Hiện tượng biến đổi giới trong văn học trung đại Việt Nam từ góc nhìn văn hóa

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 21 (46) - Tháng 10/2016

Sex change in Vietnamese Medieval literature from cultural perspectives

Nguyen Thanh Tung, Assoc.Prof.,Ph.D.
Hanoi National University of Education

Tóm tắt
B v ết
ớ tớ k ảo ứ
ệ t ợ bế
t
đ V ệt
(t ế kỉ X-XIX) Dự t ê á
vă
, ơ
ữ,…), b v ết ố ắ
á
ệ t ợ dị t
Bằ v ệ l
đó, b
tí ,
q ề v ữ q ề , về vă óa í t
đ đ ợ t ể ệ to
á t ớ t ật ủ

đổ ớ đ ợ
é to
á tá

ẩ vă
ó đ vă óa (t ết
, í tị
, xã
c,
á
ì ủ á tá ả vă
t
đ V ệt
về
v ết ỗ lự
ỉ ý t ứ về ớ , về
tí v ữ
ị - đ o đứ ,… ủ
ớ t
o V ệt
t
t

Từ khóa: biến đổi giới, văn học trung đại Việt Nam, ý thức về giới, nữ quyền/nam quyền.
Abstract
This paper studies sex changes recorded in Vietnamese Medieval literary works. From the perspectives
of different cultural aspects such as philosophy, politics, sociology, literature and linguistics, we try to
sumarize the opinions of Vietnamese medieval writers regarding this unsual phenomenon. To reach
such a summary, we firstly describe how Vietnamese medieval elites regarded sex and gender,
masculinity and feminity, masculinism and feminism, political-ethical culture, etc., which were
expressed in their writings.
Keywords: sex-change, Vietnamse medieval literature, conception of sex/gender, ferminism/
masculinism.

1. Mở đầu
B ế đổ ớ l
t
kì l t o đ số
â
t
kì t ề
ệ đ , k
k o
ơ
ệ
lí ả
t ậ
í “l
(1)
nay
ề đó t o ê
ủ o
đ ơ t
ã , lo lắ , ặ ả

t ậ
í ò tậ dụ
óv o ữ
ụ
đí
í t ị - xã
- vă óa
ữ
ứ ả lẫ sự tậ dụ đó để l dấ ấ

ất đị t o t ết
, sử
, vă
á
ớ t ê t ế ớ t o đó ó
ơ
ơ v V ệt
o vă
t
đ V ệt
, b ế đổ ớ đã x ất ệ v
để l dấ ấ
ất đị t o
á d
ơ
về ệ t ợ
Vậ
ú đ ợ
ậ

ệ t ợ
ữ ,
lo , ất l ở
t t ứ về
át t ể đủ để
ủ”
ệ
ữ
ứ ả
:k

dị, sợ
tò ò, á ả ,
42


t ứ v t ể ệ
t ế oto
á d
ô đó? ả l
â ỏ t ê sẽ ú
ú
t ót ê
ể b ết đố vớ q
ệ về
ớ to
ề vă
, vă óa dâ t
ũ
á vấ đề về vă oá lị sử ó
l ê q , đặ b ệt l
ậ t ứ về vấ đề
gớ
2. Nội dung
2.1. Biến đổi giới trong văn học
trung đại Việt Nam dưới góc độ triết học chính trị học truyền thống
Q

trong sách Luận hành 論衡 ó v ết: “
bẩ đ ợ
í k í ủ t đất, vì t ế t ể

t
k ô đổ
oặ ó v ệ
óa ữ,
ữ óa
, ũ
ú
o óa thành
ố ,
sâ óa t
ò đồ vậ ,
tất l ề
í sự ó b ế Vì í sự ó
bế
o ê k ô t ể o l tí
ất
t
đ ợ ” [9]
ệ t ợ đó l
t
dấ
ệ t ể ệ t á đ
ậ dữ, ả
áo
ủ đấ tố o ất - đố vớ
â
, vớ ề
í
tị đ ơ
t

Có
ữ sá
ò
ả
ả kĩ ơ về đ ề
báo,
t ệ ủ
ệ t ợ
C ẳ
, sá Bản thảo cương mục 本草綱目
ủ Lý
â 李時珍 (1518 - 1593)
t
M
o b ết: “ á Dịch chiêm ủ
K
ò
ó ó:‘
ó ữ, do ì
tt ế
q ál . ữ ó
, vì
ụ ữ t
í ’ […] á Xuân thu
tiềm đàm ba ó : ‘
ó ữ, l đ ề
ề lì
ô
ữ ó
, l đề

kẻ è
lê l
v
Vệ
t lấ
vệ
ó,
á t
v ủ sự
b ế đổ k
, ủ t , k ô t ể
đo l
ết đ ợ vậ ” [8].

ệ

về b ế đổ ớ ủ
V ệt
t
t
đ
ị ả
ở
ẽ từ q
ệ
ủ
o
ệ t ợ b ế đổ ớ (
óa ữ,
ữ óa

)đ ợ
é
ề to t
tị
o
: Hán thư 漢書, Tục
Hán thư 續漢書, Tấn thư 晉書, Sưu thần kí
搜神記, Nam sử 南史, Đường thư 唐書,
Bản thảo cương mục 本草綱目, Hiền bác
biên 賢博編, v.v…
ê ,
từ đầ ,
ệ t ợ b ế đổ
ớ đã k ô đ ợ
ì
ậ đú vớ bả
ất ủ ó
đ ợ
ì
ậ
t đ ề “t dị”
tí dự báo v
ê á
í tị ủ
ớ tít ứ t
o
ề
x ất át từ
q
ệ t ết

, í tị
ủ
o
eo đó,
l bể
ệ ủ
k íd ơ , ữl bể
ệ ủ k í â Vũ
t ụ v xã
át t ể
ò k â l
â , d ơ
l d ơ
to
sự
o ò ,
t ơ tá vớ
t á
òa M t
k , t ật từ
ò đó bị á vỡ ( ầ lớ
đ ợ
o l do â l â , đ o đứ , í
áo đảo l ), sẽ dẫ đế
ữ
ệ t ợ
t dị
ệ t ợ
ó ữ, ữ ó
í

l bể
ệ
ủ sự đảo l
“lẽ
t
”, “ ơ t
l â lí” v dẫ đế
ữ bất ổ ủ tự
ê v xã
C ẳ
,V ơ
王充 (27 - 97) t
á

vậ , do t ế
ể b ết về k o
tự
ê , do bị á ả bở
ữ lí
t ết s ê ì , d tâ ,
t ệ t ợ
tự
ê (
, s
lí
) đã bị b ế
t
t ệ t ợ t ết
, í t ị,
đ o đứ ;

t ệ t ợ
á â đã bị b ế
t
t ệ t ợ
tí xã
,
t ậ
í ệ t ợ vũ t ụ Vớ á
v ết sử,
á
vă ó t ê
ớ sử
,
đã tậ dụ
ệ t ợ
v o
á
v ết ủ
ì
o
lố v ết sử
t ề t ố
ủ “k vự vă oá ữ
á ”,
t t
đề o á
l
“bút á Xuân Thu”, tứ l
ơ t ứ
k e

ê (b o b ế )
t á kí đáo Ở
đâ , b ế đổ ớ l
t
ơ tệ d
43


để “b ế ”
ĩ l , ệ t ợ b ế đổ
ớ đ ợ
é
t
t ết để
“ ú
t í ”, “ â b ế ” sự k ế
k ết, b o
ợ ủ ề
í tịđ ơ
t
ó ũ l
t á
ó ì t ợ
ủ vệ
ụ ữ ắ q ề to
t xã
q ề
o
lị sử, ú t
t ấ vệ á o

ậ ,
, ệ
ụ,
â ,
ắ q ề lự oặ ó
ả
ở
đế
í
sự ầ
ết k ô
đ ợ t ệ ả
ủ á sử
o
ệ t ợ
t o ê
t t ề
t ố lâ d t o vă
ổ-t
đ ở
á
ớ
ị ả
ở
ủ vă ó á

ơ 丹山 (~1735 - ?) trong Sơn cư tạp
thuật 山居雜述: “Cứ t eo sử sách ghi chép
t ì
ệ t

ó á, á ó t đ
o
ũ
ó” (Nữ hóa nam) [4, t 382]
ơ
ê , “sử sá ” ở đâ b o
ả sử
o ,
ẳ l ó ả sử sá
V ệt
V
ặ d , í sử ớ t đã
bỏ sót oặ ố tì
l ợ bỏ
ề
ệ
t ợ
t ơ
tự ( ẳ
ó vệ A
V ơ
â óbể
ệ “l á ”; á o
á ủ
ú
ú
ê ũ
ó
ữ
bể

ệ “l
á” t ơ
tự
í sử đã t bỏ),
á tá
ẩ dã
sử, vă
đã l
t
đ ề đó t o
t
v t
ợ
ừ đâ , d
ô về [b ế
đổ ] ớ đã b ế t
d
ô
í tị
v đ o đứ d ớ
ã q
t ết
- chính
tị
C ẳ
, t o t ệ Nữ hóa
nam (Nữ hóa nam), tá
ả ó ệ l
ơ kể: “ o
ê

ệ Bảo á (1720 1729) ở ớ t ,
t
đ b l
ị
V ết ở xã M
ậ ,
ệ
ô
ơ ,l
vợ
b , đẻ đ ợ
đứ o , ồ ố
l ệt ơ
t ă Bỗ
t ô ,
đ b
s
đ ởb
ậ s
dụ ,
ồ ó t
ì
đ ô
Vì
ẹ ịt s
to
o á, ê
ịt x
q
o t ở về í

ẹ để ố dõ
tô
đ
Q
tê s
k k á
ệ xá t ự đã
ẩ
l t ỉ
ầ
ủ
ịt
ợ ít lâ , ị t đ ợ ử l
ổ t ở ” [4, t 382]

Ở V ệt
, ệ t ợ b ế đổ ớ
tí sớ
ất đ ợ
é l v o ă
1351 đ
ầ Dụ ô
to
t tá
ẩ t
t ể t sử kí á Đại Việt sử
kí toàn thư 大越史記全書 (vt: Toàn thư)
é : “Tân Mão, [ ệ
o ] ă t ứ
11[1351], (…) M x â , t á

ê ,
á
ê v L
ơ tụ
l
ặ
ớ , đá lẫ
á dẹ
đ ợ b
ú
M
, t á 5,
ồ
t, ật t ự M t , t á 7,
ớ to Lấ
ơ
á
ê l
t
í sự Người con gái ở Thiên Cương,
Nghệ An biến thành con trai. Trâu Canh có
t đá
ết, đ ợ t …” [2] K ô
ả
ẫ
ê , ệ t ợ b ế đổ ớ ở đâ
đ ợ xế
vớ
ữ
ệ t ợ bất

t
ủ t ê
ê v xã
: ặ
ớ , ật t ự , ớ to, â C
ắ
t ,
ầ Dụ ô
ă
ằ vớ
ị á
t, C ú
t o t
t ệ t ố
ữ đ ề t ệ t ể ệ sự ẫ
ủ
t
đất t ớ ề
í t ị t ố át, đ o
đứ vô l â v báo ệ sự s t
ủ
v ơ t ề
ầ , bắt đầ từ Dụ ô
đó,
ệ t ợ

í sử k ô
o t ơ tự

é

t eo

Vậ , ụ đí
é â
ệ kì
l ủ
ơ l ì? K ô
ấ dế ý
đồ sá tá ủ
ì ,
ơ k ẳ đị
to
ầ s
ủ t ệ q l
bì l ậ t ự t ế : “C ố ê
ệ Vĩ
ự (1735 - 1740), ặ
ớ ổ lê k ắ
ố ,
o ũ tự x
l
v l
ú
D
ơ ,
đất
Yê L
ế
ứ v
â

ú

t

44


ảo, tự x
l ‘
ậ
ê k ả vậ
â ” L lậ
á d
t ự, đặt q
ứ ,q â
ệ , ế
á xe k ệ , ó đầ
đủ
t ớ , đị
q t,
t á
ó í l đề ứ
ệ về kẻ
è
lê l
v
L
t á
ủ
ị ổ ( ị

Do ) l
ị
V ;t ê
ủ
á
ổ( ị
â )
l
ặ
ị
ệ, đề l
ữ
ở
ố
sâ
l
q ề â lo ,
l
ot ề
í đ tớ
ỗ đổ át ó
ũ
í l sự ứ
ệ về đ ề
ụ
ữ t
í , á
ẳ
ả do k í
ị

ớ ê t
tớ
ó t
k á
t
đấ ?” [Nữ hóa nam] [4, tr.382383]
ơ ó á
ả t í
vậ
l
v ệ ô đã
ê ứ á t tị
Trung Hoa (các sách Dịch chiêm, Xuân thu
tiềm đàm ba) ó về ệ t ợ
đã
đề ậ ở t ê

o t ,
sả
ả t
về tô ” ứ
o á ó : “Ô
ơ l bố tô A l
o t
,
ó
,s ol
đ ợ
ế
sả

ơ ?”
đứ ứ t
k ô
ị
Ô
ơ
ũ k ô b ết ả q ết t ế o,
l ề đe
ệ ấ lê t ì q
Q
o
ơ lê t ì â tó b
ơ, õ
l
t ô lão
ơ kể l tì đầ
â
ệ Q
lề
sả đó
l
, ỗ đứ o đ ợ
t ầ ” [3,
t 842] ế â
ệ dừ l ở đâ t ì
ó t ể ể , Vũ
ố
é
t
ệ t ợ kì l “t

e ắt t ấ ” (k ế
vă lụ ).
đặt v o o
ả
đ
ủ Lan Trì kiến văn lục (v ết k Vũ
về ở ẩ t á q â
â
ơ , k oả từ
1790 - 1794), l ó t ể s
ầ ý sâ
x ủ Vũ
k
é l
â
ệ
t ê l để ê á
í sự, t ế ụ đ ơ
t
ó ũ
ắ đế
t ụ đí l
t ể ệ t á đ ủ á tá
ảt ớ t
v
â tì t ế t á C í vì vậ , lẽ
đó l
t ệ t ợ
ất “q á ” t ì á
tá

ảtê l
o đấ l
“t
” vì
đã ó sẵ á lí ả k á t ô s ốt
t ế C ẳ
, ầ D
L bì l ậ
Lan Trì kiến văn lục ó về ệ t ợ
v ết: “ ữ vò t đất, vũ t ụ b o l , vật
ì ẳ
ó
ữ vệ t k ô đ ợ
e, ắt k ô đ ợ
ì
ứ k ă
k ă
ã l ó oặ k ô t ì ó đ ợ
k ô ? ế
sá
ủ
ầ l l
ữ
đề t
ắt
đ ợ
e, đ ợ
t ấ
đ
ể ,t

ớ đầ
đ
,
á q ỷt ê ,k ô
ả l
ảo M
â
ữ
, t ê t ế
ê
ề , ữbế t
,k ô
ả l l ”
[Tựa Lan Trì kiến văn lục] [3, tr.828-829].
D ớ
ã q
t ơ
tự, t ệ
Người nửa âm nửa dương (Bán âm dương
nhân) trong sách Thái bình quảng kí

Cũ vớ ụ đí ấ , ã q
ấ ,
d
t t ở
ủ Vũ
d
đ ợ t ể ệ kí đáo ơ
o t ệ Nữ biến thành nam (Nữ biến
vi nam) (Lan Trì Kiến văn lục

蘭池見聞錄), Vũ
武貞 (1759 1828) kể l
â
ệ : “Ở
tt ô
t
xứ
oá, ó
o á
ơ ,
tá t ổ , lấ
t ô l
Mỗ V
ă s , s
đ ợ
t đứ o t
Bỗ
ê ô á
bị bệ
ặ ,
ó
ừ
ự , ê
bất tỉ
ế b bố
t ì ó
ả dầ , l t ấ
ầ d ớ ơ t ể đ
đớ , k ô
ị ổ, ê

, ủt ế đ,
s
t đê t ì t
o t , bệ
ũ lậ
tứ k ỏ ẳ
ơ l ề lấ vợ k á
o
ồ , t ở về
, lấ
o á
ởt ô k á ,l s
đ ợ
o
á
ế k
ơ về ,
t , lậ
o t ở
ứ o t
ũ ó: “ ô l
45


t
t ứ
ấ

ò sử dụ
ó

t
ơ
ệ t ật,
ĩ l
tí
ất
ệ t ật v
ằ
ụ vụ
t ý đồ
ệ t ật o đó
đằ s
ú l
vấ đề xã
về ớ Có
ớ k
t á
ệ t ợ
b ế đổ
ớ to
vă
: một là, sử dụ
t
ơ tệ
ó ứ ă
ụ ý, t o ú ; hai là, sử
dụ
t
ơ tệ ó ứ ă
t ửt á

ằ k ẳ đị , ấ
Cả
ớ đó đề đặt
ữ
â ỏ về
vấ đề bì đẳ
ớ
d
ố
k ô , d vô tì
ý t ứ , á tá
ả
t
đ đã
đế
C ứ ă
ụ ý, t o ú đ ợ Vũ
sử dụ k á ệ q ả t o t ệ
Nữ biến thành nam. Sau k
ê tả ệ
t ợ “ ữ bế t
”l l
, kì dị,
Vũ
lá â
ệ s
t ớ
k á , t o đó, t ể ệ tâ sự t ầ kí
ủ bả t â ở ầ “vĩ t
” ủ t ệ :

“Có người hỏi Lan Trì điếu tẩu rằng: ‘ á
bế t
t , ả l lắ s o! ẳ l
o á ấ
ả ó út k í ốt ủ
bậ t
tử’ L
ì ả
đá
ằ : ‘ ế đú
l ô ,t ìb
â k ắ t ê
đ ợ l ấ
ẳ b ế ết ả t
đ b ?’ K á
ũ
ả
ó: ‘ ế t ì ỉ ó
t
mì ô l
tử ắ !’ L
ì ã đầ
ó : ‘ ô ũ l đ b ” [Nữ biến thành
nam] [3, tr.842]. Hóa , ụ đí
é
ệ t ợ l ê tê k ô
ỉ l b o
bế
í sự
ò l

t ì t ứ t o
ú sâ sắ v tự t o k á ó
ỉ
“ á”
“t ”, “
â ”
“đ b ” ở
đâ l để ỉ
ệ k í á , bả lĩ
ứk ô
ả
ỉ để ỉ
ệ s
lí,
ớ tí
vậ ở đâ , Vũ
đã t ế
ậ vấ đề
ể đổ ớ tí ở ó đ
â á , đ o đứ v vị t ế xã
o
đó, ô
ũ
t ể ệ õ t t ở

太平廣記 ủ
t tá
ả k ết d
(t
về s ) kể ằ : “ ă

ử t
Lê Cả
(1757), ở xã
ệ ,
ệ
ủ
, tấ
ả
D ơ , ó
t
o á đế t ổ ậ
kê, đ ợ ả o
ở xã
ở
C ỉ ơ
ụ ă s , đã s
đ ợ
t
t á
ế ă 36 t ổ , ô t bè lấ
t ế
o ồ , ồ dự
t ă
k á ở, ặt ũ
â
, dầ t ở
t
t
đ ô đẹ đẽ A t tự
lấ o á ủ

xã â
ảl
vợ,
s
đ ợ
t t
t á,
ử
ó, t đế lụ t ầ
ớ ất
đứ o
t
ủ
t ở xã
ở
et
l ề đế đò
sả
vợ v o
á ở xã
â
ảk ô
ị
bê v
k ố lẫ
lê q
[Q ] ất ất
bắt xã dâ ủ ả
xã
â

ảv
ệ đế tậ
ắt t k á
o õ Q
ừ
á xử ằ :
ở
ở
t ì tự ó sả
ệ ở
ở ;
ở
â
ả,
ệ t ì tự ó sả
ệ ở â
ả,
ệ ,
đứ
o ở xã
ở đế
ị
ậ [l
o ], đó l ó ế
t
ỗ bê đề ó
ý, ó lí ả, k ô đ ợ t
tụ
ữ
ả

q sự
á xét ủ q ,
bê
ớ
đ ợ òa ả Bả á
â xử ủ
xã
vẫ ò l
ế
, o
á vẫ ò
ố dõ ” [7, t 18-19]. ế
ế ă xả
v ệ óa
vớ á sự k ệ lị sử
đ ơ t , t sẽ t ấ ý
ĩ
ê á
í sự ủ ó
2.2. Biến đổi giới trong văn học
trung đại Việt Nam dưới góc độ xã hội
học và văn học nghệ thuật
K ô
ỉ b ết ậ t ứ v ứ xử
vớ ệ t ợ b ế đổ ớ
t ệ
t ợ t ết
- í tị
(
tí

t ầ bí, d tâ ), á tá
ả V ệt
46

đ


q ề ủ ô v ả ủ t
đ
t ế,
dĩ
ê , Vũ
k tự ậ
ì l đ
b v
o “b
â k ắ t ê
đ ợ l
ấ
ẳ b ế ết t
đ b ” l
ặ ả v tâ lí đó
â l tâ lí ổ b ế ở t
t
đ
ớ đó, sử t ầ Lê Vă
黎文休
(1230-1322) trong Đại Việt sử kí 大越史記
k bì l ậ về tấ
ơ

ắ ,
ị đã v ết: “
ắ ,
ị
l đ b , ô
t tế
á q ậ Cử
C â ,
ật
, ợ
ố,
65 t
ở Lĩ
o đề
ở ứ , v ệ dự
ớ x
v ơ d
tở b t , ó
t ể t ấ ì t ế đất V ệt t đủ dự đ ợ
ệ bá v ơ
ế ằ
ố s
ệ
o đế t ớ
ô, t o k oả
ơ
ì ă ,b đ ô
ỉ ú đầ bó
t ,l
tô tớ o

ơ Bắ , á
ẳ xấ ổ vớ
ịe
l
đ b
s o? Ô ! Có t ể
l tự vứt bỏ
ì vậ ” [2]. ử
o t ế kỉ XIII
này, số t o
đo đ ơ lê ủ
ếđ
q ề , ụ q ề đã
ữ
l
á đó
k ô b ết ằ , d ớ t
ủ b
ắ ,
ị, t ật tự đó
ẳ đã đú
o to

t ơ đố vớ
â vật bất
này mà
l “đ ợ đ ” ổ vũ o ô t
t lố số
tự do (“ ả ”), bất ầ
ẽ

ớ (“t â
”, “ ặ
ẹ”) bở đã t oát
đ ợ á tá
ệ
đì v xã
(“ ơ
dâ ”) t
ặ ủ
ữ ớ:
“Mười hai bà mụ ghét chi nhau,/ Ðem cái
xuân tình cắm ở đâu./ Rúc rích thây cha
con chuột nhắt,/ Vo ve mặc mẹ cái ong
bầu./ Nào ai biết được vông hay trốc, /Nọ
kẻ chìa ra cuống với đầu./ Thôi thế thì thôi,
thôi cũng rảnh,/ Trăm năm càng khỏi tiếng
làm dâu” [Vịnh vô âm nữ](2). ế đú
á
b t ơtê l ủ ồX â
ơ ,v ế
đú
ồ X â
ơ
ỉ l
t tá
ả
d
ất, t ì ú
ot ấ
ụ ữ

số t o xã
“
q ề ” dẫ á tí
đế đâ vẫ bị
ố bở á d
ô
sắ
q ề ởd
d
k á
ê , ũ
í
ở đâ , t l
t ấ
ầ
ố
tề t
ủ k
ớ
ữ q ề , k
ữ ớ đò ỏ sự
bì đẳ vớ
ớ về
ề
ặt: s
lí, đị vị xã
, q ề lự , t ế
ó , v v…
C ú t ã tở l
â

ệ ủ Vũ
Trinh trong Lan Trì kiến văn lục v tá
ả
k ết d
t
t o Thái bình
quảng kí
ụ ữ oá
đã l
ì
s k
oá
?
đã đã bỏ ồ , lấ
vợ k á , s
o ( ả t lẫ á ) Có t ể
ó,
đã l
đ ợ
ữ vệ
ở vị t í
ủ ữ ớ ôk ô l
đ ợ
ũng
ót ểs
o t , o á t ỳ ý Bấ
,
l “bố”, ê
ệ s
o ì, t

á , k ô đặt
vấ đề o lắ ! K ô
ả
ẫ
ê
Vũ
để o ô á
bế t
t
ủ ô k
ò l vợ
k á , ôt s
o t (lí t ở đố vớ
vệ t ự
ệ
ĩ vụ ủ
vợ t
o k ế ), ò k l
ồ , ôt /
t l (k ế
o vợ) s
o á,v l tụ

M tđ bể
đã ị sự
ố
ủ t t ở
q ề
vậ ,
tđ

b ể ữ ũ k ô t oát k ỏ á lự đó
M t â vật bả lĩ , á tí
“ ồ
X â
ơ ” 胡春香 (1772?-1822?),
t o k “ ế đấ ” để k ẳ đị
ớ
ì , vẫ b l tâ lí tự t , á ả
ủ t
t ở “
q ề ” k v ết: “Ví đây đổi
phận làm trai đuợc/ Thì sự anh hùng há
bấy nhiêu” [Đề đền Sầm Nghi Đống].
Cũ
á tâ lí ấ
o ê , đố vớ
t
ợ “ ô á vô â ” (vô â
ữ), tứ
ũ l
ệ t ợ “
oá” ữ ớ , ồ
X â
ơ
l k ô
tỏ t á đ
ả
47

t/
ủ
đì
Vậ t ì, ở đâ
ả
ă bả t â â
ệ kì l
ố
ó lê
t k át v
bấ lâ bị kì
én,
bị ấ đoá ủ
ụ ữ: đ ợ bỏ
ồ (vì ẳ đã á
ét, k ô
ứ
t ú) v đ ợ s
o t eo ý
ố ( o
á , o t t ỳ ý) v đ ợ l “t ụ t”
đì (q ết đoá tất ả) K át v
l
“t ụ t”
đì
ò đ ợ t ể ệ to
câu chu ệ ủ
ơ
ụ ữ
bế t

, ở đâ , đ ợ
o t ở về
đì để “ ố dõ tô đ
”, t ự
ệ
ữ ế , vì
ẹ ôk ô
ó o t
ơ t ứ k ẳ đị , ấ
đ ợ
ơ sử dụ q v ệ
é l
â
ệ ủ
t tá ả
o
ó
l t ệ ủ
K ất (tứ K ất
Quân 屈大均, 1630-1696, tá
ả ủ b
sá
ổ tế
Quảng Đông tân ngữ
廣東新語) kể
s : “Có
o á
ầ
ế
ĩ , q ê ở t

Vă A ,
q ậ Â Bì (tỉ Q ả
ô ), k ô
õ tê t ật l ì Lú đế t ổ dậ t ì, ô t
o ằ
ì
èo, l k ô
ó o
t , ê đị bắt
ớ Bắ C
A
k ô đ lấ
ồ để ô
bắt é ô ất đị
ả đ lấ
ồ
Cô
ơ
ợ về
o
ă , dẫ
bão, đ
ú
ậ
ề ,
beo
ể , ô ũ
k ô l b ớ
ê đ
đ ó ế t

Ô o đ v ơ , ôlề v o ầ k ấ
Cầ k ấ xo l k ó , k ó đế k ả ả
tế
Cô đ đớ
o tấ t â l á ,
k ô
ắ đ ợ l
t , đế ỗ
già k ô
ơ
ơ
tự M t ô , ô
đ
bò lê ủ ụ ở t ớ bệ t , bỗ
t ấ q ả ừ
ơ x ố t ớ ặt Cô ặt
lấ
ă
đó, ô bị ố , ê
lề
ấ
Cô
t ấ ó
ầ
d o ặt ă
ử t â d ớ ủ
ì
ồ

ố

o k ú t â k á Cô ật ì tỉ
dậ , t ì t ấ
ì đã t
o t
ồ đe sự v ệ ủ vợ t ì lê
ệ
V ơ t ớ q â
ớ q â
o
ằ đó l do lò
ế
,lề s b
ô d ỡ
ô á C
đ ợ b o
lâ t ì t
Vă A bị đá
há. Phiên
v ơ bắt đ ợ
ầ , lấ l l , bè ả
o á o
ếl
ầ l t
ồ
k á ” [4, t 382] Sơn cư tạp thuật
dẫ l
K ất bì l ậ : “Kể ũ
ê
t ật!
vố k ô

ó á ì l đố xử
k ô
đầ đủ vớ o
, so
on
từ đố xử k ô đầ đủ vớ o
Ô ! ế đầ đủ vớ t , t ì dẫ á
ó t
ũ
ó t ể đ ợ Cá v ệ
ầ
ế
ĩ
í l t ế đó
ô! á
ó t vố
ẳ
ả đ ề l , so ở
ầ l l l
Vợ ó
ồ
vố
ẳ
ả đ ề tốt, so ở
ầ ũ
l l tốt ế đã l tốt l
t ì ó ìq á l
ữ đâ ” [4, t 382] ự b ế đổ ớ ủ
ô á
ầ ũ

ó t ể xe l
tt ử
t á để ứ
, k ẳ đị tấ lò
ế t ảo ủ ô,
ố đ ợ l
o t
để b tỏ ề
ế t ảo
ề đó k ô
k á ì vệ
t t
t
tử
ô
ì
ậ 吳時壬 (1746 - 1783) l
ó lú o
ì l ữ để ở
ă só
ẹ: “ eo
, ổ l
đấ
â / ậ ằ b ổ đầ k ô l
ậ
á ” [Bát nguyệt kị cảm hoài] [1, tr.215].
ất
ê ,vệ
ô ì
ậ

ớ ì l
ữ ò x ất át từ ý t ứ tự t ẹ vớ t
á
ủ
ì (“Uổ l
đấ
â ” to
t
b ổ ỗ lo đó),
sự o
ố đó l
t sự ả
đị
ằ
ấ
lò
ế t ảo ủ
ông. So đ ề đó o t ấ , t o bố ả
t
đ đầ b ế lo ,
ế t
ết
ó
ô
ì
ậ t ả q , k số
48


ệ

đ ô l ất o
,
k ả ă
ă lo
đì
ầ
o bị
ế, t ì lú đó
t l ó ầ đề o
t â
ậ
ụ ữ Cò ô á
ầ t ì l k á , ô số t o t
bì ,
t
ủ
ữ
đ ô , ô ó o
đ ợ t
đ ô l lẽ đ ơ
ê Ở
đâ , sự b ế đổ
ớ k ô
ả l đề
q
t
,
á
í l ở ứ đ k ó
k ă ủ ók ế

ot
tự đ t đ ợ
lớ
ệ t ợ b ế đổ ớ ở đâ
ũ k ô
ò ầ t ết ả l
t ệ
t ợ
ót ự ữ ,
t á l , ầ ết ỉ
l
ề t o , l sự t ở t ợ ,
ấ
sắ folklo e
ó t ể ỉ l
t sự ả đị
ệ t ợ b ế đổ ớ t ê đâ k á
ố vớ t ệ b ế đổ ớ
é to
á “ ật t o ” o k
để
ật áo
ó 3 “ ật t o ” về ệ t ợ b ế đổ
ớ:
t l ,
ề t o Lo
ữ ó
t
v đắ đ o [5];
l

ề
t o về t ở
ả oe
từ am hóa
t
ữ vì bị t ừ
t, s đó đắ đ o
[5]; b l ,
ề t o về Q á
ế Â Bồ
át vố l
(Bồ tát)
s l t á
s
t
ữ( ô
ú Dệ
ệ ) ồ
đ oằ đ o v t
í q ả, để l
ì t ợ
ật b Q /Q á Â t o
hìn
t
ụ ữx
đẹ , ề
ậ ( b ế t ể ủ ó t o vă
, vă
oá t
đ V ệt

l ì t ợ Q
Â
ị Kí ) Ở ả b
ật t o
, ệ
t ợ
ể đổ
ớ oặ l để ứ
o tí
ổ q át, tí
ề dệ
ủ đ o ật ( ữ ũ
ó t ể đắ đ o t
ật) oặ l
t sự t ử t á
ả v ợt
q t ớ k đắ đ o, t
í q ả
vậ , đố vớ á tá
ảt
đ ,
t ệ t ợ đ ợ xe l kì l , ẳ
l
(l ê q
đế t ế đ o, đế vậ
ớ ),
ế tì đ ợ
o ó
t lí do ợ

lí, o ả về ặt đ o đứ t ì l
o to
ó t ể ấ
ậ đ ợ v tở t
“lẽ
t
”, “k ô
ả l l ”, “ ế đã tốt
l
t ì ó ì q á l ữ đâ ”, v.v... Qua
ví dụ
,
t t ấ đ ợ t
t ầ
t
đ o đứ (đặ b ệt l á
t đ o
đứ , l â lí ủ
o áo), d tâ , d ý
í ủ
t
đ k
ì
ậ về
vấ đề b ế đổ ớ
ế để ý t l t ấ ,
tất ả ữ t
ợ b ế đổ ớ (về
ặt tâ -s
lý) đ ợ

é t o vă
t
đ V ệt
t ê đâ đề
ỉở
t
ề : ữ óa t
,k ô t ấ
ó
ề
ợ l ( ế ót ì ỉở ữ
t
ợ “ ả t ở ”, “ ả sử”; oặ
ệ t ợ “ ợ
” ữ để kí t á v
e ắ d l ậ , t o k t ê t ự tế, ó
lẽ ệ t ợ “
bế t
ữ” ó k ả
ă xả
ề ơ ) Vì s o vậ ? eo
ú tô ó ấ
ê
â s đâ :
Thứ nhất, t eo q
ệ ủ t ít ứ t
đ
o ũ
V ệt
, ữ

bế t
(â
ể t
d ơ )
d s o ũ tốt ơ l
bế t
ữ
(d ơ
ể t
â ); Thứ hai, ó lẽ
á
o V ệt
ỉ ấ
ậ ó
ệ t ợ “ ữ óa
” (t ă
ấ ) ứ ít
k
ấ
ậ “
óa ữ” (
ấ )( á
t
ợ
ó bể
ệ “ ữ tí ” bị
ê á ất ặ
ề
t
ợ A

V ơ
â , á o ủ
ú
ê ,… v đ ể ì
ất l
ệ t ợ
o q
t
bị ê á ặ
ề);
Thứ ba, v ệ lấ
l
ẩ vẫ
t
d
,v ệ t ợ
ũ t ể
ệ t t ở
“
tâ ”/ “dĩ
v
t
” ủ á tá
ả t
đ
ề đó
ot ấ t t ở
q ề ất
đã
ố đế á d

ô về ớ t
kì
ụ ữk ô
ó lự
o
k á l
ả “đổ
ậ l t ” để l
ê
“sự
á bấ
ê ”
ả dị
49


ơ l
t vị t í xã
t oát k ỏ
ậ
“ ơ dâ ” ũ t ế
ề
đ ợ t ể
ệ to
â
ệ ủ
ơ
ụ ữ bế t
ô
é

s đó đã l
đế
ứ ổ t ở t
vị t í xã
ế l ữ ôt k ô t ể
đ t tớ
ó ũ t ơ tự
vệ b L
ịD ệ
ố k ẳ đị t
ủ
ì
ũ
ả
ả t
đ t
(Công dư tiệp kí 公餘捷記 - Vũ
ơ
ề 武芳王+是); â vật
ố
k ẳ đị t
ă
ủ
ì
ả ảt
(Nữ tú tài tân truyện 女秀才新傳 - K ết
d ), ị Kí
ố đ t lá đ t
ô
ũ

ả
ả
(Quan Âm Thị
Kính tân truyện 觀音氏敬新傳 - K ết
danh)(3); v.v...
ệ t ợ tê
o t ấ , “ý t ứ ữ
q ề ” ủ
t số tá ả t
t
đ (kể
ả á tá ả l ữ)
v ợt q k ỏ á
“vò k
ô”
“b q
ệ ” ủ t
t ở
q ề
ó ất k á vớ t
ợ k ẳ đị
ữq ề ủ
ữ tá ả
ữ t eo k
ớ
ữ q ề đí t ự
ở
ơ
â ( ủ ế ở á )t
kì ệ

đ
: R
lde (1860 - 1953), Colette
(1873 - 1954), Violette Leduc (1907 1970), Simone de Beauvoir (1908 - 1986),
Marguerite Duras (1914 - 1996), Monique
Wittg (1935 - 2003), Hélène Cixous (1937 ), Lily Brett (1946 - ), v v… k
ả
ó ýt ứ
ụ ữk ỏ
ữ
b
á tí , dụ tí v ả d l ậ xã
để
k ẳ đị “ ữ q ề ” t ệt đố C ẳ
, t o t ệ Monsieur Vénus (Ông Vệ
nữ) ủ R
lde, tá ả b ế
t â vật
t ởt
ữ, v
â vật
tởt
t t ứ “đồ ơ tì dụ ” (sex-toy) cho
t
ụ ữ, vớ ý đồ “t ả t
ớ
tí ” ủ tá
ả [6]
ơ tự
vậ ,

t o t ệ No Don’t, No Don’t (Không,

đừng! Không, đừng!) ủ L l B ett, tá ả
đã “k
tử” o to
o
ố tở
t
ớ (q v ệ t ể ệ sự
ề
toá , ự ì
ủ vệ
t ô á đ t
ê
bị b ế t
ớ ) để k ẳ đị
á
t ị tự t â , tự đị
ủ ữ ớ ựvệ “ ữ
hóa
” to t ệ ũ l ơ
để
â vật ữ ì
ậ l tất ả ữ v ệ
ì đã l
d ớ á bó
ủ
ớ
[6]
ề đó ó

ĩ l
ớ k ô
ò l
ẩ
ự để ữ ớ
ớ đế
ữ ,
ó ữ
ẩ
ê
tí tự t ị, tự ủ
để đ t đ ợ đế
ậ t ứ
ẽ
vậ l ả
tq á
tì
át t ể ủ ề vă
ơ
â vố đã đ t ớ
ơ
ô
ất x về
vấ đề bì đẳ
ớ , vấ đề ữ q ề v
á tí
ó ò l k oả
á k áx ả
về đị vă óa ( ô - â ) lẫ t
đ

(t
đ - ệ đ ) V ơ ữ ,lệ vệ
đ x
t ế ó t ự sự k ả t v
ệ
q ả? ó l
t vấ đề vẫ ò
ả
ê
ứ v t ảo l ậ t ê t o t ơ l
3. Kết luận
ó l , q v ệ k ảo sát ệ t ợ
b ế đổ ớ t o vă
t
đ V ệt
d ớ ó
ì vă ó, ú t ó t ể
út
đ ợ
t số ậ t ứ bổ í về
q
ệ , tâ lí về ớ tí (sex/ e de );
q
ệ
về
tí
v
ữ tí
(masculinity - ferminity), nam q ề v ữ
q ề ( s l s - fe

s ), vă óa
í
t ị - đ o đứ ( ol t l - ethical
lt e) t o
ề vă
dâ t
ó
ê v vă ó dâ t
ó
ì
tổ t ể, ú đề
ả á tá đ
ủ
o áo (đặ b ệt l ố
o) đế
ãn
q
ủ á tá
ả vă
V ệt
t
đ
ó ê v ủ
t
đ
ó
o
, ó ũ
ả á
ầ

o đó, sự x ất ệ tự
ê ủ ý
t ứ
â bả , ý t ứ bì q ề
ữ,
50


ý t ứ đấ t
ớ…tê
t ể ủ vă
t ế tụ ,
t ật Dĩ
ê ,
ố
ậ
ữ về ữ vấ đề t ê , t
t ầ ót ê
ề t lệ
á tế ậ lê
to

ặ

ơ sở sự át
vă
ệ
t ứ sâ ơ
ết
ĩ, ú

v á
ơ
t ơ l /

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Lâ
( ủ b ê ) (2003), Ngô Thì Nhậm
toàn tập, tậ 1, xb K o
xã
,
,
2003.

Chú thích
1. Ở đâ , ú tô
ủ ế q
tâ đế
ệ
t ợ b ế đổ ớ
tí
ất tự
ê ,
bẩ s
ứ
q
tâ đế
ệ t ợ
b ế đổ ớ

tí
ất “ â t o”
ệ t ợ “t ế o ” vố ất ổ b ế ở
t
t
đ
â l đố t ợ
ầ đ ợ
ê ứ ê
Về ệ t ợ “t ế o ”
ở V ệt
t
t
đ , ót ểđ :
C í
, “ ex v á t ề đ ”,
to
Chuyện phiếm sử học, xb
t ứ ,
,
2016.
2.
ớ đâ
t t
o đâ l b
“lỡ q
t ị”
ê
á
o

q
ê ,
ă
đã ứ
t
á t ết ụ ằ đâ l b t ơ “Vị vô
â
ữ”, tứ vị
ụ ữ bị dị tật bẩ
s
về ớ tí
X xe :
ă
,
“Lỡm quan thị
vị Vô âm nữ”, trong Con
đường giải mã văn học trung đại Việt Nam,
xb áo dụ ,
, 2006, t 324-326.
3. ất
ê
ệ t ợ
Q
Â
ị Kí
“ ả
” ò ó ữ
ê
â
ứ

t
ơ (
vấ đề
ê
ẫ ủ b l
Q
ế Â Bồ át vố l
;
vì vấ
đề ốt t ệ ầ
ị Kí
ả
để ò

ậ b : 26/9/2016

ị M ,…)

2.

ô ĩ L ê v á sử t ầ
Đại Việt sử kí toàn thư, bả dị
bả
ữ á , 4 tậ , V ệ K o
V ệt
, xb K o
xã
,

Lê (1993),

v
ê
xã

3.

ầ
ĩ ( ủ b ê , 1993) Tổng tập tiểu
thuyết chữ Hán Việt Nam, tậ 1, xb
ế
ớ , , 1993

4.

ầ
ĩ ( ủ b ê , 1993) Tổng tập tiểu
thuyết chữ Hán Việt Nam, tậ 2, xb
ế
ớ , , 1993

5. Piyadassi Mahathera (1995). Phật giáo nhìn
toàn diện (The Spectrum of Buddhism),
Kim Khánh dị ,
tâ
d x ất bả ,
Seattle.
6.

o
ấ (1999), Dục tính trong văn

chương
và
vấn
đề
đạo
đức,
/>pics.do?action=viewArtwork&artworkId=162
0t
ậ
: 9/9/2016

Chữ Hán
7. 闕名. 太平廣記,
vệ Q ố
,
kí ệ : R 1582
8. 李時珍. 本草綱目, 人 部 第 五 十 二 卷,
人之一, “人 傀”.
9. 王充. 論衡, 卷二, “無形”.

B ê tậ xo : 15/10/2016

51

D ệt đă : 20/10/2016