Một lối tư duy theo hệ thống: Phần 2

SÁNGCHỦNHẬT

Bohm:Tađãthảoluậnvớinhaukhánhiềuchuyện,nhưngcũngcònmột
sốchuyệnnữacầnphảixemxét.
Trướctiên,tôithiểnnghĩnênnóithêmđôichútvềnănglựcnhậncảmcơ
thể.Tôihiểulàmộtsốngườicảmthấyvẫncònchưarõ.Cáicănbảnlàbạn
phảiýthứcđượcvềcơthểbạnmộtcáchtrựctiếp,vềviệccơthểbạnđang
vận động ra sao; trong khi nếu bạn nhìn một cái cây chuyển động, chẳng
hạn,bạnýthứcđượcrằngnóhoàntoànđộclậpvớibạn.Nănglựcnhậncảm
cơthểkhiếnbạnýthứcđượctoànbộcơthểbạnxemnhưnóthuộcvềbạn,là
mộtphầncủabạn.Bạnýthứcđượccáigìđangxảyravàviệcnhữngýmuốn
củabạnđangtácđộnglêncáiđónhưthếnào,v.v.Vàchúngtathìluônluôn
cóthểtiếpcậngầnhơnđếnnănglựcnhậncảmcơthể.Nhữngngườiđủkhéo
léo,nhưnhữngvậnđộngviênhaynhữngnghệsĩmúa,họhẳnphảicómột
nănglựcnhậncảmcơthểrấttốtđểcảmnhậnmộtcáchchínhxácviệchọ
đangvậnđộngnhưthếnào.Họđâucầndừnglạiđểsuynghĩ.Chắchẳntrong
tưduycủamìnhhọphảibiếthọmuốnlàmgì;nhưngtrongkhiđangthựcsự
làmviệcđóthìhọkhôngdừnglạiđểphântíchmộtcáchchínhxácxemviệc
đódiễntiếnrasaovàsosánhnóvớinhữnggìhọđịnhlàm.
Cáiđólàcáiđãsẵnbaohàmtrongsựnộicảmrồi.Nhưngkhảnăngtựý
thứcnàycóthểbịmấtđi.Tôicóđọcmộtcâuchuyệnnóivềmộtngườivốn
bịmộtsựcố,sauđóanhtacảmthấyphầnbênphảicủacơthểkhôngcòn
thuộcvềmìnhnữa-anhtakhôngcònbaogiờýthứcđượcvềnóđểxemnó
nhưmộtbộphậncủacơthểmìnhnữa.Vấnđềlàchúngtaýthứcđượcngay
tứckhắcsựkhácbiệtgiữamộtvậnđộngxuấtpháttừbảnthânnóvớimột
vận động mà trước đó ta nghĩ đến, dù trên thực tế không cần phải chăm
chămnghĩrằng"đâychínhlàcáitôiýthứcđượcvềnóđấy."
Tôimuốnnóirằngnănglựcnhậncảmcơthểnàyrấtcóthểđượcmởrộng
đếntậntưduy,đểtacóthểýthứcđượcvềtưduykhinócandự.Sựcandự
củatưduytạorađủthứ.Thếrồinótácđộngvàotrigiác-cáibạnnghĩtác
độngđếncáitrigiácthấyởbênngoàivàcáibạncảmthấyởbêntrong.

H:Tôicứbănkhoănvềvídụhômquangàiđưaravềngườiđànbàmất


hoàntoànnănglựcnhậncảmcơthểđểrồiphảidùngmắtđểtựđiềuchỉnh
bảnthân.Khiđangngồiđây,aitrongchúngtacũngđangsửdụngnănglực
nhậncảmcơthểcủamình,bằngkhôngthìlàmsaongồivữngđược.
Bohm:Vâng,đólàmộtvídụrấthay.Bàtachợttỉnhdậykhôngcònnăng
lựcnhậncảmcơthểvàrồikhôngcócáchgìkiểmsoáthaylàmchủnhữngcử
độngcủacơthể.Bàkhôngngồidậyhaylàmbấtcứviệcgìđược.Bàđãphải
nhìnngómọithứđểxemxemđiềugìxảyravàcốhồitỉnhlạitheocáchđó.
Khó mà cắt nghĩa được điều này, nhưng khi ngồi trên ghế, bạn ý thức
đượcvềcơthểcủamình.Cóthểbạnkhôngđểýthấy,nhưngởđâycómột
sựnhậnbiếtbằngýthứcvềviệccơthểbạnđangtiếpxúcvớichiếcghếvà
nhiềunhữngcửđộngnhonhỏbạnbuộcphảithựchiệnđểsửalạitưthếnếu
cảmthấymìnhsắpngã,v.v.Tấtcảnhữngcáiấyđềuthuộcvềnănglựcnhận
cảmcơthể.Bạnthựcrađâucónghĩvềnó,haycóđưaranhữngphánxétvề
nó,hayđâucólựachọngì,haylàmbấtcứviệcgìđạiloạinhưvậy.Đúng
hơnlànóchỉviệctựvậnhànhthếthôi.
Vậy là ta đang phải tự hỏi xem liệu năng lực nhận cảm cơ thể có làm
đúngnhưvậyvớitưduykhông-đểrồibạncóthểtrựctiếpýthứcđượcrằng
tưduycủabạnđangtácđộnglêncáctrigiáccủabạn.Tađãbànvềviệctư
duy tác động lên tri giác như thế nào. Bạn nhìn thấy hoặc cảm nhận được
rằngcócáigìđódotưduytạora,nhưngtiếpđólạicómộttưduykhácập
đến và bảo "tôi chỉ kể cho anh biết mọi việc nó ra sao mà thôi". Tư duy
tuyênbốranhưthếtrongkhithựcranólạiđangtácđộngđếncáchmàmọi
việcdiễnra.Đâylàmộtsaiphạmrấtcốtyếu.Nógiốngnhưviệctrongcơthể
khôngcónănglựcnhậncảmcơthểvậy.
H:Tôithườngnghĩrằngnănglựcnhậncảmcơthểvềtưduylàđitheo
đườngthẳngvàrằngtôiphảilầntheomạchtưduycủatôi,màthếthìlạimâu
thuẫn.Vàthếlàtôinhậnrađượcrằngtôiđãphảiýthứcđượcvềtưduycủa

mìnhthôngquacảmgiác.
Bohm: Tư duy làm nảy sinh cảm giác, đúng vậy. Ngay cả sự thôi thúc
buộctaphảisuynghĩcũnglàmộtcảmgiác.Thếrồisauđótưduycủabạn
lạilàmnảysinhthêmnhữngcảmgiácvànhữnghìnhảnhtiếptheo.
H: Nếu trong khi đang nói chuyện với ngài, tôi say sưa đến nỗi mất đi


cảm nghiệm về cơ thể, về cảm xúc, thì có lẽ tư duy vẫn đang hoạt động
nhưng không có cái mà ngài gọi là năng lực nhận cảm cơ thể nữa. Nhưng
nếutôiquaylạichúývàocơthểvàvẫnnóichuyệnvớingàithìlúcđótôilại
phầnnàocảmthấyđượcbàntaymìnhđangđộngđậy,phầnnàocảmgiácvề
cáighếmìnhđangngồi,vềchấtgiọngmìnhđangnói.Thếthìđólàmộtquá
trìnhkhác.Cóphảingàiđịnhnóinhưvậykhôngạ?
Bohm:Vâng,vàtấtcảnhữngcảmxúckhácxuấthiệntừnhữngcáibạn
đangnói.
H:Cóphảitađangnóivềmộttrườngýthứcthốngnhấttrongđóbaogồm
cảtưduynhưngkhôngloạitrừnhữnggìthuộccơthểhaykhông?
Bohm:Vâng,nhưngtôiđangnóirằngtưduylàmộtphầnthuộccơthể.
Hômquatôiđãlưuýrằngtưduycũnglàmộtdạngthuộccơthểnhưngtinh
tếhơn.Cólẽtanênbànthêmvềđiềunày.
Tưduylàbộphậncủamộtquátrìnhvậtchất.Quátrìnhđódiễnratrong
bộnão,tronghệthầnkinh,vàthậtralàtrongkhắpcơthểvàtrongtấtcảmọi
thứ;tấtcảlàmộthệthống.Tưduycóthểđượctruyềntảithôngquanhững
quátrìnhmangtínhvậtthểnhưsóngvôtuyến,truyềnhình,chữviết-đủmọi
loạiphươngtiện.Khinóichuyện,âmthanhphátravàtruyềntảitưtưởng.
Trongcơthể,tưduyđượctruyềntảibằngnhữngtínhiệuthầnkinh;ởđâycó
mộtkiểumậtmãgìđómàtakhôngbiếtrõlắm.
Tađangnóivớinhaurằngtưduylàmộtquátrìnhmangtínhvậtchất;tư
duycónhữngphảnxạtựchúngdiễnra.Vànếubạncómộtkhảnăngnhìn
thấubảochobiếtđiềunàylàcóthật,thìnósẽthựcsựtácđộngđếnbạn.Một

sựnhìnthấuhaymộttrigiácvềsựthậtcóthểtácđộngsâusắcđếnquátrình
vậtchất,mộtquátrìnhbaogồmtrongđócảcácphảnxạ.Nhưngnếuchúng
tachỉcómộttrithứcmangtínhtrítuệhaymangtínhsuyluậnthôivềnhững
gìđangtiếpdiễn,thìnókhôngcanthiệpsâuvàoquátrìnhnày.
H:Khicáingàigọilànhìnthấuxuấthiệnthìthựctếlàcómộtsựtáitổ
chứcxuấthiện.Vàđâykhôngphảilàđiềutôicóđượchoặcbiếtđượcvềsuy
nghĩcủamình,màchỉđơngiảnlàsựvậnhànhlúcnàycóphầnkhácđi.
Bohm:Đúng,ởđâycómộtsựthayđổi.Hãygiảsửrằngchúngtasửdụng
những mối nối thần kinh trong não như một loại biểu hiện, mặc dầu trong


thựctếnóphongphúhơnthếnhiều.Chúngtacótấtcảcácdâythầnkinhkết
nốivớinhau thôngqua cácmốinối thầnkinh. Vàchúngcó thểlàm thành
mộttậphợpcácmốinốithầnkinhtạoramộtphảnxạnàođókhôngcónghĩa
lígìcholắmmàchỉđơngiảnđểduytrìsựvậnhành.Tưduyhànhđộngvà
candựnhưthếnàothìmỗitrigiáccũnghànhđộngvàcandựnhưvậy.Thế
tứclànhờvàosựnhậnbiếtchânlíbằngtrigiáchaynhờnhìnthấumàthứtri
giácnàyhànhđộng.Vàrồinóthựchiệntrựctiếpnhữnghànhđộngcủamình
tronghệthốngvàbằngcáchnàođótạoramộtsựthayđổikhiếnphảnxạtrở
nênvôhiệu.Cólẽphảnxạbắtđầutanbiếnchútđỉnh.Bạnkhôngđượcđể
cho tất cả các liên kết mối nối thần kinh tan biến mất, bằng không bạn sẽ
khôngcònlàmđượcbấtcứđiềugì.Điềunàycầnđượctiếnhànhmộtcách
thôngminh.
Hẳnbạnđãtừngcólầnthấycáigìđócóvẻnhưrấthấpdẫnđốivớibạn,
rồibằngvàotrigiácbạnchợtnhậnrathựcchấtđólàcáigì,rồibạntựbảo:
"Nóchẳngcònmảymayhấpdẫntôinữa.Tôihoàntoàndửngdưngvớinó."
Cácbạnhiểuýtôichứ?Nằmtrongsâucủasựướcmuốn,sựkhaokhátmột
cáigì,cócáigìđóthuộcvềhóahọc;rồiđộtnhiêncáiđódừnglại.Quátrình
hóahọcbịtrigiáctácđộng.
Hômquatađãbànvớinhaurằngvậtchấtrấtcóthểvôcùngtinhtế.Khoa

họcchưabiếthếtvềnóvàcólẽchẳngbaogiờbiếthết.Màvậtchấtđâuchỉ
mangtínhcơgiới.Dođó,nócóthểđáplạitrigiácbằngnhữngcáchhếtsức
bíẩnvàtinhtế,vượtngoàikhuônkhổ,khiếnkhoahọccóthểlầnthấydấu
vết.Nêncóthểcầncósựthayđổi.Phảiquanniệmnhưsau:sựnhìnthấuhay
trigiácsẽtácđộngđượcđếnmọithứ.Nókhôngchỉtácđộngđếnnhậnthức
suylímàcòntácđộngđếncảcấpđộhóahọc,vàđếntấtcảmọithứkhác.
H:Điềugìsẽxảyranếuchúngtanhìntấtcảnhữngcáiđónhưmộtquá
trìnhthốngnhất.
Bohm: Nhưng chúng ta thậm chí sẽ không "nhìn thấy" nó, vì khi vận
hành,nóvậnhànhquánhanhđếnmứcbạnkhôngkịpbiếtđiềugìđãxảyrabạnbắtgặpnótrongchớpnhoáng.Sauđóbạndiễntảnórabằngngôntừ.
Vậy,câuhỏicótínhthenchốtởđâylà:khimộtsựnhìnthấuđượcdiễnđạt
rathànhngôntừ,thìcáigìlàcáidiễnđạtnórathànhlời?Làtưduyhaylà
nhìnthấu?Tôimuốncácbạnhiểurằngbảnthânsựnhìnthấusẽlàmộtsự


nhìnthấuvàonhữngngôntừbiểuhiệnnómộtcáchđúngđắn.Cóthểnghĩ
nógầngiốngnhưnhữngngôntừphátratừmộtchiếcloaphóngthanhhơnlà
nhữngngôntừdomộtngườinàođóđangcốgắngnóira.
H: Điệu bộ của cơ thể đóng vai trò gì trong văn cảnh của những gì ta
đangnóivớinhau?
Bohm:Đólàmộtphầncủasựbiểuhiện,nókhôngphảilàkếtquảcủatư
duy. Bất kì cái gì đang diễn biến đều tự biểu hiện bản thân nó thông qua
ngôntừ,thôngquađiệubộvànhiềucáchkhác.Sựbiểuhiện,dùthànhvăn
haykhông,làmộtphầncủatrigiáchaynhìnthấu.Vàsựbiểuhiệncótầm
quan trọng, vì tri giác sẽ không chỉ thay đổi một số trong những mối thần
kinh-haynhữngcáigìđó-màcòntruyềntảiđếntưduynộidungcơbản
củacáinhìnthấu.Nhưvậy,tưduycóthểtiếptụchànhxửtrênmộtcơsở
khác,theomộthướngkhác.Dođóviệcdiễntảnórathànhngôntừlàđiều
quantrọng.
Nhưngnhữngngôntừnàyphảixuấtpháttừsựnhìnthấu.Cònnếungược

lại,chỉxuấtpháttừkíứcthìngôntừrấtcóthểkhôngbiểuhiệnđượctưduy.
H:Cóphảingàiđangnóirằngkhicóđượcmộtsựnhìnthấuvàoquátrình
sángtạonày,thìphươngthứcđượcsửdụngởđâykhôngphảilàngônngữmàđólàmộthànhvisángtạo?Vàrồimộthànhvisángtạokháccủabộnão
sẽ chuyển đổi điều này thành một thứ ngôn ngữ của lời nói để ta có thể
truyềnđạtchonhau?
Bohm:Đúngvậy.Nhưngtôinghĩtấtcảchỉlàmộthànhviduynhấtmà
thôi.Hànhvisángtạocùngmộtlúcvừasửađổimộtsốphảnxạlạivừatạo
rasựthểhiện,thôngquangôntừhaythôngquamộtsốphươngtiệnkhác;rồi
sựthểhiệnnàylạichophéptưduythếchỗnóđểxuấtpháttừđódichuyển
theomộthướngkhác.
H:Tôiđồrằngcóthểsosánhmộtcáchđơngiảncáinàyvớisựkhácnhau
giữaviệchọcthuộcbảngcửuchươngvớiviệchiểumộtcôngthức.
Một khi đã nhận thức được mối liên hệ thì việc thuộc lòng các dữ liệu
kháckhôngcònýnghĩanữavàbạncóthểđitrựctiếpđếnmốiliênhệđó.
Bohm:Đúng.Khibạnthấuhiểuđượcmộtđiềugì,thìtheocáchnàođó
điềunàychạmđếnmộttầngbậcsâuhơnvàrồinósẽlạibộclộrathànhngôn


từ.
Vấnđềlàchúngtaphảicókhảnăngnhìnthấu.Giảsửtatựhỏi,"Liệuta
có cái gọi là khả năng nhìn thấu để thấy rằng tư duy là một quá trình vật
chất,haythấyrằngtưduyluôncandựvàotrigiáckhôngnhỉ?".Nếutacó
đượccáinhìnthấuấythìđiềunàycóthểloạibỏbớtmộtsốràocảnđốivới
hướnghoạtđộngkiểuđó.
Nhưngtoànbộtậphợpphảnxạcủabạnlạichốnglạiđiềunày.Tậphợp
đóbảorằng"tưduyđâuphảilàmộtquátrìnhvậtchất".Phảnxạđầutiêncủa
talà:"Tưduynằmngoàivậtchấtrấtxa,haykiểugìcũngtáchbiệtvớivật
chất."Nócómộtthứchânlítinhthầnhaymộtthứýnghĩatrọngđạinàođó
vềmặttâmlinh.Quanniệmnàyđãđượcấnđịnhtrongtanhưmộtphảnxạ.
Tuynhiên,talạiđangnóivớinhaurằngtưduylàmộtquátrìnhvậtchất

vànócócandự-tứclàcáiquanniệmchorằngtưduychỉbảochotabiết
mọisựdiễnranhưthếnàomàthôilàmộtsựlựachọnkhôngnghiêmtúc.
Nếuđiềunàyxuấthiệnnhưmộtcáinhìnthấu,hoặcnếubạncóthểnhìnthấu
rằngtưduykhôngcónănglựcnhậncảmcơthểnhưngnócầncónănglực
nhậncảmcơthể,thìđiềuđósẽbắtđầuchạmđếnnhữngmốinốithầnkinh
đangduytrìcácphảnxạnày.Lúcnày,ngôntừcũngsẽtạoramộtsựthay
đổi trong tư duy, và tư duy sẽ bắt đầu thôi không nhìn sự vật theo chiều
hướngấynữa.
Sựlệthuộccủachúngtavàođiềukiệnchứađựngtrongđónhiềuràocản
khácnhauđốivớinănglựcnhậncảmcơthể,màmộttrongnhữngràocảnấy
là việc tư duy mặc nhiên nói rằng năng lực nhận cảm cơ thể là không cần
thiết,khôngtấtyếu.Vànếutưduychỉnóichobạnbiếtmọithứđangdiễnra
nhưthếnàothôi,thìnănglựcnhậncảmcơthểcólẽlàkhôngcầnthiếtthật,
vìthếthìcógìđâumàphảitrigiác.Dođó,quanniệmchorằngtưduychỉ
nói cho bạn biết mọi thứ đang diễn ra như thế nào là một lựa chọn không
nghiêmtúc;đâykhôngphảilàvấnđềcầnxemxétmộtcáchnghiêmtúc.Các
bạnhiểuchứạ?Khibạncóthểnhìnthấuvàosựviệc,thìtừđónhữngcái
trướcđâyhiệnravôcùngquantrọngsẽkhôngcònđượcbạnnhìnvớimột
con mắt quá nghiêm túc nữa. Bạn sẽ rất coi nhẹ chúng mặc dù trước đây
chúngtừngkíchđộngrấtghêgớmvàtừngmangmộtýnghĩalớnlao.Giờthì
bạnnói:"Chúngchẳngcónghĩalígì.Chúngchỉlànhữngthứmangtínhcơ


giớimàthôi."
H:Hìnhnhưnănglựcnhậncảmcơthểcónhiềucấpđộkhácnhau.Liệu
điềunàycódínhdánggìđếnsựnhậnbiếtbằngýthứccũngnhưsựkhông
nhậnbiếtđượcbằngýthứchaysựkhôngsuyniệm[41]haykhông?Vàngoài
Krishnamurtirathì còncó aikháccó đượcmột nănglựcnhận cảmcơ thể
caohơn,haymộtnănglựcsuyniệmcaohơnvềnhữnggìđangdiễnrahay
không?

Bohm:Tấtcảđềucóthể,nhưngtacókhảnăngbịlúnsâuvàođịahạtcủa
nhữngtưbiện,vànhữngtưbiệnđólạiđượcmangtheovàohệthống.Tahẳn
sẽđưamọithứvàotronghệthốngcủanhữngtưduyvànhữngphảnxạcủa
mình,vàrồichúngcóthểtrởthànhmộtthứtrithứcđồnghànhvớita.Thế
tứclàtrongkiểutưbiệngiàutínhtưởngtượngnàycómộtmốinguyhiểm.
Quantrọnglàbạnphảitựmìnhthựcsựnhìnthấynănglựcnhậncảmcơthể
vềtưduy,phảinhìnthấynótronglúcnóđanghoạtđộng.
Tôimuốnbànđếntrítưởngtượngđểcóthểhiểuđượcvaitròcủanóở
đây, vì nó liên quan mật thiết đến vấn đề này. "Tưởng tượng" có nghĩa là
"tạoramộthìnhảnh",là"nhìnthấyhìnhảnhcủacáikhôngcóthật";dùngtừ
ngữkhácđithìcóthểgọilàảotưởnghaysựhuyễntưởng,hayđủthứnữa.
Nhưngthựcragiữaquátrìnhtưởngtượngvớinănglựcnhậncảmcơthểlại
khôngkhácnhaumấyvềcơbản.Tatừngnóivớinhaurằngthựcratoànbộ
sựýthứclàđượctạobởimộtquátrình,quátrìnhđóluôndothôngtincó
đượctừcácgiácquandẫndắt.[42]
Quá trình này khiến nảy sinh ra tri giác của chúng ta, và quá trình này
cũnglàmộtloạitrítưởngtượng.Bạncóthểgọinólàtrítưởngtượngban
đầuhaytrítưởngtượngnguyênsơ.
Cũngnhưvậy,bạncóthểtưởngtượngranhữngthứkhôngcóthật,những
thứkhôngdotrigiácchỉchobiết.Vàđórấtcóthểlàsựtưởngtượngmang
tínhsángtạo.Tacóthểtưởngtượngranhữnghìnhhàicủanhữngthứkhông
aitừngbiết,nhữnghìnhhàimàtừthờiđiểmđómớihiệndiện.
Chúng ta lại còn có một loại trí tưởng tượng khác, đến từ quá khứ, từ
nhữngphảnxạ-trítưởngtượngphảnxạ,còncóthểgọilà"ảotưởng"hay
"sự huyễn tưởng". Cái đó cũng có thể có ích, bởi vì chúng ta có thể hình


dungmọithứvàhìnhdungchínhmìnhđangđitrênnhữngconđườngnàođó
hayđanglàmnhữngviệcgìđó,vàrồitheocáchấymàgiảiquyếtcácvấnđề.
Nhưng điều này có thể rất nguy hại, vì cái ảo tưởng kiểu này rất dễ biến

thànhtrigiáchiểnhiện;nócóthểcandựvàotrigiáctheocáchmàtưduy
candự,nhưtađãtừngnói.Khibịlạcvàoảotưởng,bạnsẽcócảmgiácnhư
bạnđangtrigiácthấycáidobạntưởngtượngra.Rồikhôngnhữngchỉđang
trigiácmộtcáchhiểnhiệncáiảotưởngmàbạnvẽra,bạncònhiểnhiệntrải
nghiệm và tri giác cái tôi của bạn đang làm việc đó. Nói cách khác, tất cả
đềudotưduydựngnên.Trongtưởngtượng,conngườibạnhoàntoànkhác
vớinhữnggìlẽraphảithếởngoàiđời,giốngnhưchândungđượcmiêutả
trongcuốnCuộcđờibíẩncủaWalterMitty(ThesecretlifeofWalterMitty)
[43]vậy.

Thếlàtrongtrítưởngtượngcủamình,bạntựtạorabảnthânbạnvàtạo
racảmộtthếgiới.Rồisauđó,rấtcóthểảotưởngsẽbắtđầuhòalẫnvớitri
giác của bạn về thực tại. Có một số học giả đã từng cho rằng, khi bắt đầu
hoạtđộng,trínhớcủatrẻhầunhưchỉlàảotưởng.Theonhưnhàtâmlíhọc
trẻemPiaget,nhữngđứatrẻcònbéhẳnphảicórấtnhiềuảotưởngtrongtư
duy.Chúngcóthểtưởngtượngrằngchúngđangtácđộnglênmọithứbằng
phép mầu. Thế rồi sau dần chúng mới học cách phân biệt ra một số "ảo
tưởng"đượcgọilà"thựctại",cụthểlànhữngảotưởngnàođãđượcthựctại
kiểm chứng: những thứ đứng vững được, những thứ ai cũng nhìn thấy,
nhữngthứkhángcựlạikhibịxôđẩy,nhữngthứkhôngbịtácđộngbởiviệc
bạnnghĩvềchúngnhưthếnào,v.v.
Nhưvậy,thựctạimàbạntrigiácthấybịtưduycủabạntácđộngvào.Tư
duyđangvậnhànhnhưmộtloạiảotưởngđangngấmvàotrigiáccủabạn.
Nótrởthànhmộtphầncủanhữnggìbạnnhìnthấy.Loạiảotưởngnàylàcần
thiết.Nhưngnếunóbámquáchặtvàkhángcựlạibằngchứngvềsựthiếu
mạchlạc,thìrồiđiềuđósẽdẫnđếntấtcảnhữngvấnđềmàchúngtađang
bàn.
Đólàbứctranhchung.Dođómàbạnphảithấyrằngbạncầnhếtsứccanh
chừngtrítưởngtượng.Nócóthểmanglạisựsángtạomànócũngcóthểvô
cùngtiêucực,vìvươngquốcảotưởngcóthểhòalẫnvàovớithựctạivàtạo

ramộtsựchốngđốiquyếtliệtviệccoinólàảotưởng.Nósẽtạoranhững


phảnxạkhángcựlạiviệcnhìnranó,vìbạntạoranhữngảotưởngđẹpđẽ
đến mức bạn không muốn rời bỏ chúng ra nữa. Chúng tạo cảm giác thật
thoải mái, endorphin và mọi thứ khác nữa được sinh ra. Từ đó, có một sự
vậnđộng-mộtphảnxạ-duytrìnhữngảotưởngấyvàchốnglạinhữngý
nghĩchorằngchúngkhôngphảilàthật,rằngchúngkhôngđúngnhưthế.Thế
làbạnrơivàoảotưởngvàđủthứkiểunhưvậy.
Tôinghĩrằngkháiniệmảotưởngsẽgiúpcácbạnhiểurõhơnviệctưduy
cókhảnăngbiếnthànhtrigiácnhưthếnào.Vàthậmchíkhibạnkhôngnghĩ
rằngbạnđangtạoraảotưởng,thìnóvẫncứtiếptụcbiếnthànhtrigiác,vìtri
giác về cơ bản là cùng một bản tính như quá trình tưởng tượng. Nếu bạn
nghĩđếnviệctrigiácđượctạoratừbộnãođểđápứnglạivớithôngtin,thì
tiếptheosẽkhôngtránhkhỏilàtacóthểdễdàngtạoranhữngtrigiáckhông
thật;vàrồitaphảisửachữachúng.
H:Thếcònvềsựthiếumạchlạcxuấtpháttừthóinghiệnmangtínhtâmlí
trongđóbaogồmcảthóinghiệnmangtínhhóahọcnhưnghiệnrượuhoặc
nghiệnmatúythìthếnào?Cảcáinàynữacũngtácđộngđếntrigiác.
Bohm:Đúngthế,nhưnglúcnàothóinghiệnmangtínhtâmtícũnglàcái
khóxửlínhất.Chẳnghạn,ngườitađãtiếnhànhnhữngthínghiệmtiêmmột
loạimatuýnàođó,cóthểlàmoocphin,chocácconthúđểgâynghiệncho
chúngvềmặthóahọc.Cóhainhóm-mộtnhómtựtiêmlấyđượccònnhóm
kiađượcngườitatiêmcho.Sauđóngừngcungcấpmatúychocảhainhóm.
Sau một quá trình cai nghiện, nhóm được tiêm không còn bị nghiện nữa.
Nhữngconthúcókhảnăngnhấnnútđểtựtiêmcũngtrảiquaquátrìnhcai
nghiện,nhưngsauđóbấtcứkhinàonhìnthấynútlàchúngvẫnnhấn,chodù
cónhấncũngkhôngcònmatuýchochúng,vấnđềởđâylàkíứcvềkhoái
cảmđãtạoraphảnxạnhấnnút.Nútnhấnấyđãkhíchđộngtoànbộhệthống
kíức.

H:Ảotượngvàtrítưởngtượngcóphảihầuhếtlàdựatrêncơsởkíứcvà
nhữngkinhnghiệmđãquakhông?
Bohm:Tôiđãnóicónhiềukiểutrítưởngtượng.Cóloạitrítưởngtượng
dựavàokíức,đểnhớlạiquákhứhoặcđểdựđoántươnglai.Cộngvàođó,
lại có kiểu trí tưởng tượng sáng tạo, nó có thể đưa ra một cái gì mới mẻ chẳng hạn, một ý tưởng mới nhằm tạo ra một cái gì trước đó chưa hề có.


Thậtvậy,rấtnhiềuthứtathấyởđâylàkếtquảcủaloạitrítưởngtượngấy.
Tôivừanóitrigiáclàmộtquátrìnhtươngtựvớitưởngtượng.Vậyđâylà
vấnđềthenchốt.Nhưngtakhôngkiểmsoátđượcnó.Nócứthếdiễnra.Nó
tự diễn tiến và tạo ra toàn bộ ấn tượng về một thế giới. Thế giới bao gồm
khôngchỉnhữnggìtacảmnhậnđượcbằnggiácquan-nhữnggìtatrựctiếp
trigiác-màcònbaogồmcảtácđộngcủaquákhứ.Tưduyđangtácđộnglên
trigiáccủachúngta.
H:Vậylàkhôngbaogiờcósựsángtạotrongảotưởngư?
Bohm:Nóichunglàkhông,vìnódựatrênquákhứ.Tôinghĩcósựkhác
biệtthựcsựgiữatrítưởngtượngsángtạovàảotưởng.Ảotượngcóthểnom
nhưrấtcótínhsángtạovàcảmthấynhưrấtcótínhsángtạo,nhưngcólẽ
khôngphải.Thậmchíbạncóthểảotưởngrằngbạnlàngườicónhiềusáng
tạolắm.Cáigìcũngcóthểtrởthànhảotưởng;sứcmạnhcủaảotưởngvượt
khỏimọigiớihạn.Nhưngnócũngcócáihữudụngcủanó-chẳnghạn,nếu
bạnhìnhdungtheolốitưởngtượngcáchsắpđặtđồđạctrongmộtcănphòng
theokiểukhácđi,thìcáiảotưởngnàycũngcóthểrấtcóích.
H:Liệutrigiácvềcáchìnhảnhthôngquangôntừbảnthânnócóphảilà
mộtloạihìnhcảmgiácmangtínhvậtlícủatrigiáchaykhông?
Bohm:Nóthuộcquátrìnhvậtlí,đúngvậy.Nórấtgiốngvớiquátrìnhxảy
ra khi bạn thật sự nhìn thấy hoặc nghe thấy, nhưng nó ít nhiều đều đến từ
quákhứ.
H:Thếthìnóthựcsựlàmộtthứmangtínhvậtlítrongnãovàtrongcơ
thể, và phần nào đấy tất cả điều đó đều xuất hiện cùng một lúc, phải vậy

không?
Bohm:Vâng.
H:Theotôithấythìmộtphầncủavấnđềnằmởchỗchúngtađãvàđang
ghìmkhôngđểchonhữngtừngữvànhữnghìnhảnhđượcbộclộravìchúng
xuất hiện quá nhanh. Ta quá quen với chúng nên không nhận thấy chúng
hiệndiện.Thếrồikhitacholàtađangtrigiácmộtcáchthuầntúy,tacầný
thứcđượcrằngtừngữvàhìnhảnhđangbópméotrigiácđểtạokhoáicảm.
Vậythìloạinhìnthấunàocóthểphávỡđượcthóinghiệnkhoáicảmấy?
Bohm: Trước hết hãy bỏ thời gian xem xét nó đã. Trong ảo tưởng của


mình,bạncóthểtạorakhoáicảm,tạorasựđauđớn,sợhãi,mọithứ,vìlúc
này,xuấtpháttừkíức,bạnđangsảnsinhramộtkinhnghiệmgiốngvớikinh
nghiệmcóthểđượctạorakhinókhôngphảilàkíức.Nếuđủnhạycảm,bạn
luôn luôn có thể bảo rằng ở đây có sự khác biệt, nhưng ảo tưởng lại quá
quyếnrũkhiếnbạnkhôngcònđủnhạycảmđốivớisựkhácbiệt.Thựctế,rất
cóthểbạnkhôngmuốnbiếtlàcókhácbiệt,vìnóluôntạoramộtphảnxạ,
phản xạ đó nói rằng: "Cái này thật tuyệt nên tôi chẳng muốn biết gì thêm
nữa.Tôikhôngmuốnbiếtnó.Tôikhôngthíchcóbằngchứngnóirằngcókhi
khôngphảithế."Aiaicũngđềuquenthuộcvớikinhnghiệmđócả.
Nhưngbạncóthểnhìnthấyrằngvềcơbảnnóxuấtpháttừkíức,từtư
duy.Bằngvàongôntừbạncóthểtạoranhữngảotưởnghoangđường.Ví
dụ,đóchínhlàcáchmàhoạtđộngquảngcáothườngxuyênlàm.Sựkếthợp
giữangôntừvàhìnhảnhtạoraảotưởng.Mụcđíchởđâylàtạorakìvọng
haycảmgiácthíchthúmàbạnsẽhưởng,haynhữnglợithếbạnsẽcóđược
vớisảnphẩmmàhọđangraobán.Nónhằmkhiếnchobạntưởngtượngra
điềugìđóvềsảnphẩmđó.Phảibỏrấtnhiềucôngsứcchonhữngquảngcáo
nhưvậy.Ngườitasuynghĩkĩlưỡng,vàrồihìnhảnhphảiđượcchọnlọcsao
choănkhớpvớingôntừ.Bạncóthểthấyquátrìnhấyđangdiễnrakhắpmọi
nơinhưthếnào.Cácnhàquảngcáokhônghềphátminhranó.Họchỉlợi

dụngnhữngthứđãcótừbaođờinay.
Bạnsẽphảihỏi"cònnếucómộtsựnhìnthấuhaymộttrigiácthìsao?".
Chúngtađâucóphảicứmuốnlàlàmđượcđiềuấy.Nhưngtheotôithìtacó
thểcócáikhảnăngnhìnthấurằngtưduyvàảotưởngcóthểtạoramộtcảm
giácvề"thựctại".
H: Tôi cảm thấy như tôi có cái khả năng nhìn thấu này. Nhưng do cái
khoáicảmmàngườitacóđượcnhờvàoảotưởngấy-dotrongbộnãohay
đâuđócómộtmốiliênkết,màbằngvàođónhữngảotưởngtạorasựkhoái
cảmhaytạorasựđauđớn-nênhìnhnhưbằngcáchnàođấyngườitaphải
phávỡmốiliênkếtđó.
Bohm: Đúng thế, bạn cần có thêm một khả năng nhìn thấu nữa vào
nguyênnhânvìsaotâmtrícóthểthoátkhỏinhữnghậuquảcủacáinhìnthấu
đầutiên.Mặcdầuchúngtacóđượcmộtsựnhìnthấuởcấpsuyluận,những
phảnxạnàyvẫnđangcótácdụng.


Vậycómộtviệcphảilàmlàlàmquenthêmvớinóbằngviệcnhìnthẳng
vàonó,bằngcáchsửdụngnhữngngôntừcókhảnăngsảnsinhđượcraniềm
khoáicảmtheođúngkiểutatừngnóivềviệcdùngngôntừđểgợilênsựtức
giậnhaysợhãi,vàtheodõidiễntiếncủanó.Tôinghĩnếukiêntrìvàrồitừ
nhữngngôntừ ấytạo dựngđượcniềm khoáicảm, thìcuốicùng bạnsẽ có
đượccáicảmgiácrằngnócótínhcơgiới,rằngnóchỉlàcáigìđóđangdiễn
ratrongcơthể.Nókhôngcóýnghĩagìlớnlaolắm.
H:Tôinhìnsựviệchơikhácmộtchút.Hãycứcholàtôicóđượccáikhả
năngnhìnthấuấyđi.Kiểugìrồiphảnxạcũngxuấthiện,mốikếtnốithần
kinhvẫncóđó,nhưngnókhôngcóchỗdựa.Nógiốngnhưnói:"ừthìvìthế
nóđanglàmviệccủanó,nhưngtôicũngkhôngtinnóhếtđược."
Bohm: Điều đó làm nó yếu đi. Nhưng nếu bạn mong muốn, bạn có thể
thửcốlàmchophảnxạấythựcsựcótácdụnglúcnóđãbịyếuđinày.
Trướckhinóyếuđi,bạnkhôngthểlàmđượcđiềuđó.Bạnmàcònvẫntin

cậyvàophảnxạthìkhôngthểcóýtưởnglàmđiềuđóđược.Thếnênbạncó
thểnói:"tôikhôngtincậynónữavàdođó,tôicóthểcốlàmchophảnxạcó
tácdụng"vàrồibạnsẽthấyrõhơnrấtnhiềurằngđólàmộtphảnxạ.
H:Nếulàmtheogợiýcủangàithìliệucókhiếnchoquátrìnhrũbỏcác
khớpnốithầnkinhdiễnranhanhhơnkhông?
Bohm: Vâng, rất có thể. Nó có thể làm gì đó, và rồi đến một giai đoạn
nàođóbạnsẽcóđượcmộtcáinhìnthấuđểthấyrằngtấtcảchẳngcónghĩalí
gì-đơngiảnchỉlàmộtquátrìnhmangtínhcơgiớimàthôi.
H:Nhưngkhiđạtđếnđó,sựnhìnthấukhôngcònlàcáiđangxảyraliên
quanđếnngôntừnữa.Đúnghơn,nólàmộtkhảnăngtrigiáctrựctiếpvềsự
giaochéovớinhaugiữaảotưởngvàtrigiác,trongquátrìnhmàđiềuđóxảy
ra.
Bohm:Đúng,thếlàbạncóđượcmộtcảmnhậntrựctiếpvềcáinóitrên;
vàđiềunàybắtđầuloạibỏnhữngphảnxạtrướcđótừngbảovớibạnrằng
mọicáikhôngphảithế.Cáiviệcđangkhiếntalẫnlộnchínhlàviệctavẫn
còncónhiềuphảnxạnóivớitarằngmọicáikhôngphảithế.
H:Tôikhôngbiếtcóphảivấnđềnằmchínhởđókhông,nhưngcòncái
phảnxạkhiếntaphảitruyvấntấtcảcácphảnxạkhácthìsao?


Bohm: Bạn cần phải truy vấn những phản xạ này bởi vì bạn đã có cái
nhìn thấu, rằng có một số lượng rất lớn các phản xạ và chẳng có lí gì bảo
chúnglàthôngminhcả.Đóchínhlànhìnthấu.
H:Tôinghĩđếnphảnxạnhưmộtnútnhấn.Vậythìkhinútđượcnhấn,
liệucóthểcómộtcáinhìnthấuvàohoạtđộngcủanótrongkhinódiễnra,
hơnlàvềsaumớinghĩvềnókhông?
Bohm:Vâng,haythậmchítrướccảkhinóxảyra,bởivìbạnđãnhìnvào
nómộtcáchthậtthấusuốtđếnmứcbạnkhôngcònmongmuốnnhấncáinút
đónữa.
Bohm:Vâng,nhưngđốivớisựnhìnthấutaphảilàmphépthửchứ,vìta

lúcnàocũngthừasứccóảotưởnglàmìnhcókhảnăngnhìnthấu.Tacóthể
làmphépthửđốivớithểnhìnthấubằngcáchnhìnnhậnxemliệunócóthể
đứngvữngmộtcáchhợplívàlogichaykhông,liệutacóđủkhảnănglàm
việcđóhaykhông,v.v.Bạnphảiluônluônquansátnó,bởivìrấtdễcóảo
tưởngvềmộtkhảnăngnhìnthấunóirằngbạnđãcóđượcmộtcáinhìnthấu.
H: Chúng ta phải thận trọng khi dùng từ "nhìn thấu" và phải nhạy bén
trongviệcphânbiệtđượcđâulànhìnthấu?Khôngphảitôiđangnhìnthấu,
màlàsựnhìnthấunóxảyđến.
Bohm:Hoặccònphảinhạybéntrongviệcphânbiệtđượcđâukhôngphải
lànhìnthấu.
H:Tưduycũngcóthểđánhlạchướngmình.Nócóthểbịaraấntượngvề
mộtsựnhìnthấu,nhưngcáiđólạichẳngliênquangìđếnnhìnthấu.
Bohm:Vâng,đóchínhlàtrítưởngtượngmangtínhphảnxạ.Bạncóthể
có một hình ảnh tưởng tượng xuất phát từ kí ức, và hình ảnh tưởng tượng
nàychínhlàmộtphảnxạ;nhưvậyởđâynókhôngthậtsựquanyếu.Nhưng
khi nhìn thấy một cái gì đó mới mẻ, bạn thậm chí có thể nói rằng sự nhìn
thấu hầu như là một loại trí tưởng tượng sáng tạo, nhưng là loại trí tưởng
tượngthựcsựtácđộngtrựctiếpvàoquátrìnhvậtchất.
Cấutrúcthầnkinh,cáckhớpnốithầnkinhv.v,làvôcùngphứctạpmàkí
ứckhôngbaogiờchạmđượcvàotấtcả.Kíứckhôngbaogiờcóthểbiếthết
đượctấtcảnhữngthứđó,bạnkhôngbaogiờbiếthếtđược.Nhưngsựnhìn
thấucókhảnăngbắtgặptấtcảđúngnhưmọicáithựcsựvốnthếvàomột


khoảnhkhắcngẫu nhiên,phi thờigian - mấu chốt là chỗ đó. Nếu cần đến
thờigian,nókhôngbắtgặpđược.
H:Tôithiếtnghĩ,dướimộtgócđộnàođó,bạnhầunhưcóthểnóirằng
chưatừngai"có"đượcmộtkhảnăngnhìnthấu-rằngcómộtđiềugìđócó
thểxảyrabêntrongmộtcơthểcụthểnhấtđịnh,vàkhiviệcđãrồi,aiđócó
thểnóirằngđóchínhlàmộtcáinhìnthấu.Nhưngdùlàbạntưởngtượngra

nóhayđólàmộtcáithựcsựđãxảyra,thìnócũngchẳngbaogiờlàcáimà
bạncó,màhẳnchỉcóthểlàbêntrongcơthểcómộttổchứckhácthườngmà
thôi.
Bohm:Vâng.Cáinhìnthấunàychợtđếnvàthếlàtrongcơthểcómộtsự
thayđổi.Nhìnthấucóvẻnhưđếntừnhữngvùngsâuthămthẳmcủasựvitế
-thậmchícólẽvượtrangoàicáicơthểmàchúngtabiết.Dùnócótừđâu
đếnđinữa,cáiquantrọnglànócótácđộngtrựctiếptrênbìnhdiệnlí-hóa
củacơthể,songhànhcùngmọithứkhác.Nhưvậynósẽthựcsựtácđộng
đếnbạnmộtcáchrõrệt.
H:Chúngtaaicũngsẵnsàngcóđượcsựnhìnthấuchứ?Vàsựxuấthiện
củanócógâyracảmxúcmạnhkhông?
Bohm:Takhôngbiếtnótừđâuđến.Tôichorằngchúngtaaicũngsẵn
sàngcóđượccáinhìnthấu.Nhưngphảnxạcủatưduyđangliêntụckháng
cựvàđềphòngchốnglạinó,bởivìnhìnthấucóthểbịcoilàmốiđedọađối
vớicấutrúcmàbạnmuốnduytrì.
H:Nhìnthấutácđộngđếnviệcđiềukiệnhóa;thậmchínhiềutrườnghợp
điềukiệnhóabịtiêutan,khôngcònlạibaonhiêu.
Bohm:Đólàmộtmốiđedọađốivớisựđiềukiệnhóa,vâng.Nhưngsự
điều kiện hóa thực ra không có nhiều ý nghĩa đến thế. Tuy nhiên, sự điều
kiệnhóacóchứamộtphảnxạthôngbáovớibạnrằngđiềukiệnhóalàrất
quantrọng.
Phảichăngvìthếtanênnghiêncứuđếnvấnđềhìnhảnhcủabảnngã.[44]
Ta cũng đã phần nào đả động đến vấn đề này khi nghĩ về việc trí tưởng
tượngvàảotưởngchotacảmthứcvềmột"cáitôi"cóthểrấtkhácvớicảm
thức thông thường của bạn. Rồi bạn thực sự cảm thấy nó, trải nghiệm nó.
Hoặcnhưbạncóthểđangxemtivi,xemmộtvởkịchhaymộtcuốnphim,


rồibạnđắmmìnhvàotrongcácnhânvậtvàcảmthấynhânvậtđóthựcsựlà
chínhbạn.Thựcrathìbạnđangthểnghiệmtínhcáchnhânvậtấythôngqua

bảnthânbạn,bởivìhìnhảnhtrêntivichẳnglàgìngoàivôsốnhữngđốm
sánghiệntrênmànhình.Tấtcảnhữngthứbạnnhìnthấytrênđóthậtrachính
làbảnthânbạn.
Vàđólàcáchmàbạntrigiácmọithứ.Rõrànglàcómộtloạitrítưởng
tượngliênquanchặtchẽvớiviệcnhìnhìnhảnhtrênmànhìnhtivi.Nếunhìn
thậtkĩbạnsẽthấykhôngcógìngoàiánhsángnhấpnháy.Nhưngbạnnhìn
thấyngười,câycối,cácnhânvật;bạnnhìnthấynhữngxungđộtvềtìnhcảm
vànhìnthấysựnguyhiểm;bạnnhìnthấysựgiậndữ,sựsợhãi,niềmhứng
khởi.Nhưngtấtcảchínhlàbạn.Tấtcảnhữngcáiđólàtrítưởngtượngđược
hòatanvàohìnhảnhtrênmànhình-ynhưnóđượchòatanvàotrigiác.Vậy
làkhixemtivi,nhữnggìbạntrảinghiệmphảiđếntừcáigìđógiốngnhưtrí
tưởngtượng.Nếukhôngthìnócóthểđếntừđâunữanào?
Việctưduythamgiavàotrigiácngàycàngtrởnênrõràng.Tuythế,tư
duy không biết rằng nó đang làm việc đó. Thật ra, phần lớn thời gian bạn
khôngcầnthiết phảibiết. Tuynhiên,bạn vẫnphải biếtkhinào thấycó sự
thiếumạchlạc.Vấnđềlàthếnày:nếuthấycósựkhángcựchốnglạiviệc
nắmbắtnókhibạnđangcầnnắmbắt,nếucónhữngphảnxạchốnglạiviệc
nắmbắt,thìlàcóvấnđềrắcrối.
Bạnkhôngthểtheodõitấtcảnhữngcáiđómỗilầnxemtivibằngcách
nghĩ rằng "ờ, đây thật ra là chính mình, là chính mình đang đặt mình vào
màn hình ti vi". Nó giống như chiếc cầu vồng. Tôi nhìn thấy cầu vồng;
nhưngtheonhưvậtlíhọcthìđóchỉlànhữnghạtnướcmưađangrơivàánh
sángbịkhúcxạphátratừchúngmàthôi.Khibạnxemtivithìhiệntượng
xảyracũnggiốngnhưthế.Ởtrênđólànhữngđốmsáng,rồibạnthấyđủmọi
chuyệnđangdiễnra;nhưnglàcùngmộtbảntínhnhưcầuvồng.Hiệnthực
hơnthìphảinóirằng,trongcáitivicómộtquátrìnhđangdiễnra-mộtquá
trìnhphứctạpgồmcóánhsáng,cócácdâythầnkinhcủabạn,cótấtcảmọi
thứ. Bạn không thể nắm bắt được tất cả những thứ ấy. Nó là một sự biểu
hiện;vởdiễntrêntiviđangbiểuhiệnmộtcáigìđóởrấtnhiềucấpđộkhác
nhau.Vàrồinhữnggìbạnnhìnthấyvàtrảinghiệmchínhlàsựbiểuhiệnđó.

Tôiđangcốnóirõhơnvìđâuđiềunàylạithựcsựlàmộtkinhnghiệmrất


phổbiếnvàkhôngcógìkhóhiểucholắm.Tađanghòatrộntrítưởngtượng
củamình,quákhứcủamình,kiếnthứccủamìnhvàocáitađangnhìnthấykhôngphảilà"chúngta"đanglàmthếlàtựnóthế.Vàkhôngnhấtthiếtthế
làxấu.Nócóthểrấtthiếtyếutrongnhiềubốicảnh.Tuynhiên,tasẽrơivào
nguyhiểmnếukhôngnhìnthấyđượcđiềunàyđangdiễnra,nhấtlàkhicó
mộtsựkhángcựkhôngchotanhìnthấy.Vàrồichúngtabịđiềukiệnhóa
khiếnchínhmìnhkhángcựlạiviệcnhìnthấycáiđangdiễnra.Đâyđíchthực
lànơimàsựtựmìnhđánhlạchướngmìnhxuấthiện.
Dovậymàgaygohơncảchínhlàvấnđềxungquanhhìnhảnhcủabản
ngã. Chúng ta có một hình ảnh của bản ngã gần như tương tự với một
chương trình truyền hình đang diễn ra bên trong; nó diễn ra trong hệ thần
kinhvàđạiloạithế.Vàrồinhữnghìnhảnhnàylạicónhiềubộphận.Mộtbộ
phậnthìgiốngnhưcó"aiđó"ởbêntrongmàbạnđangnhìnngườiđó.Một
bộphậnkhácthìgiốngnhưcó"aiđó"đangnhìn.Chúngtacónhữngtừkhác
nhau để chi những cái này.45 Có một từ "tôi" ứng với chủ thể, với người
đangnhìn,ngườiđanghànhđộng,đanglàm,đangquyếtđịnhmọithứ,người
có"ýchí". [46]"Ýchí"với"quyếtđịnh"và"ýđịnh"ởđâychỉlàmột."Tôi
đãquyếtđịnhrồi"cónghĩalàcóýchícao."Tôi"làtácnhânmangtínhchủ
động: tôi muốn, tôi quyết, tôi thấy, tôi chọn, tôi nghĩ. Và cũng có một cái
"tôi"đểmọicáitácđộngđến."Tôi"trongtrườnghợpnàylàmộtđốitượng,
mọiviệcxảyđếnvớitôi.[47]Vậylàhaicáitôiđóthốngnhấttrongmộtquan
niệmcơbảnlà"bảnngã"[48].Tôichủthểvàtôiđốitượnglàhaimặtcủabản
thântôi.Vậylàcócáitôibịđộng,cóbảnthântôi,vàcótôi.Đólàquanniệm
vềbảnngã.
Chúng ta đã thảo luận vấn đề này nhiều lần, rằng bản thân cái từ "tôi"
mangtínhchủthểnàyhầunhưđượchiểugiốngnhưtừThiênChúa.Đólà
nguồngốctốithượngcủavạnvật.TrongcâuchuyệnvềMosescóthuậtlại
rằng,khiôngđếnchỗbụigaicháytrênsamạcvàhỏigiọngnóicấtlênkia

tênlàgì,giọngnóikiatrảlờirằngtênNgàilà"TalàchínhTa"."ChínhTa"
làtêncủaNgườivà"chínhTa"cũnglàhọcủaNgười.Rồimộtlúcsau,giọng
nóilạicấtlênmộtlầnnữarằng"Ta"chínhlàtêncủaNgười,khiMoseshỏi:
"tôi sẽ nói ai cử tôi đến". Giọng nói vang lên "Ngươi hãy nói rằng 'Ta' cử
ngươiđến".Rõràng"Ta"đượccoilàtêngọicủavịThiênChúavôcùnglinh


thiêng,khôngcầnphảinhắclại,vàcứthế.[49]
Đólàmộtloạitrigiác-chorằngcâunói"chínhTa"tựbảnthânnóbiểu
hiện chủ thể thuần túy, nguồn gốc thuần túy, biểu hiện cái một, cội nguồn
của vạn vật; còn cái "tôi" ―bị độngǁ kia thì biểu hiện đối tượng. Nhưng
chúngtađồngnhấthayđánhđồng"Ta"vớicái"tôi"―bịđộngǁ,rồinói"tôi
thếnày,tôithếnọ,tôichínhlàtôiđây,tôilàtấtthảynhữnggìđượcquycho
làtôi".Tuynhiên,mộtvấnđềrắcrốinảysinhkhiđánhđồng"Ta"với"tôi"
―bịđộngǁ,vìcái"tôi"luônbịgiớihạn;"ngươi,kẻbémọnkia,ngươilàai
màdámnóingươilàlớnlao,làcái'Ta'vĩđại?".Trongkhi"Ta",khôngcần
thêmgìcả,khôngcóbấtcứgiớihạnnàotiềmẩnhết.
Điểmcốtyếuởđâylà,cái"tôi"―bịđộngǁluônluônbịgiớihạn,nhưng
tacảmthấycái"tôi"nàycũnglàmộtgiốngnhưcái"tôilà",giốngnhưcái
"Ta".Thếlàđiềuđótạoramộtsựxungđột.Mọingườiđềumuốnlà"Tavĩ
đạinhất.Tatốtnhất.Tatuyệtvờinhất."Hìnhảnhchúngtacóvềmìnhlàvĩ
đại,huyhoàng,chóilọi.Vàrồithiênhạxúmlạibảorằng"Michẳnglàgìcả.
Mitựphỉnhmìnhđấythôi.Michẳnglàaicả."Nólàmchohìnhảnhkiaxẹp
xuống,biếnthànhmộtcúsốc,vàgâyramộtnỗiđaulớn-ảotưởngvềniềm
vuiâucũngtheođóbiếnthànhảotưởngvềnỗiđau,vềsựsợhãivàvềnỗi
kinhhoàng.Trongcơnảotưởng,bạncóthểlâmvàomọisự.
Nhưngcũngthậtkhómàgiữđượctưduycótrậttựvềcái"tôi"nàyvàcái
"tôi"kia,khiếnchonóhợplí,khiếnchonómạchlạc.Mọingườikhôngbiết
làmcáchnàođểgiảiquyếtđượcmâuthuẫnấygiữacái"tôi"nàyvàcái"tôi"
kia.Mọingườibảo:"Cớgìcácngươiđốixửvớitôinhưvớimộtđồvật.Tôi

khôngthíchthếđâu.Thếlàxúcphạmtôi,làmtôitổnthương."Cònxãhộithì
lạibảo:"Mitưởngmilàaimàdámchorằngmikhácvớinhữngngườikhác
vàkhôngnênđốixửvớiminhưvớimộtđồvật?Mingỡmikhôngbịgiới
hạnsao?"Thếnhưngtheođịnhnghĩathìcái"tôi"kiađúnglàđồvậtthật.
Rấtcóthểđứatrẻkhicònbénghĩrằngkhôngđâucógiớihạncả,rằngnó
làtấtcả.Nónặnraýnghĩđó,phảnxạđó,ảotưởngđó.Chúngtakhôngbiết
liệuđiềuđócóphảnánhmộtcáigìthựchaykhông.Cáiquantrọngởđâylà
việcmộtphảnxạđượcthiếtlập,nóirằng:"tôiđây".Khócóthểhìnhthành
mộtnhândạngnếukhônglàmđiềuđó.Nócũngcònphụthuộcvàonhững
ngườikhácbảochonóbiếtnólàai,làcáigì.Tuynhiên,cáithựcthểvĩđại,


huy hoàng và chói lọi mà nó nhìn thấy ở bên trong, không phải luôn luôn
thấy được từ bên ngoài. Những người khác không khuyến khích điều này.
Họ có thể đối xử với đứa bé như Thượng Đế khi nó còn bé tí, nhưng rồi
bỗngtớimộtlúcnàođóhọkhônglàmthếnữa.
Vậy bạn sẽ gặp phải ngay cái mâu thuẫn ghê gớm này. Bạn có cái mà
Freudgọilàhìnhảnhnarcissistic―tựsiǁ.CómộtcâuchuyệncổtíchHiLạp
kểvềchàngNarcissus,ngườimộthômnhìnthấydướinướcmộtchàngtrai
khôi ngô tuấn tú nhưng không nhận ra đó chính là bóng của mình. Chàng
phảilòngcáibóng,nhưngkhôngbaogiờchạmđượcvào,nênngàycàngốm
yếu,gầymònrồichết.[50]Điềutrớtrêulàchàngđãcóđượccáimàchàngao
ước,chínhchànglàcáimàchàngaoước.
Thếnhưngchàngkhôngtinvàođiềuđóhaykhôngmuốnchấpnhậnnó.
Chàngđãnóirằng"đólàmộtngườikhác,ngườimàtacần".
Mấu chốt ở đây là: khi mình tạo ra trong trí tưởng tượng của mình cái
hìnhảnhcủabảnngãđó,thìrồinósẽtrởthànhcáimàmìnhaoước.Vàrồi
tatựbảo:"Nóởkia,cònxatôi,tôiphảicốđếnđượcvớinó."Nhưngđólại
làmộtảotưởngkhác,mộthìnhbóngkhác.Vànótạoracáicảmgiác"tôicần
phảicónó".

Cảmgiácvềsựthiếtyếutạorasứcmạnhvàquyềnlựclớnnhấttrongđời
sốngconngười.Bạnkhôngthểhóagiảiđượcnó.Vàđứatrẻkhôngbaogiờ
thậtsựnhậnbiếtđiềunày-khôngchỉtrongxãhộihiệnnaycủachúngtamà
cólẽtrongmọixãhộimàchúngtatừngbiếtđến.
Dođó,khihìnhảnhnàyxẹpđi,thìnógâyranhữngthươngtổn.Lúcnày
cáiảotưởngvềmộtthựcthểvĩđại,vinhquang,chóilọibiếnthànhcáiảo
tưởngvềmộtkẻnàođó,kẻbịkhinhmiệt,bịxemthườngvàbịgiớihạn-kẻ
khônglàgìcả,đạiloạilàthế-vàtìnhtrạngấytạoranỗiđau,tạoracáinhu
cầucầncóngườikhácbảovớimìnhlàmìnhvĩđạitớicỡnào,vànócòntạo
racáicảmgiác"tôicầnlàmđiềugìđóvàcócáigìđóđểchứngtỏchomọi
ngườithấytôivĩđạiđếncỡnào",haynhữnggìđạiloạinhưvậy.
Cảmgiácđócómộtmãnhlựcghêgớm.Tấtcảnhữngthứđóchếngựđời
sốngconngườimộtcáchvôcùngtànkhốc.Vàkẻvĩcuồngthườngnói"ta
phảichinhphụcthếgiớiđểthiênhạbiếttalàai",nhưAlecxanderĐạiđếđã


từnglàm.Tươngtruyềnrằngcảôngtalẫnmẹôngtachưabaogiờthânthiện
vớingườicha.Ôngtagiốnghệtmẹ,vàkhônghiểuvìsaohaingườiđềughét
người cha. Có lẽ ông cảm thấy một sự cần thiết mãnh liệt phải tỏ cho cha
mìnhthấymìnhvĩđạinhườngnào,vàđểlàmđiềuđóôngđãđichinhphạt
thiên hạ. Nói cách khác, ông ta cứ phải mãi mãi đi chinh phạt thiên hạ,
khôngbaogiờđượcdừnglại,vìôngtaphảiluônluônnuôidưỡngcáihình
ảnhấy.
H: Nhưng rồi triết gia Diogenes đã hạ bệ ông ta. Diogenes đang sống
ngoài thiên nhiên, tận hưởng ánh mặt trời thì Alecxander Đại đế đến đứng
trướcmặt,chekhuấtmộtchútánhnắng.Nhàtriếthọcđãnóiông:"Ngàilàm
ơnđicho.Ngàiđangchắnmấtcáimàngàikhôngthểchotôi-ánhmặttrời."
Sựthôngtuệcủanhàtriếthọcđãđánhgụchìnhảnhcủavịhoàngđế.
Bohm:TôithìchorằngcólẽAlecxandercóthểluônluônngờrằngkhông
hoàntoànđúngnhưvậy.Ýtôilàôngtakhôngdốtđếnthế;thậtraôngtarất

thôngminh.Nhưngôngtabịhìnhảnhđótróichặt.Vàrồinhờvàonómà
ôngđãcóđượcmộtquyềnlựcvôbiên.Mọingườisẵnsànglàmbấtcứđiều
gìôngmuốnchỉvìôngcócáiquyềnlựcấy.Bạncóthểthấytoànthểmọi
việcvậnhànhrasao.Aiaicũngcómộtthứhìnhảnhynhưthế,mộthìnhảnh
vềsauđãbịhạbệ.Tuynhiên,khibinhsĩnhìnAlecxanderĐạiđếnhưmột
niềmvinhquangchóilọithìhọcũngsẵnsàngđồngnhấtmìnhvớinó;họsẽ
vẫnthườngcảmthấy"tôicũngkhácgìđâu".Vậychonênhọcốnghiếntất
cảchoôngta.Ôngchỉđâuhọđánhđấy.Vàthếlàhọtrởnênvôcùngdũng
mãnh.
Cácbạncóthểnhìnthấyquyềnlựcvàsứcmạnhcủatấtcảloạitrítưởng
tượng và ảo tưởng này. Loại sự việc ấy đã và đang sản sinh ra những ảnh
hưởng như thế trên khắp thế giới. Cả Hitler, rồi thì đủ mọi loại nhân vật
khác.Chúngtachưabaogiờgiảiquyếtđượcvấnđềnày.
Vấnđềgiờđâylà,hìnhảnhcủabảnngãnóitrênbaogồmhaiphần.Thoạt
nhìnthìcóvẻthếlàhợplí,vìkểcảdướigócđộvậtlícũngcómộtcái"tôi"
đangnhìnvàmộtcái"tôi"đangđượcnhìn-mộtcái"tôi"làmchủthểvàmột
cái"tôi"làmđốitượng.Tôinói:"Thânthểtôiđấy,tôiđangnhìnnó".Thân
thểlàđốitượngcủacáinhìn.Nhưngtôicũnglạilàchủthểnữa-"tôi"chính
là người đang nhìn. Xem ra là tôi đang nhìn chính mình - một hành động


phânthân.Cólílắmchứ?Tôitựmìnhtắmrửa,tôitựcạorâu,tôithườnglàm
đủthứviệcđạiloạinhưthế.
Vàrồikhitanhàonặnlênhìnhảnhbêntrongcủamìnhthìlạithấyhình
nhưcómộtcái"tôi"làmchủthểđangchứngkiếnmộtcái"tôi"đốitượng.
Hìnhnhưđâuđósâutronglụcphủngũtạngcómộtđốitượng,vàphíatrên
đầulạicóaiđóđangnhìn.Ảotượngsẽdànxếpđiềunàykhádễdàng-tađã
nóivớinhauvềviệctưduybiếnthànhtrigiácnhưthếnào:mộtkhitưduy
nóirằngđólàcáchmọiviệcphảidiễnra,thìbằngvàotrigiáctacũngthấy
mọiviệclànhưthế.

Nhưngvậythìnếu"cái"đượcnhậnbiếtbằngtrigiáctheocáchấythậtsự
tồntại,thìnólàvôcùngcóýnghĩavàcầntrântrọng,phảivậykhôngạ?Nó
hẳncóthểlàvịThiênChúavĩđại,vinhquang,lộnglẫy-hayítnhấtcũng
nênlàthế.Nóhẳnphảilàtâmđiểmcủacuộchiệntồnvàcủavạnvật.Nólà
thếđốivớiđứatrẻkhicònbé.Vàthựcrathìđốivớiaicũngvậy,nókhông
baogiờmấtđi.Bởithếmàởđây,cáibêntrongmìnhcómộtýnghĩavàtính
tấtyếuvôbiên.Nókhôngchỉlàquátrìnhhóahọcđơnthuầnmàlàquátrình
hóahọccómộtgiátrịrấtlớnbởitầmquantrọngvàtínhtấtyếugắnliềnvới
ý nghĩa quá trình đó. Chúng song hành với nhau bởi vì ở đó có những tác
độnghóahọcrấtlớnđangdiễnra-nhữngtácđộngsinhlíhọcthầnkinhcủa
mộtthứhìnhảnhhuyhoàngđếnthế,mộthìnhảnhđượctrigiáccoilàthực
tại,vàkèmvàođólàýnghĩatolớnmànóđượcgáncho.Dođó,khitấtcả
nhữngcáinàykhôngvậnhànhsuônsẻthìnósẽthựcsựxáotrộnhệthống.
Nhưvậylàcáihìnhảnhcủabảnngãnàytrởthànhtâmđiểm.Vàmọicái
sẽđượcsắpđặtđểnuôidưỡngvàduytrìnóởmứcđộtốtnhấtcóthể.Chúng
tađangcốsắpđặttưduytheohướngnày.Chúngtacốtìmcáchhướngcho
mọi người ủng hộ nó. Chúng ta cố tạo ra những tình huống, như việc tích
góp của cải - mọi người sẽ cố kiếm thật nhiều tiền để tỏ ra họ thật sự là
những người đáng nể. Họ làm ra thật nhiều tiền hơn cần thiết để những
tưởngmuốnlàmgìcũngđược.Họkhôngngừnglaovàokiếmtiền,mànếu
kiếm tiền không thôi thì cũng chưa đủ, họ còn mua sắm đủ thứ trên đời vượtxamứcmàhọcần-đểtỏrarằnghọlànhữngngườiđángtrọngnể.
Tại sao người ta làm thế? Điều đó được mọi người công nhận và chắc
chắnlàhọsẽlàmđúngnhưthế.Nhưngtạisaochứ?Ẩnđằngsauviệcnàylà


cái gì đây? Chúng ta phải nghiên cứu xem. Bạn có thể thấy rằng ở đây có
một quá trình đang diễn ra, dính dáng đến toàn bộ hệ thống. Thế rồi mọi
ngườisẽngườinàyủnghộngườikiatrongtấtcảnhữngchuyệnnày,vìmọi
ngườiphảinhờvàongườikhácmớicóđượcnhậndạngcủamình-aicũng
nói"anhlàthếnày,anhlàthếkia,anhlàthếnọ".Haybằngcáchkhác,bạn

cóđượcnhândạngcủamìnhlànhờvàonhữnggìbạnlàmđược,hoặcnhờ
vàoxuấtxứcủabạn,vàodòngtộccủabạn,vàođủthứ.Thếlàcảmthứcvề
nhândạngmàbạncóđượcxâydựnglêntừtưduy,nóbảorằng"cáiđóquan
trọngvôcùng".Bạnphảichứngtỏđượcbạn.
Nhưngthựcra,ngoàitưduylàmộtnềntảngnôngcạnrathìcáicấutrúc
nàychẳngcóbấtcứcơsởnềntảngnàokhácnữacả.Vàvìcáicấutrúcnày
bềngoàixemralàquáquantrọng,chonênviệcchứngminhrằngnócómột
nềntảngvữngchắccũnglạirấtquantrọng.Bằngkhôngthìviệccoicáicấu
trúctốiquantrọngấykhônghềcónềntảnggìhếtlàmộtviệclàmđángbáo
động.
H:Tôicứtựngẫmxemmìnhlàai,rồithấyrằngcùnglúccónhiềuhình
ảnhvềmình-mỗiđứacontôicómộthìnhảnhkhácnhauvềtôi,chồngtôi,
rồicácbạnbètôivàbấtkìaikháccũngvậy.Nhưngtôicảmthấymìnhđâu
phảilànhữnghìnhảnhấy,màlàmộtcáigìkháccơ.Thậmchí"cáigìkhác"
ấycũngthànhvấnđềđểphảisuynghĩ,vìtôinghĩcứmỗingàymìnhlạithay
đổikhácđi.Tôinghihoặcvềthânxáccủachínhmình,rồitựhỏiliệutôicó
ítđichútnàohơnlàcáimàtôinghĩvềmình,nếutôithiếuđimộtcánhtay,
chẳng hạn thế, so với hiện nay tôi đang có. Thế là tôi quả quyết rằng tôi
khôngphảilàthânxáccủatôi.Cómộtcáigìkhácmàtôikhôngcắtnghĩa
nổiđólàcáigì.
Bohm: Vấn đề là chính ở chỗ ấy: ta làm cách nào tìm ra được ta là ai?
Bạn đâu có tồn tại được mà không có thân xác, nhưng thường mọi người
chẳngmấyailấyđấylàmtrọng.Nhândạngcủahọnằmởchỗhọlàmđược
gì,hayhọcóđượccáigìvànhữngmốiquanhệnào;nhữngcáiđóthường
đượclấylàmtrọnghơn.Mọingườisẵnsàngvìnhữngthứđómàhisinhthân
xáccủamình.Cũngcónhiềungườicoitrọngthânxácmình.Điềunàycóthể
thayđổitùytheo.Bạncóthểđồngnhấtnhândạngmìnhgầnnhưvớicáigì
cũngđược-vớitổquốcbạn,vớitàikhoảnngânhàngcủabạn,vàvớinhững

gìbạnthànhcông,vớiđủmọithứ.
Nhưngxemratoànbộsựviệcchẳngcólấymộtnềntảngnào.Vậythì,
nếucáibảnngãnàylàcáitamặcđịnhlàhiểnnhiên,thìviệctìmchonómột
nềntảngthậtsựvữngchắclàviệclàmrấtcóýnghĩa.Vìcớấymàtacảm
thấykhẩnthiếtphảitìmchonómộtnhândạng.
Tuynhiên,mọingườikhôngchắcchắncholắmvềnhândạngcủamình.
Câuhỏiởđâylà:tacócầncómộtnhândạngđểlàmgìkhôngnhỉ?Hiểutheo
mộtnghĩahạnhẹpnhấtđịnhthìtacầnphảibiếttalàai-chúngtacóthẻcăn
cước,cónhữngkíứcriêng,nhữngnhucầuriêng,nhữngmốiquanhệriêng
nhấtđịnh,vànhiềuthứkhácnữa.Tagìngiữđâuvàođóhếtthảynhữngcái
nóitrên.Thếnhưngliệunhândạngcóphảilàcáicóýnghĩatốithượngnhư
nóxemrađúnglàthếhaykhông?
H:Cóphảinhândạngphụthuộcvàocáihệthốngmàngàiđangnóiđến
không?
Bohm:Tôinóirằnghệthốngchobạnmộtnhândạng.Khôngcóhệthống
thìbạncũngkhônglấyđâuranhândạng.Toànbộhệthốngtưduyđanglan
tỏarakhắpthếgiớichínhlàcáichobạnmộtnhândạng,chobạnchỗđứng
trongthếgiới,v.v.Khôngcóhệthốngtưduythìbạnsẽduytrìcáinhândạng
đónhưthếnào?Nhândạngchỉcóthểtồntạivềmặtxãhộivàvềmặtvăn
hóa.DùtacócốgắngđồngnhấtmìnhvớiThượngĐếhaymộtcáigìgiống
nhưthếđichăngnữa,thìởđâyvẫnmộtlầnnữachínhnềngiáohóađãtạo
chobạncáitưduykhiếnbạncóthểlàmnhưthế.Đấylàđiềuchúngtacần
ghinhớ.
Cómộtquanniệmxưachorằng:"Tôikhôngbiếtmìnhlàcáigì.Mìnhlà
gìthìkhôngbiết,nhưngnókhôngngớttựbộclộ."Đólàmộtcáchnhìnkhác
đốivớivấnđềtalàai?Tahãyxemxétnómộtchút."Tôi"làcáikhôngbiết.
Nếucócáigìđóvôhạn-vũtrụ,haycáigìđóbênngoàivũtrụ-thìrấtcó
thểtôicoicáiđólànềntảngcủamình.Cókhitoànbộthựcthểvậtlí,màcó
khitoànbộvậtchấtnữacũngtinhvimộtcáchvôcùng.Vàcònmộtcáigì
nữa ẩn sau. Do đó, cho dù tôi là gì đi nữa, thì cái tôi là đó cũng phải có

nguồngốccủanó.Đólàcáitakhôngbiết,nhungtựnóbộclộnó.Chúngta
khôngcầnđếnkháiniệmvềmộtnhândạnglàmgì,khôngcầnđếnmộtnhân
dạngmangýnghĩatốithượngmàtacứtiếptụcgiữkhưkhư,bởivìđiềuđó


sẽdẫntớichỗbắtbuộctaphảithayđổinhữngphảnxạcủamình.Ngaykhi
tađồngnhấtmìnhvớimộtcáigìđó,thìcácphảnxạcủatacũngsẽvậnhành
theohướngđó-nórấtquantrọng,rất"tấtyếu".Vàtasẽcứmuốnômkhư
khưlấycáinhândạngnàychodùnócóthểdẫnđếnnhữngýniệmsailầm.
Bohm:Rốtcuộclàdẫntớiđó,hẳnlàthếrồi-hẳnlànhândạngsẽmang
đếnchotamộttrạngtháihóahọcnhấtđịnh.Cònchínhtacũngcảmthấyta
muốnduytrìđiềuđó.Toànbộcơthểchấpnhậnnó.Bảnthâncơthểcóthể
chấpnhậnmộttrạngtháihóahọcnhấtđịnhvàcónhucầuđòihỏitrạngthái
đóphảiđượcduytrì.Thếlàtưduysẽcốthựchiệnđiềunày.Nhưngthêm
vào đó, một cách trừu tượng hơn, tư duy lại còn khẳng định rằng có một
nhândạngcầnđượcduytrì-nhândạngnàylàtấtyếumộtcáchtuyệtđối.
H: Tôi sẽ nhìn thấy nó ngay nếu tôi nói được về nó bằng ngôn từ của
chínhmình.Nhândạngnươngnhờvàonhữngcáitrừutượng,đólànhững
hìnhảnh;vàrồimỗihìnhảnhấylạilàmộtthểliêntục,cómộttrạngtháihóa
học.Vàtrạngtháihóahọcđótheomộtnghĩanàođólạicómộtthựctạiđối
vớinó,vàtấtcảđềulàsựvậnđộng?
Bohm:Đúngvậy,tấtcảđềulàsựvậnđộng.Nóbaogồmtrạngtháihóa
họcvàcólẽẩnsautrạngtháihóahọccònbaogồmcảmộtthựctạivậtchất
nữa-trạngtháivậtlí,trạngtháiđiệnhọc,vànhữngcáinằmsauđónữa.
H:Cứcholàtôitìmthấyđiềunàyởđâuđó;vàrồimộtcáchmơhồ,tôi
muốnthayđổi.Nhưngtôikhônghềnghĩrằngnhữnghìnhảnhlàcáicầnphải
thayđổi-màchínhlàtrạngtháihóahọcmớicầnphảithayđổi.
Bohm: Toàn bộ cần phải thay đổi. Ta hoàn toàn có thể thay đổi những
hình ảnh, nhưng trạng thái hóa học lại không thay đổi theo cách ấy. Phải
thayđổihếttoànbộcơtacầnnhìnthấuvàocáitoànthể.

H: Có phải sự bền vững của trạng thái hóa học là nguyên nhân gây ra
bệnhtậtkhông?
Bohm:Sựbềnvữngcủatrạngtháihóahọcvàsựbềnvữngcủanhữngý
niệm liên quan đến chúng là những thứ không thể chia tách, bởi vì nếu
nhữngýniệmcủabạnvềtrạngtháihóahọcbảorằngviệcduytrìnólàtất
yếumộtcáchtuyệtđối,thìđiềuđósẽkhiếnchotrạngtháihóahọctrởnên
bềnvững.Bạnkhôngđượcquyềnnóirằngtrạngtháihóahọcđượccủngcố


mộtcáchđộclậpvớinhữngýniệmchorằnghệthốngxemnhưmộttoànthể
đangtạoratrạngtháihóahọcởchỗnàychỗkia.
H:Cóphảixuấtpháttừviệcduytrìbằngđượcnhữnghìnhảnhmàngười
tacónhucầudánnhãnchomọithứvàmọingườiđểrồiđặttấtcảvàonhững
chiếchộpconhaykhông?
Bohm:Điềuđólàxuấtpháttừhìnhảnh-việcmàtađặtmọingườivào
trongcáchộp,kiểunhưbạnnói.Vàtrênthựctếrấtcóthểhọcónhiềuchiếc
hộpkhácnhau;cóthànhngữnóivềviệcđộinhiềuloạimũkhácnhau-kiểu
nhưđilàmđộimộtkiểumũ,vềnhàlạiđộimộtkiểumũkhác.
Toànbộquátrìnhnhưvậylàkhôngmạchlạc.Khibắtđầunhìnvàonó,
bạnthấynókhônggắnkếtgìvớinhaucả.Đólàsựthiếumạchlạccủahình
ảnh.Vàrồinếubạnthậtsựnhìnthấynó-nếubạnthậtsựkhôngcòntinnótí
nàonữa-thìbạnbuộcphảinóirằngviệccoihìnhảnhlàcáitốiquantrọng
khônghềlàmộtlựachọnnghiêmtúc.
Việc này vẫn có thể cứ tiếp tục có tác dụng, vẫn có một số lượng lớn
trạngtháihóahọcmàchúngtakhôngnắmhiểuđược,v.v.Nhưngmộtbước
đihếtsứcthenchốtngayởđâylàphảicócáinhìnthấu,rằngthậtratoànbộ
quá trình không có nghĩa lí gì cả. Nó không được xây dựng trên một nền
tảngnào.Nóđúnglàthứphùdunhấttrênđời.Khôngcógìphùduhơnlà
các thứ tư duy; ấy thế nhưng các thứ tư duy vẫn có thể cố thủ và nói "tôi
vĩnhviễnphảigiữnguyêncáchvậnhànhnàynhưmộtsựtấtyếutuyệtđối".

Cáicơbảnchỗnàylànghĩđượcvềmộtconngườisángtạochứkhôngphải
vềmộtconngườicónhândạng.
H:Tưduymàphùduđếnnhưvậythìthậtranóđâucónằmtrongbản
thâncáctếbàonão,phảithếkhôngạ?
Bohm:Chínhlàtrongcáctếbàonãođấy,nhưnggiốngnhưmộtsựvận
động phù du - nó đến rồi đi, nó lẫn vào với trạng thái hóa học và với các
dòngđiện,vàlẫnvàotấtcảnhữngcáinhưthế.
H:Nếuvậnđộngxácđịnhnhândạngmạnh,nócóthểlàmộtchướngngại
đốivớinănglượngsángtạo?
Bohm:Vâng,chắcchắnnóngăncảnnănglượngsángtạo.Vậnđộngxác
địnhnhândạngcóthểlàchướngngạichính.Chúngtađãvàđanglầntheo


nhữngchướngngạinàyvàgiờđâyđãcóthểtiếnkhágầnđếncộinguồncủa
chướng ngại chính - đó là mưu đồ cố giữ khư khư cái nhân dạng này, cái
nhândạngthuộcvềhệthốngphảnxạ.
H:Tôikhôngnghĩmọingườixưanayđãnhậnramộtcáchnghiêmtúcsự
nguyhạicủaviệcxácđịnhnhândạng.Vàothờiđiểmhiệntại,khiđượcngài
làmrõ,thìviệccónhândạngxemracóvẻlàmộtmốinguyhiểmthậtsự.
Vậnđộngphùducủanhândạngcóthểlàmtắcnghẽnnănglượng;nócóthể
làmộtchứngnghiệnngậprấtnặng,bởivìnórấtgầnvớimãnhlựccủatính
tấtyếu.
Bohm:Vâng,tấtcảđềuđượctróibuộcvớinhau.Tacóthểxemxétđiều
này.Nhândạngcómộtýnghĩanhấtđịnhnhưnghạnchế.Khôngphảitasẽ
tiếntớivứtbỏnó,nhưngnóthựcsựkhôngcóđượcmộtýnghĩanềntảngsâu
sắcvĩnhcửu.
Có một dòng chảy và một sự vận động vĩnh cửu mang tính sáng tạo.
Nhưngtínhsángtạonàycóthểbịmắckẹttrongmộtquátrìnhnàođótỏra
cótínhcơgiới.Thựcrathìquátrìnhấykhônghềcótínhcơgiới,vìnếucó
cáinhìnthấumớimẻthìnóluônluôncóthểthayđổi.Nếulàcáimáyắthẳn

nókhôngbaogiờthayđổi.Tôimuốnnóirằngxétchosâuxathìnókhông
phảihoàntoànlàmộtcáimáy,nhưngnócóthểhànhxửcáchnàođógiống
nhưmộtcáimáy.Vậytứclàtacóthểbiểuhiệnquátrìnhnàyxemnhưmột
quátrìnhcơgiới,nhưngchỉtớimộtđiểmnhấtđịnhnàođómàthôi.
Tahãytạmdừngởđâyvànghỉgiảilaoítphút.
Bohm:Tavừathảoluậnvớinhauvềhìnhảnhcủabảnngã-bảnngãvới
tưcáchngườiquansátvàbảnngãvớitưcáchngườibịquansát.Chúngcó
vẻnhưtáchbiệtvớinhauvìxưanaychúngđượchìnhdungtheolốiấy.Hình
ảnhtạoratrigiácvềsựtáchbiệtnày.
Nênchăngbànthêmmộtchútvềđiềunày,nếucácbạnkhôngphảnđối?
Ta đã nói rõ ràng với nhau rằng theo một nghĩa nào đó thì con người
chẳngđíchthịhiệndiệnđósao-ylàcáicóthực.Câuhỏiđượcđặtralà:con
ngườicótồntạivớimộtnhândạngvĩnhcửuhaykhông?Vànếucó,thìliệu
nólàcáigìđây?Tađãnóivớinhaurằngxemracáikháiniệmvềnhândạng
này không được mạch lạc cho lắm. Toàn bộ nền tảng về mặt tư duy là rất