Tín ngưỡng thờ Mẫu qua truyền thuyết, điện thờ và lễ hội Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (Yên Bái) và Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) xưa và nay

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 16 (41) - Tháng 5/2016

Tín ngưỡng thờ Mẫu qua truyền thuyết, điện thờ và
lễ hội Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà
(n Bái) và Mẫu Ỷ La (Tun Quang) xưa và nay
Holy Mother Cult through legends, temple Temple Thac Bo Princess (Hoa Binh),
Temple Thac Ba Princess (Yen Bai) and Holly Mother Y La (Tuyen Quang) from
ancient times and nowadays
PGS.TS.

Assoc.Prof.,Ph.D.Nguyen Thi Hue
(Viet Nam) Institute of Literature
Tóm tắt
Bài vi t giới thi u hình thức thự à tí
ưỡng thờ Mẫu thơng qua h thống truyền thuy t, đ n thờ
và l hộ xưa và a về Bà chúa Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (n Bái), Mẫu Ỷ La (Tun
Quang), thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc vớ ét đặ trư v
óa tộ
ười. Theo truyền thuy t, các
bà có cơng giúp cuộc chi n bảo v vù đất núi rừng, biên ả , sa k
óa được nhân dân tơn làm Mẫu
thần. Các Mẫ được dân lập đền thờ phụng ở á đ a p ươ
ó trê , ó sức mạnh siêu nhiên, đảm trách
vi trơ
o ơ đầu ghề t á ước của sơ Đà, sơ C ảy, sơng Lơ. L hội về các Mẫu tổ chức hàng
m, à à t
út sự t am a đơ đảo của nhân dân trong vùng và du khách thập p ươ .
Từ khóa: tín ngưỡng thờ Mẫu, truyền thuyết, điện thờ, lễ hội, giá trị…
Abstract

The article introduces the practical forms of beliefs of Holy Mother through the system of legends,
temple a d fest vals
a e t t mes a d owada s abo t emple
a Bơ Pr ess ( oa B ),
Temple Thac Ba Princess (Yen Bai) and Holy Mother Y La (Tuyen Quang), in the Northern
mountainous provinces, with the characteristics of ethnic culture. According to legend, they made
distingished contributions to the protection of mountain land, borderland, and they have been
woprshiped by the people as Goddess or Holy Mother. Holy Mothers and Princesses worshiped in the
local temple mentioned above, have supernatural powers, surperviving the waterfalls and rapids in the
r ver Da, r ver C a , r ver Lo. Fest vals of temple a Bơ, temple a Ba, temple Y La old ever
year and are increasingly attracting the broad participation of the local people and tourists across
Vietnam and the world.
Keywords: Mother Goddess beliefs, legend, temple, festival, value…

cùng có sự quan h , ao lư và ả
ưởng
lẫn nhau về v
óa, tí
ưỡng, phong
tục, tập q á . ro k o tà v
óa dâ
a đặc sắ ơ đâ p ải kể tớ tí
ưỡng

Hòa Bình, n Bái, Tun Quang là
các tỉnh thuộc miền núi phía Bắc Vi t Nam
với nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống
ư K , Mường, Tày, Thái, Dao v.v...,
11

bả tí p ó k oá , Bà t í
ao d ,
thích sống gầ ũ vớ dâ , t ường dạy h
á làm ươ p át rẫy, cách trồng bông
d t vả , á làm ơm lam k đ rừng hoặc
đ t ền trên sông, cách b n bù
ù rơm
để giữ lửa …Vốn thạo nghề sô
ước Bà
dạ dâ á đa lưới xuống sông bắt cá,
Bà lại dạy dân cách d t vải, trồng lúa, cách
lên rừng ki m cây thuốc về chữa b …
ê Bà được dân bản trong vùng yêu m n.
Truyền thuy t kể vào thờ Lê Sơ
khoả
m 1428, sau khi cùng quân dân
cả ướ đá đ ổi giặc Minh, giành lại non
sông, Lê Lợ đã ấn chỉnh quan ch , ổn
đ nh miề b ê ươ … Ở Mường L (Sơ
La), viên thổ quan Châu Ninh Vi là Đèo
Cát Hãn không ch u khuất phục, vẫn cấu
k t với tàn quân Minh với ý đồ xâm lược
lạ ướ ta.
m 1431, đí t â v a Lê
Lợi dẫ đầ đội quân của triề đì đ dẹp
loạn ở Mường L . Qua Thác Bờ hiểm trở,
lươ t ực cạn ki t, v a đã ậ được sự
úp đỡ của â dâ đ a p ươ , đặc bi t
là của ười con gái h Đ

- bà Đ nh Th
â . ươ tr ề Bà đã là v nữ tướng
giúp ti p ứ lươ t ự đưa v a Lê Lợi
và q â sĩ vượt thác ghề sô Đà vù
Thác Bờ của òa Bì .
ườ dâ đ a
p ươ
ớ hình ảnh về Bà: “Mỗi khi
vượt thác ghềnh, Bà oai phong lẫm li t ư
một v tướng khi xung trận ngự trên thuyền
rồng, với trang phục truyền thống của phụ
nữ Mườ …
ền Bà rẽ tớ đâ , ơ ấy
rực rỡ ào q a , t á ước hiền hòa thôi
không gầm réo dữ dằ . Đoà t ền của
v a vượt qua Thác Bờ một cách d dàng,
cả à v a và q â sĩ đều cho rằ đó là
Nữ thần giáng hi n trên Thác Bờ” …Khi
Bà mất, v a đã tr p o
ô trạng, ban
chi u cho lập đền thờ Bà. Bà đã đ từ cõi
trần sang cõi thiêng và dân ở đ a p ươ
t ườ đ n l ở đền cầu mong Bà phù hộ.

về Mẫu thần, Nữ thần và các hình thức
thực hàn tí
ưỡng dân gian này, phản
ánh sự ả
ưởng của y u tố tự nhiên sông
ước và núi rừ q a ì tượng các Mẫu.

Thông qua h thống truyền thuy t,
đ n thờ và l hội về Bà chúa Thác Bờ
(Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà (Yên Bái) và
Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) cho thấy các Nữ
thần có thể với các mỹ danh khác nhau
so đều là sự hoá thân của tí
ưỡng thờ
Mẫu ở á đ a p ươ . Cá Mẫu quyền
s ê p àm và ũ rất gầ ũ , a
m , t ươ
ê , e ở cho dân chúng.
Đền Mẫu Thác Bờ, đền Mẫu Thác Bà,
đền Mẫu Ỷ La từ lâ đã là á đ a danh nổi
ti ng linh thiêng thuộc các tỉnh Hòa Bình,
Yên Bái và Tuyên Quang. Nhữ
ô đền
à đều có một nét chung là t a lạc trong
khung cả t ê
ê oa sơ kỳ vĩ ủa
vù sơ ước với những ng n núi cao, với
v trí cửa sông t á ước, với mây mù lan
tỏa đ n tận chân trờ ,… tạo nên một không
a l
t ê
ư k t nối âm - dươ
ó
sức thu hút mạnh mẽ. Đặc bi t, với những
người lên thác xuống ghềnh, buôn bán
ượ x ô trê sô Lô, sô Đà, sô
Chảy mỗi khi có d p không thể không vào

đền Mẫu thắp é
a để chiêm bái, cầu
cúng các Mẫu phù hộ cho m i sự may mắn,
hanh thông.
1. Truyền thuyết về Bà chúa Thác Bờ,
Bà chúa Thác Bà, Mẫu Ỷ La
Trong h thống truyền thuy t, các Nữ
thần, Mẫu thần Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa
Thác Bà, Mẫu Ỷ La đề được giới thi u là
các v nhân thầ , đặc bi t sau khi hiển linh
có vai trò ch ngự ơ
ềnh thác hoặc
khúc sông tr ng y u của đ a p ươ .
Về Bà chúa Thác Bờ, theo truyền
thuy t Bà là Tiên nữ thác sinh thành cô gái
Mường, là con gái một nhà lang h Đ ,
ó tê là Đ
Vân... Khi còn trẻ, với
12


M
ườ đề đồn rằng Bà rất linh thiêng
và tin ở trê ao xa
ư Bà
e t ấu
lời cầu xin của h . Với nhữ
ười dân
Mường, Dao, Kinh sinh sống quanh vùng
Thác Bờ và nhữ

ườ đ l đền Bờ đều
o Bà ư ười Mẹ của xứ sở này. Bà cai
quả t á ướ sô Đà, Bà e ở và
ban phúc cho m
ười, Bà luôn hi n di n
để phù hộ o dâ là làm
s
sống,
vì vậy Bà là một Phúc thần và nhậ được
nhiều sắc phong của các triều vua.
Bà chúa Thác Bờ ũ
đã ứng vào
hàng chầ Đ am tro đạo Mẫu Tứ phủ.
Một trong những biểu hi n cao nhất của
đạo Mẫ q a ì tượng Bà chúa Thác Bờ
là nghi l lê đồ . Bà đứng ở giá chầ Đ
Tam là hóa thân của Mẫu Thoải, một v
thần cai quản, tr vì vù sô
ước, khi
á đồng Bà mặc y phục màu trắng, tay
múa má
èo.
ư vậ ba đầu Bà chúa
Thác Bờ được ườ dâ Mường thờ cúng
ư một Nữ thần có công với dân với
ướ , sa đó Bà đã bướ vào đạo Mẫu Tứ
phủ của tí
ưỡng thờ Mẫu. Ở đâ đã ó
sự ao t oa v
óa

t - Mườ và đ ều
này khi
o ì tượng Bà chúa Thác Bờ
trong tâm thứ
ười dân Hòa Bình càng
trở nên linh thiêng bất tử.
Về Mẫu Ỷ La thì truyền thuy t kể
rằ xưa ó a à
ô
úa P ươ
Dung tức Quỳnh Hoa công chúa và Ng c
Lân tức Mai Hoa công chúa con vua Hùng
đượ v a a sa đ t sát phong tục tập
quán tạ đ a p ươ
vù
đất Tuyên
Q a , ơ sô Lô ảy qua. Một hôm
thuyề a à đ đ n bờ sông Lô (thuộc
đ a phận thôn Hi p Thuận, nay thuộc thành
phố Tuyên Quang) thì neo lạ . Đêm đ n
bỗ
dư
trời nổ mưa to ó lớn, hai
nàng công chúa bỗng vụt bay lên trời. Từ
đó, mỗi khi có mưa to ó bão, ười dân
Hi p Thuậ đ
ơ ấy cầu nguy đều

thấy linh nghi m, do vậy nhân dân trong
vùng bèn lập đền thờ, tục g đền Hi p

Thuậ . Đền Hi p Thuận ở phía hạ lư ê
ò được g là Đền Hạ thờ công chúa
P ươ D
(là
), đề được xây dựng
q mô ơ vào m 1738 (tr ều vua Cảnh
ư ).
m 1767, â dâ dựng thêm
một ô đền nữa bên bờ tả sông Lô, phía
t ượng nguồ , đặt tê là đề
ượ . Đền
ượng t a lạc trên th “ ố sơ
ê
thủ ”, trướ đề là sô Lô ù vĩ, sa
đền là núi Dùm - tục g đền Mẫu Dùm
(thuộc xã Tràng An, thành phố Tuyên
Quang) thờ công chúa Ng c Lân (là em)
mà dân gian vẫ t ường g i với lòng thành
kính là Mẫu Thoải. r ề t
t o a
a
ô đề trên trải qua thờ a đều có
ề l
ứ
ê ả a ô
úa đề
đượ tô là
á Mẫ . K
ù
Vân cầm quân nổi loạn, Tổ đố Lê

Đứ đượ
à v a sa đ dẹp loạ . Ô đã
cầ đảo ở đề
ượ và đền Hạ, k t quả
đã đá
ta q â p n loạn. Dẹp loạn
xong, nhà vua ban cấp sắc phong cho hai
ô đền và dùng những mỹ tự cao quý
nhất phong tặng cho các Mẫu thần.
Theo tài li lư
ữ tạ đền Mẫu Ỷ
La, về nguồn gố đền và vi c thờ phụng
Thánh Mẫu có thể tóm lượ
ư sa : ục
truyền rằ
á Bà đã ù
ủy Thần
Quả Đạ ươ trô
o
á sô Lô
(chảy q a đ a phận thành phố Tuyên
Q a
à a ). Cư dâ a bê bờ sông
t ường b phong ba bão táp làm hạ ê đã
cho xây dự đền, mua sắm mà
ướng,
thi t lập đ n thờ, …Từ đó mỗ k mưa
gió bão bùng, dân cầ ú đều rất linh
nghi m. Thấ đất ấy (tức xã Ỷ La) th
cuộn mây vờn, tao nhã, lạ được thần linh

mách bảo ê dâ là đã lập đền thờ bên
hữu ngạn sông Lô thuộ đất Ỷ La. Vào thời
các nhà vua triều Nguy n, nghe tin có một
13


đảng loạ q â trà vào, dâ
ú đã sơ
tá tượng Mẫu vào thôn Gố Đa xã Ỷ La.
H vừa giấu kín bứ tượng vào rừng cây
thì quân giặc tớ
ư
ú k ô p át
hi n ra. Sáng hôm sau, ở chỗ bứ tượng
được giấu có một đống mố đù , dâ là
o là đ ềm báo ứng. Giặc tan, dân xây
dự
ô đền mới thờ Thánh Mẫu ngay
trên chỗ đất đó, i là đền Mẫu Ỷ La.
ư vậy, sự ì t à đền Mẫu Ỷ La
và đề
ượ đều bắt nguồn từ đền Hi p
Thuận, cùng thờ Thánh Mẫ . Đền Hi p
Thuận hay còn g là đền Hạ thờ công chúa
P ươ
D
và đề
ượng thờ công
chúa Ng Lâ , ò đền Ỷ La là ơ tượng
Thánh Mẫu lánh nạ , là ơ ó đ a th linh

thiêng che chở cho Thánh Mẫu. Do đó, l
ộ đề
ượ và đề
ạ k ô tá rờ
đề Mẫ Ỷ La. à
m, l hộ rước
Thánh Mẫ đều di n ra ở cả ba ô đền
vớ ý
ĩa để cho hai v Thánh Mẫu gặp
a . Đền Mẫu Ỷ La là ơ khởi ki u, sau
đó đ n l rước Mẫu ở đề
ượ , ò đền
Hạ là ơ ợp t .
Về Bà chúa Thác Bà, v Mẫu thần, Nữ
thầ đượ
ười dân thờ phụng ở vùng hồ
Thác Bà (nay thuộc th trấn Thác Bà,
huy n Yên Bình, tỉnh Yên Bái) hi n có hai
truyền thuy t. Truyền thuy t thứ nhất kể
rằng: “ ừ thời Hùng vươ , các vua
t ường ch n những nàng công chúa xinh
đẹp, giỏi giang nhất đ n trông coi các cửa
sông, cửa rừ , úp đỡ n ười dâ làm
sinh sống. Công chúa Ng c Hoa là con gái
vua Hùng Vương thứ 18 được cắt đặt ở
vùng Thác Bà bên bờ sông Chảy. Bà sống
tr đời trinh bạch. Khi mất Bà đã ển
linh cứ
úp dâ là vượt q a k ó k
hoạn nạn, phù hộ m

ười m
à được
yên bình, an khang th
vượng... Do đó
ười dân trong vùng dự đền thờ và tôn
vinh Ng c Hoa công chúa là v Thần Nữ

được thờ ở đề
á Bà. ươ tr ền, Bà
đã báo mộng và phù hộ o tướng quân
Trần Nhật Duật đá
ta
ặc Nguyên
Mông trên khúc sông này, làm nên chi n
thắng Thu Vật oanh li t m 1285”.
Truyền thuy t thứ hai về mẫu Thác Bà
được kể như sa :
Thần Nữ được thờ
tro đền Thác Bà chính là một công chúa
của nhà Trần. Thời Trần, các vua Trần
đá
á ao va trò ủa các tộc ười thiểu
số trong vi c bảo v sự toàn vẹn lãnh thổ,
giữ gìn an ninh quốc gia. Các tộ
ườ ư
trú trê lư vực sông Chả ũ đượ đặc
bi t quan tâm. Bởi lẽ, để đ lại từ K
đô
lên vùng biên ải thì h thống giao thông
đường thủ xưa là ao t ô

í . So với
sông Lô có rất nhiều thác ghề và bã đá
ngầm nên vi đ lại khó k , t ì h thống
sông Chảy ít thác ghềnh và ít hiểm trở ơ
nên chủ y u thuyề bè đều ch để lư
thông qua. Song cá tù trưởng ở miền biên
ải ũ t ườ x ê là đố tượng b mua
chuộc, lợi dụng cho những hoạt động gây
rối, ly gián, chia rẽ, do thám... trong những
âm mư t ô tí của ngoại bang. Vi c giữ
yên miề b ê ươ sẽ góp phần giữ yên
cho Kinh thành, giữ ê được xã tắc. Do
vậy, ngoài vi p o q a tước, hậ đã ,
các vua Trần đã thực hi “ í sá
ôn
nhân” với vi c gả các công chúa cho các v
tù trưởng, các thủ lĩ đ a p ươ g nhằm
tạo mối dây liên k t giữa chính quyền trung
ươ với miền biên ải xa xôi.
ươ
tr ền công chúa Ng c Hoa
hay Minh Ðạt công chúa có thể là công
chúa nhà Trầ được vua Trần gả cho v tù
trưởng có th lực ở vùng sông Chảy này.
Bà đã mất ở đâ , sa đượ dâ đ a p ươ
thờ phụng, lập đền tại Thác Bà và tôn là
Thánh Mẫu. Truyền thuy t còn kể Chiêu
v vươ
rần Nhật Duật k vượt Thác
Bà chỉ

đại quân lên trấn giữ miền biên
14


ải phía Bắc trong cuộc chuẩn b kháng
chi n chống giặc Nguyên Mông lần thứ 2
ãm 1285 đã vào t l và cầu Mẫu Thác Bà
che chở. Sa k đá ta
ặ
à đã
tặng mỹ tự cho đền Thác Bà là “ ối linh
từ”. Đền Mẫ
á Bà đề được các triều
vua ban cấp nhiều sắc phong và Chúa Thác
Bà là v thần nữ tối linh với tên hi u là
Trinh Uyển Thục Di , M
Đạt thần nữ
tr
đẳng thần.
ư vậy, dù có các tình ti t khác nhau,
song các truyền thuy t về Mẫu Thác Bờ,
Mẫu Thác Bà, Mẫu Ỷ La đề ó x ướng
gắn nhân vật với l ch sử của đất ước, dù là
các mốc l ch sử ưa đượ m
đ nh. Các
Mẫ đều hóa thân, hiển linh và trở thành
các v nhân thầ . Đâ
í là một hình
thứ “bất tử óa” á Mẫu, thể hi n niềm
t , lò

ưỡng v ng của nhân dân dành
cho h .
2. Điện thờ Nữ thần, Mẫu thần Bà chúa
Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà, Mẫu Ỷ La
Tục thờ Mẫ được thể hi trước h t ở
cấ trú , á bà trí ơ t ờ tự ở đền Mẫu
Thác Bờ ũ
ư ở đền Mẫu Thác Bà và
đền Mẫu Ỷ La.
ư ta đã b t, n
ưở
chùa thờ Phật, cách bố trí t ường theo thứ
tự sự tu hành của đạo Phật thì ở đền thờ
Mẫu có cách bố trí t ường theo Tứ Phủ với
các ban thờ đặ trư
ủa đạo Mẫu. Ki n
trúc và cách bài trí của á
ô đền Mẫu
Thác Bờ, đền Mẫ
á Bà và đền Mẫu Ỷ
La đều cho thấy rõ tính chất đặ trư t ê
biểu của tí
ưỡng thờ Mẫu ở đâ .
Về đền Mẫu Thác Bờ, vố xưa được
g i là mi u, tươ tr ề được dựng lên từ
thời vua Lê Thái Tổ, t a lạc ở b n Hạ (hạ
lư ủa Thác Bờ) dưới chân bia Lê Lợi.
Cửa đền nhìn ra phần hạ của t á , dưới
â đền và áp sát b n sông là một bãi cát
g i là bãi Cánh Chín, ch ch lên phía tây

nam là Hòn Ngai. Ngôi đề xưa được làm

bằng tre nứa, gỗ, mái lợp lá, lợp c , trải
qua thờ
a
ô đề đã b xuống cấp.
m 1979, à má t ủ đ n Hòa Bình
được khởi công. Nhân dân các dân tộc
vùng Chợ Bờ, Suố Rút, â
ưa, ền
Lươ
ủa Đà Bắ đều phải rờ đ
ơ
đ
ư mới. Do vậ đền Thác Bờ ũ
phải di dời nhiều lần, nên hi n nay có hai
đền Thác Bờ thờ Bà Chúa Thác Bờ - Đ
Th â được xây dựng lại ở cả bên tả và
bên hữu của dò sô Đà và l hộ đền
Thác Bờ được di n ra ở cả a
ô đề đó.
Bố trí các ban thờ bê tro đền thờ
chính Bà Chúa Thác Bờ bê trá sô Đà
hi
a
ư sa : Đền t a lạ trê đồi
Hang Thần, xóm Phố Bờ, xã Vầ
ưa,
huy Đà Bắ .
à Đại bái của đền có sáu

ban thờ được bố trí theo trục cân xứng.
Gian giữa, p ía trước là Ban thờ Công
đồng quan lớ và ũ v tôn ông, ở lớp thứ
nhất là Tứ phủ ông hoàng, bên trái là hai
ô
oà Bơ độ k
x p áo trắng và
ô
oà Mườ độ k
x p áo vàng,
bên phải là hai ông Hoàng Bả đ k
x p áo xa lam, ô
oà Đô độ mũ
mặc áo màu xanh lá cây. Lớp thứ hai là
ũ v tôn ông râu dài, mặt đổ, độ mũ
cánh chuồ áo và đa đe .
Trên nóc khán là ban thờ Đức Vua
Cah gồm Nam Tào, Bắ Đẩu ở hai bên và
ở giữa là Vua Cha Bát Hả . P ía dưới ban
thờ, ở bên phả ó tượng Cô tóc cài trâm
vàng, áo xanh tay cầm trá đào, ở bên trái
ó tượng cậu mặ áo mà xa đỏ vàng.
Sau ban thờ Cô đồng Quan lớn là ban
thờ Bà Chúa Thác Bờ. Ở lớp thứ nhất là
tượ đứ
a Bà đầ độ k
và , mặc
áo vàng. Lớp thứ hai, chính giữa ban thờ là
tượng Bà Chúa Thác Bờ độ mũ và áo
vàng, bên ngoài khoác áo choàng màu

trắng. Gian bên phả được bài trí hai ban
thờ, p ía trước là Ban thờ Độ Sơ tra
15


thờ Bà úa Sơ
ra với chính giữa là
tượ Bà C úa Sơ ra độ mũ mặc áo
xanh, bên phả là tượ Cô C í độ k ,
mặc áo hồng tay cầm quạt vàng, bên trái là
tượ Cô Bơ độ k
mặc áo trắng. Ngoài
ra ò ó a mươ bứ tượng Cô cai quản
núi rừng, sông suố , a tượng ông hoàng
và hai chú hầ ưỡi ngựa.
P ía sa Độ Sơ
ra là Ba t ờ
Tứ phủ Thánh Cô, Tứ phủ Thánh Cậu.
Chính giữa ban thờ là tượng Cô bé Thác
Bờ đầ độ k
xa , áo óm mà ồng,
vá đe , t ắt lư xa , oà k oá áo
hồng (Cô Bé Thác Bờ chính là cô hầu gái
ười Dao của Bà Chúa Thác Bờ), bên
cạ là Cô Bơ (Cô Bơ oải phủ) mặc áo
trắ và Cô Bé ượng Ngàn mặc áo xanh.
Bê trá tượng Cô Bé Thác Bờ là tượng
Cậ Bơ độ mũ mặc áo trắng, bên phải là
a tượng Cậ Bé đầ độ k
xa mặc

áo xanh.
G a bê trá , p ía trước là Ban thờ
Đứ
á Đạ ươ
rần Quốc Tuấn. Ở
đâ Đức Thánh Trầ được coi là một v
thánh Tứ phủ. Chính giữa ban thờ là tượng
Đức Thánh Trầ đầ độ mũ q a mà đỏ,
mặ áo đỏ, a bê ó a ô đứng hầu, một
độ mũ mặc áo vàng, thắt lư đỏ, một đội
mũ mặc áo vàng, thắt lư xa . P ía sa
là ban Thờ Tứ phủ Chầu Bà. Tứ v Chầu bà
đượ o
ư là óa thân, phục vụ trực ti p
Tứ v Thánh Mẫu. Ở lớp thứ nhất ó tượng
a ô đứng hầu, lớp thứ a ó ba tượng
Chầu Bà, chính giữa là Bà C úa ê đầu
độ k
mặ áo đỏ, bên trái là Chầ Đ
Nh đầ độ k
mặc áo xanh. Chầ Đ
Nh là hóa thân của Mẫ
ượng Ngàn, v
Thánh thống soái trong các hàng chầu, cai
quả vù
ú o , sơ
ướ . ươ
truyền Bà là con gái của một a đì
ười Mán ở Động Cuông. Bà sinh ra lúc
bố mẹ đã oà 50 t ổi. Từ nhỏ Bà chỉ làm

vi c thi n và lớn lên không lấy chồng. Sau
khi mất Bà hiển linh và luôn cứu giúp dân
là , ê được dân nhiề ơ lập đền thờ
cúng, không ai ngồ đồng mà Bà không
giáng. Khi giáng Bà mặc sắc phục áo màu
xa , đặ trư
o
ạc Phủ. Bên phải
Bà là tượng Chầ Đ tam đầ độ k
và
mặc áo trắng. Chầ Đ Tam là hóa thân
của Mẫu Thoải, y phụ và k
trùm mà
trắng. Gian hậu cung ban thờ có hai lớp
tượng. Chính giữa là tượng ban thờ Tam
tòa Đức Thánh Mẫu, ban thờ Bà Chúa
ượng ngàn và ban thờ Phật.
Về đền Mẫu Ỷ La, thứ tự Tứ phủ và các
ban thờ gồm có: Hậu cu
ó tượng Mẫu
(Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫ Sơ ra , Mẫu
Thoả ). r
ó tượng Ng c Hoàng,
Nam Tào, Bắ Đẩ , Lo
ươ , tượng các
Quan Hoàng (quan Hoàng Ba, quan Hoàng
Bả , q a oà Mười).
Thứ tự ban thờ tro đề được bố trí
ư sa : Đầu tiên là ban thờ ô đồng Tứ

phủ gồm ba lớp, lớp thứ nhất là Ng c
oà t ượ đ , hai bên là quan Nam
Tào, Bắ Đẩu. Lớp thứ hai gồm ũ v tôn
ông vớ q a Đ nhất
ượng Thiên mặc
áo đỏ, q a Đ nh giám sát quyền cai
quả t ượ
à áo xa , q a Đ tam
Thoải phủ cai bản m
t a
đồng áo
trắ , Đ tứ khâm sai quyền cai tứ phủ áo
và , q a Đ
ũ
ần tranh quyền cai
quản âm binh nhà trời áo tím. Lớp thứ ba là
ông Hoàng Bả áo xa , ô
oà Mười
áo vàng. Bên phả là
Đức Thánh
Trầ , bê trá là độ Sơ ra , p ía trê
đ n thờ í
ó ì tượ đô Bạch xà
vắt ngang.
Ti p đ n là nhà Mộ (t eo dâ
a đâ
í là ơ
ấ tượng Thánh Mẫu, sau
một đêm ỗ giấ tượ đù lê đố đất
mố to). Sa ù là ơ tô

êm đặt
ban thờ Mẫu. Ở v trí cao nhất là tượng
16


Mẫu Ỷ La, hi P ươ D
ô
úa.
Bên phải là ban thờ Tứ phủ chầu Bà (gồm
Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫu Thủy, Mẫu
Nhạc) là nhữ
ười giúp vi c chính
Thánh Mẫ . Bê trá đức Thánh Mẫu là
ban thờ Bà chúa thủ đề ( ô Đô và ô ư
đều là th nữ của Thánh Mẫ ), ô Đô là t
nữ của Mẫ
ượ
à , ô ư là t nữ
của Chầ Đ Tứ.
Bê
oà đền Mẫu có ban thờ Quan
Hổ. Theo quan ni m dân gia đâ là v
chúa cai quản vùng rừng núi. Ban thờ
Quan Hổ đượ đặt trước cửa chính của Đền
Mẫ . Bê
oà đền còn có ban thờ Cô Bé
và ban thờ Cậu Bé.
Về đền mẫ
á Bà, ta ũ
ận rõ

ki n trúc và sự bàì trí tươ tự vớ đền
Mẫu Thác Bờ và đền Mẫu Ỷ La với tính
chất đặ trư
ủa một ngôi dền thờ Mẫu.
Đền Mẫ
á Bà xưa t ộ xã Đạo Ngạn,
châu Thu Vật, tỉnh Tuyên Quang, nay là xã
Minh Phú, huy n Yên Bình, tỉnh Yên Bái.
K
ưa ó à má t ỷ đ n Thác Bà,
đền Mẫu Thác Bà nằm ở p ía Đô xã
Minh Phú, huy n Yên Bình, cách thành
phố tỉnh lỵ Yên Bái 35km về p ía Đô
am. á 4 m 1963, do v c xây dựng
nhà máy thuỷ đ n Thác Bà, v trí ùa xưa
đề ũ ằm sâ dưới lòng hồ nên dân xã
M
P ú đã rước Mẫ sa xã ĩ K ê ,
bên kia sông Chảy cách v trí đền Thác Bà
ũ 5km. Đền Mẫu Thác Bà ngày nay
(thuộc th trấn Thác Bà, huy n Yên Bình,
tỉnh Yên Bái) t a lạc trên núi Hoàng Thi,
a trê đập thủ đ
á Bà, ơ ó ồ
Thác Bà vớ ơ 1.300 ò đảo lớn nhỏ.
Đề q a t eo ướ Đô Bắc dựa lư
vào núi, p ía trước nhìn ra sông Chảy và
xã ĩ K ê ,
ch xa về Tây Bắc là núi
Cao Biề , sa lư q ần thể là núi Mèn.

Đền Mẫu Thác Bà từ lâ được nhân dân
các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Dao, Phù Lá,

Cao Lan… ở khắp vùng Tuyên Quang, Phú
Th , Yê Bá o là ơ
ưỡng mộ, là ơ
thờ Mẫu linh thiêng.
Đền bao gồm Hậu cung vớ tượng
Mẫu Thác Bà. Cung giữa thờ Tam toà
Thánh Mẫu (Mẫu Thiên, Mẫ Đ a, Mẫu
Thuỷ);
Cô đồng ngoài gồm chính
giữa là ban thờ Tứ phủ; bên phải là ban thờ
ông Hoàng Bát tức ông Bát Nùng; bên trái
là ban thờ bà Thủ đền. Các ban thờ của đền
gồm có: Ban thờ cao nhất là Tam phủ với
đức Ng c Hoàng, quan Nam Tào bên phải,
quan Bắ Đẩu bên trái; Ti p đé là ba t ờ
ũ v tôn ông với ông Hoàng Bảy (bên
phả ) và ô
oà Mười (bên trái). Cung
bên phải thờ ban Trần triề ó tượng Trần
ư Đạo và hai nàng hầu. Cung bên trái
là phủ C úa Sơ lâm ó a tượng cô hầu
và 12 ô Sơ tra . Cá m u ngoại vi của
đền có hai mi u nhỏ, sân bên phải là mi u
thờ Cậu, bên trái là mi u thờ Cô (tươ
truyền là cô bé soi muối).
Từ lâ đền Mẫ
á Bà đã ổi ti ng

l
t ê , được nhân dân thờ phụng và
nhậ được sắc phong từ nhiề đời vua.
3. Lễ hội đền Bà chúa Thác Bờ,
đền Bà chúa Thác Bà và đền Mẫu Ỷ La
L hộ đền Thác Bờ được di n ra ở cả
a
ô đền thờ Bà chúa Thác Bờ - Đ
Th â , được nhân dân vùng Thác Bờ xây
dựng lại ở cả bên tả và hữu của dòng sông
Đà. L hộ đền Mẫu Thác Bờ tổ chức mỗi
m một lần vào mồng Bảy tháng Giêng
(Âm l ch), hộ
í được tổ chứ ba m
một lần. L hội xuân của đền kéo dài từ
ngày mùng 2 T t o đ n h t tháng Ba âm
l ch. Trong d p này có ba nghi thức l
chính là L mở cửa đền, L chính và l
ượng nguyên. Thời gian của từng nghi l
có thể cố đ nh hoặc phụ thuộc vào vi c
xem ngày của từ
m do t à mo lựa
ch n bằng cách xin quẻ âm dươ .
17


L mở cửa đề được di n ra vào ngày
mùng 2 T t (trướ đó vào ững ngày tất
niên có L đó
ửa đền vớ ý

ĩa để các
Q a ô đồng nghỉ vi c dân). L mở cửa
đền do v thủ nhang cùng một số các cụ
cao tuổi trong bản chuẩn b với l vật cúng
ư ươ
oa, t ề và , xô , rượu, th t…
Đề được quét d , tra
oà để bắt đầu
mở cửa đó k á t ập p ươ tới l và
đ n ngày mùng 7 tháng Giêng là ngày L
chính. Từ ngày 6 tháng Giêng, dân bả đã
cắm cờ đại, cờ hộ q a đền và chuẩn b
l vật dâng cúng là nhữ đặc sản của đ a
p ươ tại các ban thờ ư à, lợ , rượu,
th t muố
a, ơm lam, xô trắ … và
á đồ thờ bằ và mã ư trâ trắng,
voi, ngựa, thuyền rồ , tòa sơ tra , ì
â
úa Sơ ra và ì
â á ô
á Sơ
ra , … L
í được bắt đầu
vào sáng ngày 7 tháng Giêng tạ đền với
vi c ông chủ đền hoặ t à mo là ười
chủ t đ bà v k ấn Bà chúa Thác Bờ
và các v thần linh. Sau ngày L chính là
những ngày l hội kéo dài với các hoạt
động l bái, cầu cúng tạ đền.

Ngoài L chính hộ vào đầu xuân,
khách thập p ươ
t ường tới l ở đền
Thác Bờ suốt trong các tháng của m do
sức hấp dẫn của ti
đồn lan truyền về sự
linh thiêng của Bà chúa Thác Bờ. Hi n nay
l hộ đền Bờ với thời gian mở hộ dà ơ ,
bắt đầu từ mùng hai t t kéo dà đ n h t
tháng ba âm l .
ườ dâ đ l hộ đền
Bờ chủ y u là l bái, cầ ú , sa đó là để
du xuân, ngoạn cảnh.
Hoạt động nổi trội nhất trong hộ đền
Mẫu Thác Bờ ngày nay là nghi thức lên
đồng, hầ đồng hầ
ư được di n ra
q a
m tại đề , đặc bi t là mấ
m trở
lạ đâ vớ lượng khách thập p ươ đô
đảo. Đặc bi t vào d p đầ
m, m
ười
t ườ đ l đền Bờ để xin lộc Thánh Mẫu

và cuố
m t ì đ tạ l . Đâ
í
là

khoảng thời gian di n ra nhiều buổi hầu
đồ
t â đêm s ốt sáng, ti ng trống
phách, ti
đà , t ng hát chầ v , áo
xiêm lộng lẫy của á bà (ô ) đồng cùng
khói nhang nghi ngút cuố út ười tham
dự và đã t ực sự trở thành một sinh hoạt
v
óa k ô t ể thi u ở đền Thác Bờ.
Đồng thờ đâ ũ là d p để những con
nha đ tử bày tỏ lò t à kí đối với
Bà chúa Thác Bờ nổi ti ng linh thiêng.
L hộ đền Mẫu Ỷ La (L rước Mẫu)
là l hội lớn nhất xứ Tuyên, từ xa xưa đã
gắn bó với phong tụ và tí
ưỡ
ơ
đâ . ạ đền Mẫu Ỷ La ngoài l
ượng
nguyên vào ngày mùng 7 tháng Giêng,
à
m đều di n ra hai l hộ rước Mẫu
chính là từ à 11 t á
a đ n ngày 16
tháng Hai và ngày 7 tháng Bả đ n ngày
11 tháng Bảy.
L hộ đền Mẫu Ỷ La (L rước Mẫu)
di ra đồng thời ở cả ba đề , đó là đền Hạ,
đề

ượ và đền Ỷ La. Trải qua một
thời gian b đứt đoạ , đ
m 2006, l hội
đền Mẫ được khôi phục và từ đó đ n nay
đã t à t ô l à
m vào à 11
đ n ngày 16 tháng Hai (Âm l ch), hội kéo
dài 6 ngày với l rước Mẫu và nhiều hoạt
động l hội khác. L hộ được mở đầu bằng
l phong áo cho Mẫu vào ngày 9 tháng Hai
tạ đền Mẫu, sang ngày 10 là l cúng thánh
và ngày 11 là l rước Mẫu. L rước Mẫu
bắt đầu bằng l rước từ đền Mẫu Ỷ La ra
đền Hạ rồ đ n l rước Mẫu từ đề
ượng
qua sông về đền Hạ để cùng hợp t . Sau
m à l hội, ngày 16 tháng Hai là l
rước hoàn cung hai v Thánh Mẫu về đền Ỷ
La và đề
ượng. Khác vớ k rướ đ ,
ki u Mẫ đề
ượ đượ rướ đ trước,
ki u Mẫ đền Ỷ La rướ đ sa , ò k
rước hoàn cung thì ki u Mẫ đền Ỷ La
rướ trước, ki u Mẫ đề
ượ
rước
18

sau. Hai ki đượ rước quay vòng và có
lú a đầu ki u chạm vào nhau thể hi n
vi c hai Thánh Mẫ
ào a để trở về
ơ a v của mình.
L rước Mẫu là một sinh hoạt l hội lớn
của ười dân thành phố Tuyên Quang với
nghi thức t l uy nghi k t hợp l rước lân
và dàn nhạc ca hát. L hộ đền Mẫu Ỷ La
đã à à t
út sự tham gia của đô
đảo ười dân các dân tộc Tuyên Quang
cùng khách thập p ươ
á tỉnh miền núi
phía Bắc, và cả các tỉ tr
d và đồng
bằng Bắc Bộ. Đâ là một s
oạt v
óa
tâm l
ó từ lâ đờ ủa ườ dâ
ê
Q a và ắ bó mật t t vớ á d tí
đề ạ, đề
ượ , đề Mẫ Ỷ La (t à
p ố
ê Q a ), oà ra ò ó ở á
đề
ộ (
C êm óa,

ê
Q a ), đề Bắ Mụ , đề
á Cá (
Hàm Yên, Tuyên Quang).
Về l hộ đền Mẫu Thác Bà, theo các cụ
ao ê t ì đâ là l hội lớn nhất vùng, hàng
m ó ba l hội chính là: L hội mùa xuân
ngày mùng 9 tháng Giêng; l hội mùa hè
ngày 17 tháng 5; l hội mùa thu ngày 10
tháng 10 (âm l ) trước ngày hội có khoảng
thời gian chuẩn b trướ 1 đ n 2 ngày.
L hộ x â đền Mẫu Thác Bà là l hội
lớn nhất tro
m và được tổ chức thành l
hội truyền thống của đền mẫu Thác Bà, bởi
ngày l à ma ý
ĩa để nhân dân trong
vùng cảm ơ
á mẫu bảo trợ cho m đó
được vạn sự an lành tốt tươ .
ào đêm à mù 8 t á G ê để
chuẩn b cho l
í , trướ k a à đền
t ường tổ chức nghi l nấ và đá
è
kho. C è k o được nấu bằ đỗ xanh ngâm
bỏ vỏ, rang lên nấu với mật mía. Đô tra
á được dân làng lựa ch để đá
è
theo nh p đ u chèo thuyền với vật dụng là

đô má
èo ỏ, tro k
ười xem có
thể hát các bài hò chèo thuyền hoặc vui

ơ bê b p lửa bắc nồi chè ở khu vực
đền. Hi n nay, l nấu chè kho không còn
được duy trì nữa ư một mâm l chè
kho vẫ được giao cho một
ười dân
trong làng nấ để dâng lên thánh mẫu. Chè
kho sẽ là l vật chính trong L chay t cúng
Mẫu Thác Bà vào sáng ngày mở hội mùng
9 tháng Giêng.
L bắt á để t trong ngày hộ ũ
được di n ra vào thờ
a đêm mù 8
thá G ê . rướ k a được ti n hành tại
soi Do, thuộc suố Do xã
C í ( ũ)
á đền khoả 2km, á đượ đá bắt
bằng cách dùng phên nứa (khoảng 3 cây
nứa b m đa lạ ), q â t à vù để lùa
cá vào. M
ười tham gia l bắt á đốt
đ ốc sáng rực và hò reo, dùng tay hoặc
dùng dập (một loại vó con) kéo vây bắt. Cá
sau khi bắt được ch n ra 2 con to nhất, thả
vào t ú
ướ sơ so , đ n sáng ngày

mù 9 t á G ê rướ lê đề để t
sống. Ki rước cá là loại ki u song loan (4
ười khiêng). Hi n nay, l bắt á để t
không còn nữa. Cá để dâng lên Thánh Mẫu
được bắt từ hồ Thác Bà, hoặ được mua lại
của ư dâ trước ngày di n ra hội chính.
Ngoài ra l vật cúng t gồm xôi n p ngon,
th t gà, th t v t, th t lợ đều do dân làng cắt
cử ô tro
m ...
L rước ki u Mẫu trong l hội Bà chúa
á Bà được ti n hành với ba loại ki u là
ki u hoa, ki u võng và ki u bát cống 8
ườ k ê . Xưa k a, k
đượ rước từ
đền Thác Bà lên chùa L
(Đồng Sủng)
thuộ xã
C í
á đền Mẫu khoảng
3km, sa đó k
được rước quay lạ đền
Mẫ để t l . Hi n nay, chùa L
ũ đã
nằm trong lòng hồ Thác Bà nên ki u Mẫu
đượ đưa lê
ùa K m Sơ là ô
ùa
mớ được xây dự
m 2008 á đền

l,5km. Ki vào ùa K m Sơ từ chiều
à mù 8, để sá
à mù 9 rước về
19


đền. Đoà rước ki u mẫu và l vật sau khi
đ 365 bậ lê đ sâ đề đượ đưa vào
h t các ban thờ ở tr
và đại cung và
bắt đầu phần l đại t . Sau phần l rước
ki u Mẫu là l t Mẫu, l rước l vật chè
kho, l dâng hoa quả, l dâ rượu và l
rước cá từ hồ á Bà lê đền Mẫu. Thời
gian di n ra phần l đại t trong khoảng 2
ti ng, với không khí trang nghiêm, thể hi n
lòng thành kính Thánh mẫu.
Đặc bi t trong l hộ đền Thác Bà có
Hát phụ đồng (hầ đồng giáng bút) là màn
đặc sắc của á đền thờ Mẫ , ười lên
đồng vi t chữ Nôm lên mâm gạo, ười
hầ đồng ghi lại thành bài ca chầu. Thanh
Đồng ở đền Mẫ
á Bà t ường là Cậu
Sơ (
a là ười thủ nhang của đền
và ũ là t ầy cúng trong vùng). Cậu mặc
bộ quần áo lụa, mặt tô so đ ểm phấn, có
hầ dâ đ t eo để chuẩn b từng trang
phục, l lạt...

ư vậy, có thể nói l hội đền Bà chúa
Thác Bờ, đề Bà úa á Bà và đền Mẫu
Ỷ La xưa và a tại các tỉnh Hòa Bình,
Tuyên Quang và Yên Bái chính là môi
trường bảo lư và tá
n một cách sinh
động nhất quá trình l ch sử hình thành
vù đất, o
ườ ơ đâ . Sự chuyển di
của những y u tố truyền thuy t, quá trình
huyền thoại hóa, l ch sử hóa các nhân vật
Nữ thần k t hợp với những y u tố của tín
ưỡng thờ Mẫu có từ xa xưa tro dâ
a đã úp o á l hội có thêm sức
cuốn hút về mặt tâm linh. Mỗi l hội mang
nét riêng tiêu biể ,
ư
ù
ó một
đ ểm
là ướng tớ đố tượng linh
thiêng cầ được suy tôn là những v Mẫu
thần có công chống ngoại xâm, chống thiên
tai, có công dạy dỗ truyền nghề, giàu lòng
cứ
â độ th ... Đặc bi t đối vớ đền
Mẫ
á Bà ũ
ư đền Mẫu Thác Bờ,
ườ dâ đã ì

ữ những cổ vật trong

k đề ũ k ô
ò để mang theo tớ ơ
xây dự đền mới, khang trang và bề th
ơ để à
m vẫ đ nh kỳ tổ chức l
hội. Không ai bi t các l hội này có từ bao
giờ ư
o đ
a đề đã trở thành
một sinh hoạt v
óa k ô t ể thi đối
vớ
ườ dâ đ a p ươ , với khách hành
ươ và d l ch.
Vớ tư tưởng uố
ước nhớ nguồn,
các l hộ đã d n lại những sự tích, công
trạng của các v Thánh Mẫu, là cầu nối
giữa quá khứ với hi n tại, giúp cho th h
trẻ hôm nay hiể được công lao tổ tiên và
thêm tự hào về truyền thố q ê ươ ,
đất ước...
4. Giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu qua
tục thờ Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa
Thác Bà, Mẫu Ỷ La trong đời sống
người dân xưa và nay
í
ưỡng thờ Mẫu thông qua h

thống tục thờ gồm truyền thuy t, đ n thờ và
l hội Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà và
Mẫu Ỷ La qua thời gian vẫ
ư một dòng
chả và đượ
â dâ á đ a p ươ
òa
Bình, Yên Bái và Tuyê Q a lư
ữ với
các hoạt động thể hi lò
ưỡng mộ đối
với các Mẫu thần, Nữ thần.
Bà chúa Thác Bờ được thờ ở Đền Bờ,
Hòa Bình vốn gố là ườ Mường dòng
h Đ . Ba đầu chủ y đượ
ười
Mường và một bộ phận nhỏ
ười Dao
sống ở quanh vùng Thác Bờ phụng thờ do
Bà có công vớ ước với dân. Trong quá
trình cộ
ư ữa
ườ K ,
ười
Mườ ,
ười Dao,… ì
tượ
ười
o á Mườ đã đượ
ười dân các dân

tộ ơ đâ tô v .
Mẫu Ỷ La được thờ ở đền Mẫu Ỷ La,
Bà úa
á Bà được thờ ở đền Mẫu
á Bà đều vốn là các nàng công chúa
con vua Hùng, hoặ ũ
ó t ể là một
công chúa của triều Trầ , v.v… Sự linh
20


thiêng của á Bà đã đượ đồng bào các
dân tộc miền núi phía Bắc thần thánh hóa,
bởi mặ dù đã óa t â vào õ bất tử
ư
á Bà vẫn hiển linh phù hộ o đời
sa …. à t eo dò
ảy của thời gian,
tên tuổi của các v Thần nữ à đã được
thay bằng nhữ da xư ma ý
ĩa
t à kí mà ườ dâ dù để tôn vinh
các bà là Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác
Bà, Mẫu Ỷ La. Các Bà là sự hóa thân, là sự
đ a p ươ
óa ủa các Mẫu Thoải, Mẫu
ượng ngàn, Mẫ
ượ t ê … ủa tín
ưỡng Tam phủ, Tứ phủ, là
ười có

quyề
a q ản cả một miền rừng núi
và sô
ước, là biể tượng của sự hội tụ
v
óa đa dâ tộc trên miề đất phía Bắc
b ê ương của Tổ quố . Đạo Mẫu ở đâ
đã ó sự dung hòa, hội tụ và đa xe
ữa
phong tụ , tí
ưỡng của ườ K
đã
mang theo lên vùng rừng núi và phong tục,
tí
ưỡng của cộ đồng các dân tộc anh
em trong quá trình cộ
ư để tồn tại, phát
triể và đáp ứng nhu cầu tâm linh của
ườ dâ ơ đâ .
Xét về giá tr l ch sử, ư trê đã ó ,
truyền thuy t về á Bà úa đề được
ười dân truyền tụng có liên quan chặt chẽ
với sự ki n l ch sử ì t à
ơ ư trú
hoặc là sự ki n các trận chi n giữa quân của
triều đì với giặc ngoại xâm. Các Nữ thần,
Mẫu thần Bà chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác
Bà, Mẫu Ỷ La đã óp p ầ
m lo ì
ữ

sự tồn tại của a sơ xã tắ làm o ơ
“rừ t ê
ướ độ ”, ơ “đất dữ” trở
t à đất lành cho lớp o
á đời sau
thừa ưởng. Vi t am q a , êm bá đền
Thác Bờ ( òa Bì ), đền Thác Bà (Yên
Bá ), đền Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) của
ười dân chính là cuộ à
ươ tới
nhữ
ơ
dấu chứng tích của cha ông,
là d p quan sát tận mắt khung cảnh oai hùng
của sô Đà, sô C ảy, sông Lô và không

a đ p trùng của rừng núi phía Bắc.
Truyền thuy t, l hộ , tí
ưỡng về
các Nữ thần, Mẫu thầ đã k ô
ừng lan
tỏa và khẳ đ nh giá tr l ch sử của mình,
luôn tồn tại trong sự ưỡng mộ và lòng
thành kính của ười dân.
Về giá tr tâm linh, trải qua rất nhiều
m t á , â dâ vù
á Bờ (Hòa
Bình), vùng hồ Thác Bà (Yên Bái), khu
vự đền Ỷ La (
ê Q a ) đã tạo ra

được một không gian thờ cúng các v Nữ
thần vốn là những nhân thần và không gian
đó đã t ê
óa, tô v
thành các Bà
chúa Thác Bờ, Bà chúa Thác Bà và Thánh
Mẫu Ỷ La. Trong quá trình phát triển dài
lâu của tí
ưỡng bả đ a, các Nữ thần,
Mẫu thầ đã à à trở nên thiêng liêng
ơ tro tâm trí ười dân. Và l hội về
các Mẫ à
m í là t ô đ p, là
d p để ười dân ghi nhớ lại công lao, vai
trò, v trí của các Mẫu.
Về giá tr v
óa, ó t ể nói h thống
truyền thuy t, đ n thờ, l hội và tín
ưỡng về các Mẫu thần, Nữ thần Bà chúa
Thác Bờ (Hòa Bình), Bà chúa Thác Bà
(Yên Bái), Mẫu Ỷ La (Tuyên Quang) có
vai trò quan tr
tro đời số v
óa
của ười dân trong vùng qua bao th h
a . Đ n Mẫ đã trở thành một trung tâm
thự à tí
ưỡng của ười dân các
đ a p ươ
ó trê . ới vi c linh thiêng

óa, dườ
ư á v Thánh Mẫ đã t oát
ra khỏi quy luật sinh tử của đờ
ười, bất
di t cùng non sông và mãi góp phần tạo
phúc cho dân. Trong tâm thứ
ười dân,
các Mẫu không những là nhân vật l ch sử
mà còn là các bậ “ ê ạ Đ nhất từ
mẫ ”. Do vậy, mỗi khi nhắ đ n các Mẫu
Thác Bờ, Mẫu Thác Bà, Mẫu Ỷ La nhân
dâ á vù đất Hòa Bình, Tuyên Quang
và Yê Bá đều h t sức sùng bái và tôn
kính. Từ đó ó t ể khẳ đ
tí
ưỡng
21


3. Hà Lâm Kỳ (2014), “Vùng hồ Thác Bà,
những dấ tí v
óa”, Văn nghệ Yên Bái
vùng cao, số 11/2014.
4. oà Lươ (2011), Lễ hội truyền thống các
dân tộc Việt Nam, các tỉnh phía Bắc, Nhà
xuất bản Thông tin và truyền thông, Hà Nội.
5. oà Lươ (2005), Văn hóa các dân tộc
vùng Tây Bắc Việt Nam, rườ Đại h
hóa, Hà Nội.
6. Hoàng Vi t Quân (1998), “Nhân vật trong

truyền thuy t và l ch sử Yên Bái”, Tạp chí
Văn nghệ Yên Bái, số 2/1998.
7. Trần Mạnh Ti n (2011), Đền Thánh Mẫu Ỷ
La, xb
óa t ô t , à ội.
8.
ô Đức Th nh (2007), Đạo Mẫu, Nxb Khoa
h c xã hội, Hà Nội.
9. Nguy n Hữu Thông chủ biên (2001), Tín
ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam, Nxb
Thuận Hóa, Thừa Thiên Hu .
10. Tỉnh ủy - Hộ đồng nhân dân - UBND tỉnh
Hòa Bình (2005), Địa chí tỉnh Hòa Bình,
Nxb Chính tr quốc gia, Hà Nội.

thờ Mẫ đã đượ đú k t từ t
oa v
hóa truyền thống bả đ a Vi t Nam.
Từ vi c thờ Nữ thần, từ nhu cầu về đời
sống tâm linh của â dâ , tí
ưỡng thờ
Mẫ đã trở thành một trong những hình thái
tí
ưỡng tôn giáo ở Vi t Nam. Và cùng
với nhữ tí
ưỡ k á
ư tí
ưỡng
thờ cúng tổ t ê , tí
ưỡng thờ thành

oà là , tí
ưỡng thờ các v thần tự
ê , … tí
ưỡng thờ Mẫ đã và đa
được nhân dân ở á đ a p ươ , vù
miền bảo lư , ì
ữ và tôn vinh mãi mãi./.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bảo tàng tỉnh Yên Bái - Sở v
óa t ô t
tỉnh Yên Bái (2012), Hồ sơ di tích đền Mẫu
Thác Bà (Yên Bái).
2. Phạm
K êm ( ộ
c ngh thuật
tỉnh Hòa Bình) (2008), Những bài hát văn
ngợi ca Bà Chúa Thác Bờ (Hòa Bình).

à

ậ bà : 20/4/2016

B ê tập xo : 15/5/2016

22

D

tđ

: 20/5/2016