Tư tưởng nguyễn đức đạt trong tác phẩm nam sơn tùng thoại

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ NHẸN

TƯ TƯỞNG NGUYỄN ĐỨC ĐẠT
TRONG TÁC PHẨM NAM SƠN TÙNG THOẠI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI, 2020


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ NHẸN

TƯ TƯỞNG NGUYỄN ĐỨC ĐẠT
TRONG TÁC PHẨM NAM SƠN TÙNG THOẠI

Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 9 22 90 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS. TRẦN NGUYÊN VIỆT

HÀ NỘI, 2020


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của
riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS. TS Trần Nguyên Việt. Các tài liệu sử
dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy
định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một
cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. Các kết
quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác.
Nghiên cứu sinh

Trần Thị Nhẹn


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU................................................................................................................. 1
Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU...........................................
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN................................................................... 6
1.1. Các công trình nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt
trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ............................................................................ 6
1.1.1. Các công trình nghiên cứu về bối cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam nửa
cuối thế kỷ XIX ............................................................................................................... 7
1.1.2. Các công trình nghiên cứu về tiền đề tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt ....... 12
1.1.3. Các công trình nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp của Nguyễn Đức Đạt ....... 20
1.2. Các công trình nghiên cứu về nội dung tư tưởng triết học và tâm tính học
của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ....................................... 22
1.2.1. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng triết học ........................................ 22

1.2.2. Các công trình nghiên cứu về tâm tính học ................................................ 26
1.3. Các công trình nghiên cứu liên quan đến tư tưởng về đạo trị quốc và thực
thi chính sự của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ................ 28
1.4. Những vấn đề đặt ra luận án tiếp tục giải quyết ............................................... 33
Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 34
Chương 2. CƠ SỞ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG NGUYỄN ĐỨC ĐẠT TRONG
TÁC PHẨM NAM SƠN TÙNG THOẠI ................................................................ 35
2.1. Bối cảnh lịch sử xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX .................................... 35
2.1.1. Về tình hình kinh tế, chính trị ở phương Tây và Việt Nam nửa cuối thế
kỷ XIX ........................................................................................................................... 35
2.1.2. Về văn hóa, xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX ................................... 44
2.2. Tiền đề tư tưởng cho sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt ...................... 51
2.2.1. Sự phục hưng Nho giáo vào đầu triều Nguyễn .......................................... 51
2.2.2. Ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo đối với hệ tư tưởng triều Nguyễn ....... 55
2.2.3. Ảnh hưởng của các học thuyết ngoài Nho giáo đầu triều Nguyễn............. 60
2.3. Vài nét khái quát về thân thế, sự nghiệp Nguyễn Đức Đạt và tác phẩm
Nam Sơn tùng thoại .................................................................................................... 65
2.3.1. Thân thế và sự nghiệp Nguyễn Đức Đạt .................................................... 65
2.3.2. Tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” ............................................................... 72
Tiểu kết chương 2 ................................................................................................... 77


Chương 3. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VÀ TÂM TÍNH HỌC CỦA NGUYỄN
ĐỨC ĐẠT TRONG TÁC PHẨM NAM SƠN TÙNG THOẠI VÀ Ý NGHĨA
CỦA NÓ ............................................................................................................... 78
3.1. Tư tưởng triết học .......................................................................................... 78
3.1.1. Quan niệm về “Trời” và “Mệnh trời” ..................................................... 78
3.1.2. Quan niệm về “Đạo” và con đường đạt “Đạo” ........................................ 89
3.2. Tư tưởng về Tâm tính học ................................................................................... 89
3.2.1. Quan niệm về “Tâm”, “Tính” và “Tình” .............................................. 90

3.2.2. Quan niệm về học vấn, về tu dưỡng và giáo hóa ....................................... 93
3.3. Ý nghĩa của tư tưởng triết học và tâm tính học Nguyễn Đức Đạt trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại ........................................................................................ 115
Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 161
Chương 4. TƯ TƯỞNG NGUYỄN ĐỨC ĐẠT VỀ ĐẠO TRỊ QUỐC VÀ
THỰC THI CHÍNH SỰ TRONG TÁC PHẨM NAM SƠN TÙNG THOẠI VÀ Ý
NGHĨA CỦA NÓ ...................................................... Error! Bookmark not defined.
4.1. Tư tưởng về đạo trị quốc.................................... Error! Bookmark not defined.
4.1.1. Quan niệm về đạo trị nước của nhà vua ......... Error! Bookmark not defined.
4.1.2. Quan niệm về bổn phận của bề tôi ....................................................... 104
4.2. Tư tưởng về chính sự và thực thi chính sự ................................................... 111
4.2.1. Quan niệm về chính sự ........................................................................ 104
4.2.2. Quan điểm về thực thi chính sự............................................................ 104
4.3. Ý nghĩa của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt về đạo trị quốc và thực thi chính sự
trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ........................................................................ 120
Tiểu kết chương 4 ................................................................................................. 125
KẾT LUẬN......................................................................................................... 162
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN ........................................................................................................... 166
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................. 167


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Bước sang thế kỷ XIX, khi triều Nguyễn thiết lập một nền quân chủ tập
quyền chuyên chế, thì Nho giáo một lần nữa lại thể hiện vai trò bệ đỡ hệ tư
tưởng của chế độ đó với mục đích đảm bảo cho triều Nguyễn củng cố địa vị,
quyền lực thống trị và giữ vững kỷ cương xã hội. Đổi lại, nhà nước phong kiến
triều Nguyễn không những phát huy vai trò và vị thế của Nho giáo, mà còn chú
trọng đến sự phát triển một số phương diện lý luận cũng như vận dụng học

thuyết này trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội nước ta đương thời. Đó cũng
chính là tiền đề cho sự phát triển của Nho học thế kỷ XIX mà chúng ta có thể tìm
thấy trong tư tưởng của các nhà nho đương thời. Sự phát triển ấy trước hết do sự
tạo đà của chủ trương độc tôn Nho giáo của triều Nguyễn, sau nữa là nhu cầu của
xã hội về giáo dục, trong đó giáo dục đạo đức và đào tạo nhân tài cho đất nước
luôn là lĩnh vực được nhà nước quan tâm nhất.
Nguyễn Đức Đạt là một nhà nho sống và hoạt động ở nửa sau thế kỷ XIX,
ông không chỉ được biết đến như một nhà hoạt động xã hội, nhà tư tưởng, mà
còn là một nhà giáo dục của thế kỷ XIX, góp phần đào tạo ra nhiều thế hệ học trò
giỏi, ông luôn mang trong mình nhiệt huyết giúp đời, giúp dân. Ông luôn đứng
trên lập trường Nho giáo để lý giải những vấn đề bất cập, biến động lớn của xã
hội Việt Nam giai đoạn nửa sau thế kỷ XIX. Trong thời gian cuối đời, khi mở
trường dạy học ở quê nhà, Nguyễn Đức Đạt đã viết nhiều tác phẩm thuộc các
lĩnh vực văn học, sử học, triết học, mỹ học... và tư tưởng phản ánh những hiểu
biết sâu sắc của ông về Nho giáo, trong đó tác phẩm lớn nhất, quan trọng nhất là
Nam Sơn tùng thoại. Đây là tác phẩm Nho học được trình bày dưới dạng hỏi đáp tương tự như Luận ngữ của Khổng Tử rất hiếm có ở Việt Nam, ở đó thể hiện
sự hiểu biết sâu sắc của ông về Nho giáo. Do đó việc nghiên cứu tư tưởng của
Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm này góp phần giúp chúng ta nhận thức chính

1


xác hơn về bức tranh tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX và ảnh hưởng của Nho giáo
trong xã hội Việt Nam ở thời kỳ cận đại và hiện đại.
Mặt khác, trong quá trình toàn cầu hoá hiện nay, trước nguy cơ bản sắc
văn hoá dân tộc của nước ta bị xâm hại, việc kế thừa và phát huy những giá trị
văn hóa tốt đẹp của dân tộc là yêu cầu tất yếu trong việc đề ra những chủ trương,
chính sách trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Chính vì thế, yêu cầu kế
thừa có phê phán, chọn lọc tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt để thấy được những
giá trị trân quý của Nho giáo là việc làm cần thiết.

Trên thực tế các công trình nghiên cứu về Nguyễn Đức Đạt chưa được
nhiều, chủ yếu là những bài viết, bài nghiên cứu về từng khía cạnh nhỏ trong tư
tưởng của ông như tư tưởng đạo đức, tư tưởng thẩm mỹ,.... hay những nghiên
cứu khái quát về tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt trong dòng chảy lịch sử tư tưởng
Việt Nam. Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy rằng, tất cả những nghiên cứu này
mới chỉ dừng lại ở những lát cắt khác nhau, hoặc những trình bày bước đầu
mang tính hệ thống nhưng còn rất sơ lược, chưa có cái nhìn và phân tích tổng
quát đối với tác phẩm Nam Sơn tùng thoại cũng như việc mô tả diện mạo tổng
thể tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong Nam Sơn tùng thoại như một giới thiệu sản
phẩm tư tưởng tích hợp của Nho giáo ở Việt Nam tới Nguyễn Đức Đạt với sự
tiếp nhận, thảo luận và tâm đắc… Từ đó, làm rõ điểm đặc sắc riêng biệt của
Nguyễn Đức Đạt, nhấn mạnh ở sự luận giải, chiêm nghiệm, thực hành và đánh
giá mang tính chiều sâu tương xứng với di sản tư tưởng Nam Sơn tùng thoại mà
Nguyễn Đức Đạt để lại.
Vì những lý do trên, nghiên cứu sinh quyết định chọn đề tài: “Tư tưởng
Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại” làm nội dung nghiên
cứu trong luận án tiến sĩ Triết học của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
* Mục đích nghiên cứu: Từ việc phân tích, luận giải một cách hệ thống
những nội dung tư tưởng cơ bản của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn

2


tùng thoại, luận án đưa ra những đánh giá về giá trị, hạn chế và ý nghĩa của các tư
tưởng này trong lịch sử tư tưởng Việt Nam và hiện nay.
* Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích trên, luận án có các
nhiệm vụ sau:
+ Khảo cứu tình hình nghiên cứu về tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt trong
tác phẩm Nam Sơn tùng thoại, chỉ ra những thành tựu đạt được của các học giả

đi trước để kế thừa, đồng thời xác định những vấn đề còn bỏ ngỏ cần được tiếp
tục nghiên cứu trong luận án.
+ Trình bày, phân tích những điều kiện kinh tế, chính trị - xã hội và tiền
đề tư tưởng cho sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam
Sơn tùng thoại.
+ Phân tích, làm rõ nội dung tư tưởng triết học và tâm tính học trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại.
+ Phân tích, làm rõ nội dung tư tưởng về đạo trị nước và thực thi chính sự
trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại của Nguyễn Đức Đạt.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
- Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư tưởng của
Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại.
- Phạm vi nghiên cứu: Tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm
Nam Sơn tùng thoại gồm những nội dung: triết học, tâm tính học, chính trị, quân
sự, lý tài, kinh tế, lễ nhạc, sử dụng nhân lực... Để tập trung nghiên cứu chuyên
sâu, có những đánh giá sắc bén về các luận điểm, luận án chỉ tập trung nghiên
cứu hai nội dung lớn của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại:
một là tư tưởng triết học và tâm tính học; hai là tư tưởng về đạo trị nước và thực
thi chính sự.
4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu của luận án
* Cơ sở lý luận, thực tiễn của luận án

3


- Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở những nguyên lý cơ
bản của triết học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của
Đảng Cộng sản Việt Nam, cụ thể là về quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã
hội, về con người, về đạo đức, về quan hệ giữa con người với hoàn cảnh...
- Cơ sở tư liệu:

+ Tư liệu gốc: Tác phẩm Nam Sơn tùng thoại của Nguyễn Đức Đạt và các
bộ sử của Quốc sử quán triều Nguyễn như Đại Nam thực lục (Kỷ Tự Đức), Đại
Nam liệt truyện (tập 4)... chép về lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX.
+ Tư liệu khác: Các công trình khoa học có liên quan đến đề tài luận án đã
được công bố của các tác giả trong và ngoài nước.
* Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng phương pháp luận nghiên
cứu của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp sử
dụng các phương pháp logic - lịch sử; phương pháp so sánh; phân tích - tổng
hợp; hệ thống hóa... để làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu.
5. Đóng góp mới về khoa học của luận án:
Mặc dù tên luận án có sự trùng hợp với tên Luận văn thạc sĩ (2017) của
Vũ Văn Thước “Tư tưởng Nguyễn Đức Đạt qua tác phẩm Nam Sơn tùng thoại”,
nhưng ở đây cách tiếp cận tác phẩm và cách phân tích, luận giải của chúng tôi
hoàn toàn khác biệt. Ở luận văn thạc sĩ, tác giả Vũ Văn Thước đã trình bày khái
quát về các tư tưởng triết học, chính trị - xã hội, đạo đức, văn hóa, giáo dục của
Nguyễn Đức Đạt thông qua những dẫn chứng trong tác phẩm Nam Sơn tùng
thoại. Trong khi đó, trên cơ sở phân chia 4 quyển trong tác phẩm Nam Sơn tùng
thoại, chúng tôi thực hiện luận án theo hướng tiếp cận với 2 nội dung chính của
tác phẩm: Nội thánh học (toàn bộ phần triết lý, quan niệm trị đạo và các vấn đề
tu dưỡng bản thân) và Ngoại vương học (cái học ứng dụng vào đời sống thực
tiễn). Với cách tiếp cận đó, chúng tôi triển khai phân tích các luận điểm cơ bản
của tác phẩm Nam Sơn tùng thoại trong chương 3 và chương 4 của luận án. Do
đó, đóng góp mới về khoa học của luận án là:

4


(1) Làm rõ tư tưởng triết học và tâm tính học của Nguyễn Đức Đạt với
quan niệm về Trời và mệnh trời; về Đạo và khả năng đạt đạo của con người; về
“Tâm - tính - tình”; về học vấn, tu dưỡng và giáo hóa.

(2) Làm rõ tư tưởng về đạo trị quốc và thực thi chính sự của ông trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại.
(3) Luận án đưa ra sự đánh giá những giá trị, hạn chế và ý nghĩa của tư
tưởng Nguyễn Đức Đạt trong lịch sử tư tưởng Việt Nam và hiện nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Ý nghĩa lý luận: Luận án góp phần minh định giá trị các tư tưởng của
Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại; chỉ ra những đóng góp của
ông về phương diện Nho học Việt Nam thế kỷ XIX.
- Ý nghĩa thực tiễn: Luận án có thể được dùng trong nghiên cứu và giảng
dạy môn Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Lịch sử Triết học (phần Nho giáo Việt
Nam) với tư cách là tài liệu tham khảo có giá trị tại các Học viện, và các trường
đại học, cao đẳng hiện nay. Luận án cũng có thể được sử dụng làm tài liệu cho
các tác giả tiếp tục đi sâu nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến đề tài.
7. Cơ cấu của luận án: Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu
tham khảo, luận án được kết cấu bao gồm 4 chương 13 tiết.
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
Chương 2. Cơ sở hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt
Chương 3. Tư tưởng triết học và tâm tính học của Nguyễn Đức Đạt trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại và ý nghĩa của nó
Chương 4. Tư tưởng về đạo trị quốc và thực thi chính sự của Nguyễn Đức
Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại và ý nghĩa của nó

5


Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Có thể nói, ở nước ta đã có rất nhiều những tập sách viết về Nho giáo Việt
Nam thế kỷ XIX, hay các bài viết được đăng trên các báo, tạp chí chuyên ngành
cũng nhiều, như: Tìm hiểu tư tưởng chính trị Nho giáo Việt Nam từ Lê Thánh

Tông đến Minh Mệnh của Nguyễn Hoài Văn, Nho giáo và phát triển ở Việt Nam
của Vũ Khiêu, Lịch sử tư tưởng Việt Nam tập 2 của Lê Sĩ Thắng, Đại cương lịch
sử triết học Việt Nam của Nguyễn Hùng Hậu, Sự phát triển tư tưởng ở Việt Nam
từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám tập 1 của Trần Văn Giàu, Lịch sử tư
tưởng Triết học Việt Nam của Trịnh Doãn Chính... Ngoài ra, còn rất nhiều các bài
viết cũng đã đề cập đến vấn đề này, tiêu biểu là những bài viết của các tác giả như:
Nguyễn Tài Thư, Trần Thanh Tâm, Nguyễn Thanh Bình, Lê Thị Lan, Nguyễn
Đức Sự, Diệp Quốc Lương... Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một tập sách
chuyên khảo nào viết về Nguyễn Đức Đạt, chủ yếu tư tưởng của ông được trình
bày trong một số chương, tiết hoặc tiểu tiết của những cuốn sách về lịch sử tư
tưởng Việt Nam thế kỷ XIX.
Những nhận định đánh giá của các tác giả là những tư liệu hữu ích và làm
cơ sở cho quá trình nghiên cứu đề tài này. Từ các công trình nghiên cứu đó, chúng
tôi chú trọng vào những khuynh hướng nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến nội
dung đề tài như sau: (1) Những công trình nghiên cứu về cơ sở hình thành tư
tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại. (2) Những công trình
nghiên cứu về tư tưởng triết học và tâm tính học của Nguyễn Đức Đạt trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại. (3) Những công trình nghiên cứu tư tưởng về đạo trị
nước và thực thi chính sự của Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng
thoại.
1.1. Các công trình nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Nguyễn
Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại

6


1.1.1. Các công trình nghiên cứu về bối cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam
nửa cuối thế kỷ XIX
Việc nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại chính là đi tìm hiểu về bối cảnh lịch sử, xã hội Việt

Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX. Có thể nói, giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX
là giai đoạn có nhiều biến động về tình hình kinh tế, xã hội, văn hóa, tư tưởng ở
Việt Nam, vì thế đã được rất nhiều học giả quan tâm nghiên cứu dưới nhiều góc
độ khác nhau, đặc biệt là góc độ lịch sử. Ở đây chúng tôi khảo cứu các tài liệu
lịch sử bằng phương pháp lôgic - lịch sử để chỉ ra những chứng cứ lịch sử cụ thể
làm ảnh hưởng đến tư tưởng của các nho sĩ Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ
XIX, trong đó có Nguyễn Đức Đạt. Để hiểu rõ về tình hình Việt Nam nửa cuối
thế kỷ XIX đã tác động tới sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác
phẩm Nam Sơn tùng thoại như thế nào, chúng tôi đi tìm hiểu và phân tích các
công trình nghiên cứu trên một số lĩnh vực cụ thể sau:
* Nhóm các công trình nghiên cứu về tình hình kinh tế Việt Nam nửa
cuối thế kỷ XIX
Tác phẩm “Kinh tế xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn” của tác
giả Nguyễn Thế Anh, nhà xuất bản Lửa thiêng (1971) đã phân tích tỉ mỉ các hoạt
động thương nghiệp, trung tâm buôn bán cũng như các yếu tố giao thông vận tải
và chính sách thuế khóa trong thương mại dưới triều Nguyễn. Đồng thời, tác giả
còn chỉ ra vai trò đặc biệt quan trọng của Nhà nước đối với hoạt động ngoại
thương trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX.
Tác giả Đỗ Bang trong cuốn sách “Thương nghiệp Việt Nam dưới triều
Nguyễn”, nhà xuất bản Thuận Hóa, 1997 đã dành cả chương 2 đi sâu tìm hiểu và
trình bày về chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn, từ đó đánh giá những
tiến bộ, tích cực trong nhận thức của các vua quan nhà Nguyễn về vấn đề kinh tế
hàng hóa và ngoại thương, nhất là việc trao đổi buôn bán với các nước trong khu
vực. Nhưng đồng thời, tác giả cũng chỉ ra những sai lầm của các vua quan nhà

7


Nguyễn trong quá trình thực thi các chính sách về ngoại thương dẫn đến việc
không khuyến khích được thương nhân và kinh tế trì trệ.

Cuốn sách “Việt Nam thế kỷ XIX” của Nguyễn Phan Quang, năm 1999
cũng đề cập đến lĩnh vực kinh tế nhưng chỉ bàn đến vấn đề thương nghiệp mà
thôi. Cuốn sách đã trình bày về những chính sách nội thương của triều Nguyễn
và tác giả đã chỉ ra những hạn chế trong chính sách nội thương của triều Nguyễn
là nhà Nguyễn đã không ký kết các hiệp ước thương mại dẫn đến các chính sách
chưa đủ mạnh để thúc đẩy kinh tế hàng hóa phát triển.
Tác giả Võ Kim Cương (chủ biên) trong cuốn sách Lịch sử Việt Nam, tập
6 (giai đoạn từ năm 1858 đến năm 1896), nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2013 đã
phân tích rất chi tiết tình hình kinh tế Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX do triều
Nguyễn tổ chức thực hiện thông qua những vấn đề ruộng đất, đê điều, thương
mại và nạn đói của nông dân cùng những chính sách kinh tế do thực dân Pháp
thực hiện như việc chiếm ruộng đất lập đồn điền, thu thuế khóa nặng nề, chính
sách thương mại có lợi cho thực dân Pháp… làm cho đời sống của nhân dân hết
sức khó khăn. Những phân tích sâu sắc của tác giả có tác dụng định hướng
chúng tôi khảo sát các điều kiện kinh tế ở Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ
XX với tư cách là cơ sở dẫn tới sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong
tác phẩm Nam Sơn tùng thoại.
Những nghiên cứu trên cho người đọc hiểu tương đối cụ thể về tình hình
kinh tế của Việt Nam thế kỷ XIX: giai đoạn này nền kinh tế Việt Nam không có
nhiều khởi sắc, thậm chí từ khi thực dân Pháp xâm lược, nền kinh tế của nước ta
“có một vài nét thay đổi” [24, tr. 370] nhưng chủ yếu là nhằm mang lại lợi ích
cho thực dân Pháp, còn người dân Việt Nam vô cùng nghèo nàn, đói khổ dù cho
triều đình Nhà Nguyễn đã cố gắng bằng nhiều biện pháp khác nhau để cải thiện
đời sống nhân dân. Từ những vấn đề kinh tế mà các tác giả đã chỉ ra sẽ là cơ sở
để chúng tôi phân tích tình hình kinh tế Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX (ở
chương 2, mục 2.1.1), thấy được sự ảnh hưởng của nó đến tư tưởng thân dân,

8

yêu dân, hết lòng lo cho cuộc sống của nhân dân, sẵn sàng chấp nhận sự trách
phạt của triều đình để giúp dân bớt đói khổ ở Nguyễn Đức Đạt.
* Nhóm các công trình nghiên cứu về tình hình chính trị - xã hội
Tác giả Trần Thanh Tâm với cuốn sách “Tìm hiểu quan chức nhà
Nguyễn” nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế, 1996 đã đi sâu vào tìm hiểu bộ máy
quan chức nhà Nguyễn để thấy được sự vận hành của bộ máy này trong chế độ
phong kiến có ảnh hưởng như thế nào đến toàn bộ xã hội. Thông qua những trình
bày của tác giả về quan chức nhà Nguyễn và những danh mục từ tra cứu quan
chức nhà Nguyễn người đọc có thể hình dung ra chế độ quan chức của một thời
đại cũng như cách gọi tên của các chức quan trong triều đình. Những trình bày
của tác giả có ý nghĩa quan trọng giúp cho chúng tôi khảo sát điều kiện chính trị,
xã hội ở Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX với tư cách là cơ sở dẫn tới
hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt.
Tác giả Nguyễn Minh Tường với “Cải cách hành chính dưới triều Minh
Mệnh”, nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1996 đã tập trung nghiên cứu sâu hơn về
cơ cấu tổ chức, hoạt động của cơ quan giám sát dưới triều Minh Mệnh. Đồng
thời tác giả cũng đưa ra nhận định: tư tưởng pháp trị được đề cao dưới triều
Minh Mệnh nhằm tạo điều kiện cho bộ máy hành chính thực hiện nghiêm minh,
hiệu quả, phòng ngừa nạn tham quan. Tác phẩm đã nêu khái quát tư tưởng chính
trị của Minh Mệnh song chưa đi sâu phân tích về các tư tưởng này. Những luận
giải này của Nguyễn Minh Tường giúp cho chúng tôi xác định được vai trò của
tư tưởng pháp trị trong tư tưởng Minh Mệnh nhằm thực hiện đường lối cai trị đất
nước trong giai đoạn này. Đây được coi là những luận chứng khoa học để chúng
tôi luận giải bối cảnh chính trị - xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX dẫn đến
sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt. Từ đó, có thể nghiên cứu và tìm hiểu
sâu hơn về tư tưởng chính trị của Nguyễn Đức Đạt có sự kết hợp giữa đạo đức
và pháp luật trong đường lối trị nước.

9

Đỗ Bang (chủ biên) với cuốn sách “Tổ chức bộ máy Nhà nước triều
Nguyễn giai đoạn 1802 - 1884”, nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế (1997) đã cho
chúng ta thấy giai đoạn 1802 - 1884 là giai đoạn phát triển cực thịnh của chế độ
phong kiến trung ương tập quyền và chứng minh tính uy lực tuyệt đối của triều
Nguyễn so với bất kỳ triều đại nào trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Từ đó tác
giả tập trung đi vào khai thác và tìm hiểu bộ máy Nhà nước của triều Nguyễn với
tư cách là triều đại có khả năng thống nhất lãnh thổ, thế quyền và thần quyền. Sau
này, năm 2007, Đỗ Bang còn có bài viết trên Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử với tiêu
đề “Triều Nguyễn: thiết lập tập quyền và các chế tài điều tiết cực quyền”. Bài viết
đã lý giải tính chất cực đoan của chế độ quân chủ chuyên chế là do chế độ trung
ương tập quyền đạt đến đỉnh cao và cực quyền đến mức tuyệt đối, vì thế, nhà
Nguyễn đã phải vận dụng học thuyết trị nước của Nho giáo trong thực hiện mục
tiêu chính trị. Đồng thời, tác giả còn trình bày các giải pháp về cơ chế quản lý của
Nhà nước. Tuy nhiên, bài viết chưa nêu bật được tác dụng và giá trị trong tư tưởng
trị nước của Nho giáo đối với xã hội đương thời và bài học đối với hiện nay.
Trong cuốn “Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam
từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX”, bài viết tại Hội thảo Khoa học năm 2008 của
Đinh Xuân Lâm với “Trách nhiệm triều Nguyễn về sự thất bại của xu hướng đổi
mới ở Việt Nam cuối thế kỷ XIX”. Trong khi khẳng định nguyên nhân dẫn đến sự
thất bại của các đề nghị đổi mới ở Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX là do thái độ
nửa vời của vua quan triều đình và chính nội dung của các đề nghị ấy còn nặng
về ảnh hưởng bên ngoài mà chưa chú ý đến giải quyết mâu thuẫn cơ bản trong
xã hội Việt Nam tại thời điểm ấy thì tác giả đồng thời cũng phân tích những vấn
đề chính trị - xã hội triều Nguyễn giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt là
trong chính sách đối ngoại của triều Nguyễn cùng với việc bóp chết các cuộc
khởi nghĩa nông dân làm bộc lộ nhiều mâu thuẫn trong lòng xã hội phong kiến
Việt Nam thời kỳ này.

10

Cũng tại Hội thảo khoa học này còn có nhiều bài tham luận của các nhà
nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau đã trình bày về tình hình chính trị, xã hội
Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX như: PGS. TS Trần Kim Đỉnh với bài “Góp phần
tìm hiểu sử học triều Nguyễn”; Nguyễn Quang Trung Tiến “Vấn đề canh tân đất
nước dưới triều Nguyễn nửa sau thế kỷ XIX”; GS. Trịnh Vĩnh Thường “Tình hình
ngoại giao khó khăn của vua Tự Đức triều Nguyễn giai đoạn 1868 - 1880”… Mặc
dù các tham luận có những cách nhìn, cách đánh giá khác nhau thậm chí còn trái
ngược nhau nhưng về cơ bản, các tác giả đều cố gắng đánh giá một cách công
bằng những mặt tích cực, hạn chế của triều Nguyễn. Điều này cho thấy, việc
nghiên cứu về triều Nguyễn để hiểu được tình hình chính trị, xã hội Việt Nam giai
đoạn nửa sau thế kỷ XIX vẫn còn nhiều vấn đề đặt ra cần tiếp tục thảo luận.
Cuốn sách Lịch sử Việt Nam do Võ Kim Cương (chủ biên), tập 6, nhà xuất
bản Khoa học xã hội, 2013 đã trình bày hệ thống những vấn đề chính trị, xã hội
ở Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX với những vấn đề về cách thức tổ
chức bộ máy chính quyền của nhà Nguyễn và của thực dân Pháp, tổ chức quân
đội; các vấn đề về an sinh xã hội, quan hệ lương giáo, sự phân hóa giai cấp và
các vấn đề về văn hóa giáo dục… Ở đây tác giả đã luận giải những vấn đề bất
cập của triều đình trong việc “hoàn toàn đánh mất quyền cai trị đất nước”, để
“nước ta từ một nước phong kiến độc lập, tự chủ trở thành nước thuộc địa của
Pháp, nhân dân ta từ người làm chủ trở thành thân phận nô lệ của chủ nghĩa thực
dân” [24, tr.344]. Những phân tích sâu sắc của tác giả có tác dụng định hướng
chúng tôi khảo sát các điều kiện về chính trị, xã hội, văn hóa, giáo dục ở Việt
Nam nửa sau thế kỷ XIX (dưới sự xâm lược của thực dân Pháp), là cơ sở dẫn tới
sự hình thành những tư tưởng chính trị- xã hội, đạo đức, giáo dục, quân sự,... của
Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu trên đã khảo cứu một cách tương đối
đầy đủ về tình hình chính trị - xã hội ở Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX và
cung cấp những cái nhìn đa chiều về triều Nguyễn. Đặc biệt là hiểu rõ giai đoạn

11


mà Nguyễn Đức Đạt sống và hoạt động chính trị là thời kỳ có nhiều biến động
lớn do sự xâm lược của thực dân Pháp và những vấn đề xã hội phức tạp, đặt ra
hai khuynh hướng đấu tranh hoặc chủ chiến, hoặc chủ hòa. Những lập luận của
các tác giả trên giúp chúng tôi tiếp tục phân tích sâu bối cảnh chính trị - xã hội
Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX với sự xâm lược của phương Tây đòi
hỏi triều đình phải có những sách lược phù hợp. Và thực tế lúc này đã xuất hiện
hai trào lưu tư tưởng: một số quan lại và sĩ phu tiến bộ thức thời, mạnh dạn đưa
nhiều đề nghị cải cách đổi mới nhằm làm cho nước nhà giàu mạnh để có thể
đương đầu lại sự tấn công ngày càng dồn dập của chủ nghĩa tư bản phương Tây;
trào lưu đối ngược lại là của các nhà Nho chân chính, đã nỗ lực biện minh cho
tính hợp lý của Nho giáo Khổng - Mạnh đối với xã hội đương thời và tư tưởng
Nguyễn Đức Đạt được hình thành trong bối cảnh chính trị - xã hội như vậy.
1.1.2. Các công trình nghiên cứu về tiền đề tư tưởng của Nguyễn Đức Đạt
* Nhóm các công trình nghiên cứu về tư tưởng Nho giáo
Từ trước đến nay, việc nghiên cứu về tư tưởng Nho giáo luôn được rất
nhiều các học giả trong và ngoài nước hết sức quan tâm, vì thế khối lượng các
công trình nghiên cứu về Nho giáo là vô cùng đồ sộ, được tiến hành dưới nhiều
loại hình khác nhau như: Các công trình nghiên cứu dưới dạng sách, tiêu biểu
như Đào Duy Anh, Đoàn Trung Còn, Trần Trọng Kim, Nguyễn Đức Lân, Phan
Bội Châu…; Các công trình nghiên cứu dưới dạng tạp chí, tiêu biểu như Nguyễn
Tài Thư, Trần Văn Giàu, Phan Ngọc, Võ Thị Thu Nguyệt…; Các công trình
nghiên cứu dưới dạng luận án, luận văn là vô cùng đa dạng và phong phú. Mỗi
công trình đều luôn tìm cho mình hướng đi phù hợp thể hiện cách nhìn nhận và
đánh giá khác nhau về Nho giáo mà không trùng lặp, mang lại hiệu quả và tính
khoa học rất cao. Có thể nói, về cơ bản các công trình nghiên cứu Nho giáo đều
tái hiện được tư tưởng của một thời đại lịch sử đã qua góp phần đáp ứng nhu cầu

lý luận và thực tiễn đặt ra.

12


Có thể khái quát các công trình nghiên cứu về Nho giáo thành các hướng
chủ yếu sau:
+ Hướng những công trình nghiên cứu luận giải kinh điển của Nho giáo:
Các học giả như Đào Duy Anh, Phan Bội Châu, Trần Trọng Kim, Đoàn Trung
Còn đều có những nhận định và kiến giải của riêng mình về Nho giáo, song phải
kể đến hai tác giả Phan Bội Châu với cuốn Khổng học đăng và Trần Trọng Kim
với cuốn Nho giáo. Đây là hai tác phẩm đã kế thừa và diễn giải mới các luận
điểm cơ bản của Nho giáo cho phù hợp với thời đại, qua đó thể hiện quan điểm
của tác giả về Nho giáo - Nho giáo không chỉ là học thuyết chính trị - xã hội mà
còn là một học thuyết triết học. Bên cạnh đó, các tác giả còn khẳng định vai trò
của Nho giáo trong việc ổn định trật tự xã hội, giáo dục nhân cách con người.
Những khẳng định này của tác giả về Nho giáo tuy còn những hạn chế song
những tác phẩm này luôn được coi là những tài liệu quý giá cho các học giả đi
sau khi tiếp cận nghiên cứu.
+ Hướng những công trình nghiên cứu về vai trò, ảnh hưởng của tư tưởng
Nho giáo đến đời sống xã hội và con người Việt Nam. Hướng nghiên cứu này
trong những năm gần đây rất được các học giả quan tâm dẫn đến sự nâng cao cả
về số lượng và chất lượng các công trình nghiên cứu. Trong đó phải kể đến công
trình Nho giáo xưa và nay của tác giả Vũ Khiêu (chủ biên), Nxb Khoa học xã
hội, 1990 và cuốn Nho giáo tại Việt Nam của Viện Triết học - Lê Sĩ Thắng (chủ
biên), Nxb Khoa học xã hội, 1994. Các cuốn sách này là tập hợp các bài tham
luận của các học giả chuyên nghiên cứu về Nho giáo và những ảnh hưởng của nó
đối với các mặt, các lĩnh vực trong đời sống xã hội. Hầu hết các bài viết đều đưa
ra những nhận định khách quan về vị trí, vai trò của Nho giáo ở Việt Nam và ý
nghĩa của nó qua các giai đoạn lịch sử nước ta.

Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu chuyên sâu về những ảnh
hưởng của Nho giáo đến các lĩnh vực của đời sống xã hội và con người Việt
Nam. Nguyễn Tài Thư với “Nho học và Nho học ở Việt Nam” là tác phẩm có

13


nhiều những kiến giải mới về ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội và con
người Việt Nam. Những ảnh hưởng này được xác định không chỉ ở thế giới
quan, nhân sinh quan mà còn ở chính trong nếp sống và phong tục tập quán của
mọi người.
+ Hướng các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của Nho giáo đến các
nhà tư tưởng tiêu biểu của Việt Nam. Hướng nghiên cứu này chính là cơ sở thực
tiễn thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu ở nhiều lĩnh vực khác nhau
như: Triết học, sử học, văn học...
Bài viết “Vài ý kiến về ảnh hưởng của Nho giáo với xã hội Việt Nam”của
tác giả Đào Duy Anh in trong cuốn Nho giáo tại Việt Nam do Lê Sỹ Thắng chủ
biên, 1994 đã có nhận xét về nhà Nho Nguyễn Trãi như sau:“tư tưởng của
Nguyễn Trãi là tư tưởng thuần túy Nho gia mà tư tưởng chủ đạo thấm nhuần mọi
ngôn hành là tư tưởng nhân nghĩa của Nho gia” [94, tr.24].
Cũng trong cuốn sách Nho giáo tại Việt Nam, bài viết “Tư tưởng Nguyễn
Trãi và Nho giáo” của tác giả Lê Sỹ Thắng lại có hướng đi khác khi tìm hiểu về
ảnh hưởng của Nho giáo đến các nhà tư tưởng Việt Nam, ông đi sâu phân tích cụ
thể những tác động tích cực và tiêu cực của Nho giáo đến tư tưởng Nguyễn Trãi.
Bài viết đã phân tích ảnh hưởng của Nho giáo đến quá trình hình thành và phát
triển tư tưởng Nguyễn Trãi qua các thời kỳ. Từ đó tác giả chỉ ra những phương
pháp triết học trong việc nghiên cứu tư tưởng Nho giáo của mình. Rõ ràng,
nghiên cứu này có ý nghĩa sâu sắc cho chúng tôi trong việc tìm ra sự ảnh hưởng
của Nho giáo đến sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam
Sơn tùng thoại.

Ngoài ra còn phải kể đến những nghiên cứu dưới dạng luận văn, luận án,
hay các bài viết trên tạp chí như Nguyễn Hoài Văn (2001) với “Tìm hiểu tư
tưởng chính trị Nho giáo Việt Nam từ Lê Thánh Tông đến Minh Mệnh”, Nguyễn
Thị Thanh Mai (2007) với “Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức
của người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay”; Trần Văn Giàu với

14


“Các nguyên lý của đạo đức Nho giáo ở Việt Nam thế kỷ XIX”, Tạp chí nghiên
cứu lịch sử, số 128 - 1969; Phan Ngọc với “Đạo nho Việt Nam, một sự khúc xạ”,
Tạp chí nghiên cứu Trung Quốc,số 4 - 1995; Võ Thị Thu Nguyệt với “Xã hội
Việt Nam hôm nay và Nho giáo”, Tạp chí Đông Nam Á, số 4 - 2004; Phan Đại
Doãn với “Nho giáo Việt Nam”, Tạp chí xưa và nay, số 229 và 230 - 2005;
Nguyễn Đình Chú với “Hôm nay với Nho giáo”, Tạp chí Hán Nôm,bsố 1 - 2005;
Phan Mạnh Toàn với “Những nhân tố chủ yếu làm biến đổi Nho giáo ở Việt
Nam”, Tạp chí giáo dục lý luận, số 9 - 2006; Nguyễn Tài Thư với “Một số đặc
trưng cơ bản của Nho giáo Việt Nam”, Tạp chí triết học, số 9- 2009… Những
nghiên cứu này đã khẳng định sự đa dạng và phong phú của Nho giáo, dưới các
góc độ và cách nhìn nhận khác nhau các nhà nghiên cứu đã phần nào đánh giá
được ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội nói chung và tư tưởng của các nhà
nho Việt Nam nói riêng.
Như vậy, chúng ta thấy rằng việc khảo cứu các công trình nghiên cứu về
Nho giáo là vấn đề đã và đang được rất nhiều học giả quan tâm tìm hiểu dưới
nhiều góc độ, phương diện và bằng nhiều phương pháp khác nhau. Kết quả
nghiên cứu của các công trình trên giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn về những tác
động tích cực của Nho giáo tới các mặt của đời sống xã hội, con người góp phần
tích cực vào hoàn thiện con người Việt Nam cả trong thời kỳ phong kiến và hiện
nay. Những công trình trên được coi là nguồn tài liệu quan trọng để chúng tôi
tìm ra những tư tưởng Nho giáo trực tiếp có ảnh hưởng đối với sự hình thành tư

tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ở chương sau như sự
ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo đối với hệ tư tưởng Việt Nam giai đoạn triều
Nguyễn; tinh thần phục hưng Nho giáo vào đầu triều Nguyễn và những ảnh
hưởng của các học thuyết ngoài Nho giáo.
* Nhóm các công trình nghiên cứu về tư tưởng Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX
Ở nước ta, việc nghiên cứu về những tiền đề tư tưởng ảnh hưởng đến sự
hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại chưa

15


được đề cập với tư cách là một nội dung độc lập mà thường chỉ được bàn tới
thông qua việc nghiên cứu về lịch sử tư tưởng của triều Nguyễn. Ở đây, chúng
tôi chỉ đi sâu vào tìm hiểu những công trình tiêu biểu có liên quan trực tiếp và
làm tài liệu tham khảo cho đề tài luận án.
Tác giả Trần Văn Giàu trong cuốn sách “Sự phát triển của tư tưởng ở Việt
Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám”, tập 1, Nhà xuất bản Khoa học
xã hội, Hà Nội, 1973 đã trình bày cụ thể cơ sở xã hội của hệ ý thức phong kiến
thế kỷ XIX - tư tưởng Nho giáo trong giai đoạn này. Đây là nguyên nhân quyết
định hệ tư tưởng của các nhà tư tưởng thế kỷ XIX, trong đó có Nguyễn Đức Đạt
bởi theo tác giả “mấy nét sơ lược về đặc điểm xã hội Việt Nam dưới thời Nguyễn
có thể rọi một phần ánh sáng vào đặc điểm của hệ ý thức phong kiến thế kỷ XIX”
[38, tr.53]. Ở đây, tác giả chỉ ra nguyên nhân thành lập chính quyền nhà nước
phong kiến triều Nguyễn là sự chiến thắng của cuộc nội chiến ở Việt Nam cuối thế
kỷ XVIII và sau đó nhà Nguyễn đã duy trì một chế độ chính quyền tập trung tuyệt
đối, lấy Nho giáo làm quốc giáo. Như vậy, việc nhà Nguyễn đưa Nho giáo lên địa
vị độc tôn và quản lý xã hội bằng Nho giáo đã có ảnh hưởng rất lớn đến tư ưởng
của các nho sĩ Việt Nam giai đoạn này, trong đó có Nguyễn Đức Đạt.
Tác giả Lê Sỹ Thắng trong cuốn “Lịch sử tư tưởng Việt Nam”, tập 2 (Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997) đã phân tích điều kiện chính trị, xã hội dẫn tới

sự khẳng định Nho giáo dành địa vị độc tôn trong hệ tư tưởng phong kiến Việt
Nam; đồng thời miêu tả một cách chi tiết về khuynh hướng và sự cố gắng xây
dựng hệ tư tưởng riêng mà Nho giáo là nòng cốt “Xã hội Việt Nam thế kỷ XIX
là một xã hội phong kiến đình trệ lâu dài, không có tiền đề kinh tế - xã hội cho
một hệ tư tưởng mới, cao hơn hệ tư tưởng phong kiến mà Nho giáo là nòng cốt
ra đời. Nói một cách khác, tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX không thể thoát ra
khỏi hệ tư tưởng phong kiến. Nó chỉ có thể và thực sự là hệ tư tưởng phong kiến
mà thôi, tuy có thể đạt tới những yếu tố nào đó của tư tưởng cải cách” [95, tr.1213], tác giả cũng lý giải nguyên nhân chủ yếu khiến cho nhà Nguyễn dành cho

16


Nho giáo địa vị độc tôn “nhà Nguyễn - bắt đầu từ Gia Long - thực sự có nhu cầu
và có ý chí một mặt thì bóp chết các âm mưu và hành động chống đối dù là của
nhân dân hay là của các thế lực phong kiến khác, một mặt thì phải tranh thủ lòng
dân ổn định xã hội. Với các nguyên tắc tam cương, ngũ thường, với đường lối
nhân chính, với lý tưởng xây dựng một xã hội hòa mục và có kỷ cương, với cả
mặt tiến bộ và mặt không tốt của nó, Nho giáo là học thuyết duy nhất có khả
năng đáp ứng đầy đủ các yêu cầu của chế độ phong kiến trung ương tập quyền
trên đất nước Đại Nam thống nhất” [95, tr.26]. Bên cạnh đó tác giả cũng chỉ ra lý
do để các nhà Nho thời kỳ này cố gắng xây dựng hệ tư tưởng riêng mà vẫn giữ
Nho giáo là nòng cốt “với sự thống nhất của đất nước, trước các hậu quả kinh tế,
xã hội, tâm lý, trên cơ sở các thành tựu mà thế kỷ trước để lại, trước các yêu cầu
mới của thực tiễn, nổi bật là yêu cầu bảo vệ Tổ quốc trước sự xâm lược của chủ
nghĩa tư bản phương Tây và với sự hiện hữu của những nhân vật có tài năng và
tâm huyết, một hiện tượng mới đã xuất hiện trong tiến trình tư tưởng Việt Nam
thế kỷ XIX. Đó là sự xuất hiện của một khuynh hướng, một ý định, một sự cố
gắng, một sự thể nghiệm muốn xây dựng một hệ tư tưởng riêng, mang dấu ấn
Việt Nam, tuy vẫn lấy Nho giáo làm nòng cốt” [95, tr.31-32]. Những bàn luận
trên của Lê Sỹ Thắng giúp chúng ta hiểu rằng các hoạt động của các nhà Nho

Việt Nam thế kỷ XIX là kết quả tất yếu của các cuộc đấu tranh kinh tế, chính trị,
văn hóa, tư tưởng thời kỳ này. Ở đây, Lê Sỹ Thắng còn chỉ ra cục diện của thế
kỷ XIX khác hẳn với các thế kỷ trước, khi mà việc thống nhất đất nước đã nổi
lên thành một vấn đề trong tư tưởng và tình cảm của mỗi người dân Việt Nam,
nó trở thành nỗi niềm đau đáu của người dân mất nước, nỗi đau chia cắt non
sông không ngừng rỉ máu và trở thành một nỗi niềm suy tư canh cánh bên lòng
những nhà yêu nước. Như vậy, chúng ta không thấy tác giả bàn trực tiếp về cơ
sở dẫn tới việc hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt, nhưng cần hiểu rằng
Nguyễn Đức Đạt ra đời trong giai đoạn này, sống và hoạt động ở thời kỳ được
Lê Sỹ Thắng nhắc đến trong cuốn sách thì chắc chắn tư tưởng của Nguyễn Đức

17


Đạt không thể tách rời với điều kiện xã hội Việt Nam lúc bấy giờ là muốn xây
dựng một hệ tư tưởng riêng lấy Nho giáo làm nòng cốt. Vì vậy, những phân tích
sâu sắc của tác giả có tác dụng định hướng chúng tôi trong quá trình tìm kiếm
tiền đề tư tưởng cho sự hình thành tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm
Nam Sơn tùng thoại.
Tại Hội thảo khoa học Lịch sử nhà Nguyễn - một cách tiếp cận mới do Đại
học Sư phạm Hà Nội tổ chức năm 2002 đã có một số tham luận đề cập đến văn
hóa tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX như: “Triều Nguyễn và văn hóa triều
Nguyễn” (Nguyễn Đình Chú), “Triều Nguyễn và thái độ đối với lịch sử” (Phạm
Hồng Việt), “Về chính sách giáo dục của triều Nguyễn ở thế kỷ XIX” (Lê Hiến
Chương), “Chính sách tôn giáo của nhà Nguyễn trong bối cảnh lịch sử thế kỷ
XIX ở nước ta” (Nguyễn Cảnh Minh)... Các tác giả đã phân tích những mặt
mạnh, mặt yếu của triều Nguyễn thế kỷ XIX và vai trò tích cực của triều Nguyễn
trong lịch sử Việt Nam, qua đó giúp cho người đọc có được hiểu biết tương đối
đầy đủ về xã hội Việt Nam thế kỷ XIX nhất là về tư tưởng của triều đình nhà
Nguyễn để chúng tôi hiểu rõ về tình hình xã hội Việt Nam và ý thức hệ tư tưởng

phong kiến của triều Nguyễn.
Ngoài ra còn có những công trình nghiên cứu về văn hóa, giáo dục - đào
tạo giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX có trình bày về tư tưởng Nho giáo thế kỷ XIX
như: Nguyễn Phan Quang trong cuốn “Lịch sử Việt Nam từ năm 1427 đến 1858”
(quyển 2, tập 2), NXB Giáo dục, 1971 đã đánh giá về những hạn chế của quan
lại triều Nguyễn là kết quả của chính sách giáo dục lạc hậu làm cho phần lớn các
quan lại đều bảo thủ, không có tư tưởng canh tân đất nước. Tác giả Trần Vũ Tài
với “Quốc sử quán triều Nguyễn từ thời Vua Gia Long đến Tự Đức” Kỷ yếu Hội
thảo khoa học Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ
thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX, NXB Thế giới, Hà Nội (2008) đã trình bày hoàn cảnh,
mục đích ra đời của Quốc sử quán cũng như việc khẳng định vị trí, công trạng
của Nhà nước trung ương tập quyền triều Nguyễn. Những tác phẩm này là tài

18


liệu tham khảo để chúng tôi đi sâu đánh giá một cách công bằng cả về những
thành tựu và hạn chế của triều Nguyễn.
Tác giả Nguyễn Minh Tường trong cuốn Lịch sử tư tưởng phương Đông
và Việt Nam, nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2012 đã bàn về tư tưởng Nho giáo ở
Việt Nam, trong đó tác giả luận giải về sự phục hưng của Nho giáo dưới triều
Nguyễn nhằm củng cố bộ máy cai trị và đào tạo nhân tài là việc làm hợp lý và dễ
hiểu của các vua nhà Nguyễn giai đoạn này. Cũng trong cuốn sách, tác giả luận
bàn về những tư tưởng chính trị của vua Minh Mệnh, hay tư tưởng phản kháng
chống đối áp bức bất công của Cao Bá Quát, đặc biệt là tư tưởng canh tân đất
nước của Nguyễn Trường Tộ ở nửa cuối thế kỷ XIX. Đây được coi là những
minh chứng cho sự biến đổi nhiều mặt trong đời sống xã hội của Việt Nam kể từ
khi thực dân Pháp xâm lược, chúng luôn tìm cách truyền bá những tư tưởng văn
hóa Pháp nhằm giảm dần ảnh hưởng của truyền thống văn hóa dân tộc trong đó
có tư tưởng Nho giáo chân chính. Sự ra đời của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong

tác phẩm Nam Sơn tùng thoại ở giai đoạn này chính là sự bảo tồn giá trị chân
quý của Nho giáo ở Việt Nam.
Tác giả Trịnh Doãn Chính (chủ nhiệm đề tài), Lịch sử tư tưởng Triết học
Việt Nam,Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí
Minh chủ trì (2013) đã đã sử dụng phần 4 của chương IV để khái quát về tư
tưởng triết học thời kỳ đầu nhà Nguyễn. Theo tác giả, xã hội Việt Nam thế kỷ
XIX được chia làm hai giai đoạn: giai đoạn 1 (từ 1802 đến 1858) với nhiệm vụ
trọng tâm là xây dựng lại đất nước sau mấy trăm năm chiến tranh tàn phá của các
tập đoàn phong kiến, các vua đầu triều Nguyễn đều coi trọng việc học hành để
chọn nhân tài, từ đó giới trí thức Nho học có bước phát triển mới, giai đoạn 2 (từ
năm 1858 đến năm 1896) đặt ra yêu cầu thực tiễn bảo vệ độc lập và toàn vẹn
lãnh thổ trước sự xâm lược của thực dân Pháp. Ứng với hai giai đoạn này là hai
khuynh hướng tư tưởng cơ bản “khuynh hướng chính thống và về khía cạnh nào
đó có thể gọi là bảo thủ và khuynh hướng canh tân” [17, tr.688], trong đó

19


Nguyễn Đức Đạt là nhà tư tưởng tiêu biểu của khuynh hướng thứ nhất. Những
phân tích của tác giả có ý nghĩa to lớn để chúng tôi thấy được những hạn chế
trong tư tưởng của các vua triều Nguyễn chính là một trong những nguyên nhân
dẫn đến sự bế tắc của hệ tư tưởng phong kiến thế kỷ XIX.
Tóm lại, việc nghiên cứu về bối cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa, tư tưởng
Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX được rất nhiều học giả quan tâm với nhiều công
trình nghiên cứu tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau. Qua đó, giúp cho chúng
tôi có nguồn tài liệu tham khảo vô cùng phong phú và quý giá khi tìm hiểu về tư
tưởng Nguyễn Đức Đạt trong tác phẩm Nam Sơn tùng thoại - một nhân vật lịch
sử dưới triều đại nhà Nguyễn.
1.1.3. Các công trình nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp của Nguyễn
Đức Đạt

Về thân thế của Nguyễn Đức Đạt, trước tiên phải kể đến cuốn Nhà giáo
danh tiếng đất Lam Hồng (Nxb Nghệ An - 2005). Cuốn sách này có bài viết của
tác giả Ninh Viết Giao về “Nguyễn Đức Đạt” - một con người nổi tiếng của quê
hương Nam Đàn. Bài viết khái quát toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của
Nguyễn Đức Đạt, qua đây người đọc biết được Nguyễn Đức Đạt sinh ra ở Nam
Đàn, Nghệ An - vùng đất nổi tiếng, với núi cao, sông sâu, phong cảnh kỳ vĩ,
thiên nhiên hữu tình, nơi đã sinh ra những người con ưu tú cho đất nước, quê
hương. Chính truyền thống này của quê hương Nam Đàn đã góp phần không nhỏ
trong việc giáo dục các thế hệ học sinh đỗ đạt, thành danh mà trong đó có gia
đình Thám hoa Nguyễn Đức Đạt. Ngoài việc cung cấp cho độc giả những thông
tin chi tiết về gia đình, quê hương Nguyễn Đức Đạt, bài viết còn cho người đọc
thấy được một con người tài giỏi, uyên bác về nhiều mặt, luôn hết lòng phấn
đấu, hy sinh vì nước vì dân, vì cuộc sống ấm no của người dân.
Trong bài báo Quan niệm về “đạo” của Nguyễn Đức Đạt đăng trên tạp
chí Văn hóa Nghệ An (tháng 4/2010) trên cơ sở phân tích một cách khái quát về
hoàn cảnh xuất thân và đặc điểm bản thân của Nguyễn Đức Đạt, tác giả Nguyễn

20