
trong giao due.
Vai tro giai
Vai trd gidi la khai niem ca ban trong ly thuyet gidi, ddng thdi la cdng
cu phan tfch gidi. Phan tfch cac vai trd gidi trong thuc te cho phep chiing ta

xem xet va so sanh nhiing cdng viec ma nam gidi va phu nir dang lam trong
thuc te, qua dd chi ra nhu'ng bat binh ddng trong phan cdng lao ddng theo gidi.
Trong ly thuyet gidi, vai trd gidi thudng dugc hieu la:
- "La nhirng hanh vi ung xir ma xa hgi mong dgi d phu nii' va nam gidi" [42.
!]•
- "La cac boat ddng khac nhau ma nam gidi va phu nfr thuc te lam" [44, 16].
- "Vai trd gidi cd the dugc hieu la nhirng hanh vi, cdng vice, trach nhiem
dugc xa hgi quy dinh ddi vdi phu nfr va nam gidi dua tren ca sd nhfrng khac
biet xa hgi da dugc nhan thii'c de xac dinh each thiic ma phu nfr va nam gidi
nen lam" |63, 36].
Cd ft nhai la ba ggi y dugc dua ra trong cac khai niem nay va bd sung
cho nhau. Thii nhai, vai trd gidi chi cac cdng vice thuc te phu nfr dang lam va
cdng viec thuc le nam gidi dang lam, la cac cdng viec dang dugc ihirc hien,
khdng cdn la cac mong dgi hay dieu ma chiing ta tudng tugng ra. Thii hai. cac
vai Ird gidi dugc hinh thanh dua tren sir mong dgi xa hgi xe cong viec phii hgp
vdi nam gidi x^a cdng viec phii hgp vdi phu nu'. Thii ba. cac mong dgi xa hdi
ddi vdi nam gidi va phu nil thudng la dua tren thuc te nhfrng khac biet xa hgi
trong qua khii (vf du, rat ft ngudi lam lanh dao la phu nir nen vai trd lanh dao
phii hgp vdi nam gidi ban), ban la sir khac biel sinh hgc gifra nam va nfr (vf du.
chi phu nu' mdi cd the cho con bii bang sua me).
Cac vai trd gicii thay ddi theo thdi gian, tuang ling xdi bdi canh xa hdi
cu the. Ccic vai trd gidi cung thay ddi tuang ling x^di sir thay ddi trong quan
niem, the hien sir chap nhan hay khdng chap nhan xe cac xai trd nao dd. Tuy
nhien, kinh nghiem thuc lien lai cho thay dieu ngugc lai: Cac xm trd gidi thay
ddi rai nhanh cimg sir bien ddi xa hgi, trong khi dd cac quan niem xe gidi lai
chain Ihay ddi hon.


Cac vai trd gidi thudng dugc nhdc tdi vdi 3 vai trd ca ban, bao gdm:
Vai trd san xuat: La san xuat hang hoa va dich vu cho tieu diing va thuang

mai (tra bang tien hay hien vat) nhdm thu Igi. Ngoai ra, gan day cd tac gia
nhdc den vai trd lanh dao d dan vi hanh chfnh, nhu la su md rdng eiia vai trd
san xuat.
Vai trd tai san xuat: Bao gdm viec cham lo va duy tri cac nhu cau con ngudi
ca ban ciia hg gia dinh va cac thanh vien trong gia dinh nhu thuc an, chd d,
giao due hay su:c khoe.
Vai trd cdng ddng: La cac boat ddng thuc hien cho Igi fch lap the cua cdng
ddng va day la cdng viec tu nguyen.

Bang 2: Tuang quan ve vai trd cua phu nu vd nam gidi trong ho gia dinh vd
xd hdi
Vai tro gidi

Sinh de va nudi day con cai
Td chiic hg gia dinh

Vai trd san
xuat

Nam gidi

Phu nir

Phil nii' dai dien cho nhu'ng ngudi
CO cdng viec dugc tra luang thap
nhai va thudng la nhfrng nghe
nghiep mang tfnh truyen thdng
theo gidi trong nhung ITnh xarc cii
the CLia khu vuc kinh le chfnh quy

Khdng cd trach nhiem
lien luc nhung ihinh
thocing lam cac cdng vice
gia dinh theo lap quan
Nam gidi dai dien cho
phan Idn lire lugng lao
ddng thugc khu vuc kinh
te chfnh quy
Thdng thudng nam gidi
la

ngudi

kiem

tien

d ndng thdn, thu nhap ciia phu nir "chfnh" va dieu nay dugc
cung khdng nhin thay dugc bdi xi bieu hien ngay ca khi hg
phan Idn hg sdng trong ITnh xirc bi thai nghiep
lircung tu cap
Cdng xiec cua ho thudng khdng
duac "hi nhan irons eac sd lieu
thdng ke chfnh thiic

20