GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

DƯƠNG NGÔ NINH

GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM
THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC

HÀ NỘI - 2020


HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

DƯƠNG NGÔ NINH

GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM
THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: TÔN GIÁO HỌC
Mã số: 9229009 (Cũ: 62220309)

Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. NGUYỄN QUỐC TUẤN
2. PGS,TS HOÀNG THỊ LAN

HÀ NỘI - 2020


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được
trích dẫn đầy đủ theo quy định.
Tác giả

Dương Ngô Ninh


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

Trang
1

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

7

1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến luận án

7

1.2. Khung lý thuyết nghiên cứu

24

1.3. Một số khái niệm sử dụng trong luận án

28

1.4. Khái quát địa bàn nghiên cứu

34

Chương 2: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN VÀ DẤU ẤN
CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG

43

2.1. Quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở
Bắc Giang
2.2. Dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

43
53

Chương 3: NHỮNG GIÁ TRỊ NỔI BẬT CỦA PHẬT GIÁO TRÚC
LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC GIANG

64

3.1. Giá trị tôn giáo của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

64

3.2. Giá trị văn hóa của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

85

3.3. Giá trị lịch sử của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang

105

Chương 4: GIẢI PHÁP CƠ BẢN VÀ KHUYẾN NGHỊ NHẰM PHÁT
HUY GIÁ TRỊ CỦA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM THỜI TRẦN Ở BẮC
GIANG HIỆN NAY

123

4.1. Giải pháp cơ bản và khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của Phật giáo
Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay

123

4.2. Khuyến nghị nhằm phát huy giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần
ở Bắc Giang hiện nay
KẾT LUẬN

136
140

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ
LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN

143

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

144

PHỤ LỤC

158


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Cb

Chủ biên

DSVH

Di sản văn hóa

DSVHPG

Di sản văn hóa Phật giáo

GHPG

Giáo hội Phật giáo

GHPGVN

Giáo hội Phật giáo Việt Nam

HN

Hà Nội

KHXH

Khoa học xã hội

NCS

Nghiên cứu sinh

NXB

Nhà xuất bản

PGTLTT

Phật giáo Trúc Lâm thời Trần

PL

Phụ lục

STT

Số thứ tự

TP

Thành phố

TP.HCM

Thành phố Hồ Chí Minh

TR

Trang

UBND

Ủy ban nhân dân


DANH MỤC BẢN ĐỒ, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ
Trang
Bản đồ 1.1:

Bản đồ vị trí các điểm và di tích Tây Yên Tử

Bản đồ 2.1:

Sự phân bố Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa
bàn tỉnh Bắc Giang

Biểu đồ 3.1:

68

Biểu hiện sự hỗn dung Phật giáo Trúc Lâm với tín
ngưỡng dân gian hiện nay

Biểu đồ 3.4:

67

Thực hành nghi lễ Phật giáo khi sinh hoạt tại chùa/
Thiền viện

Biểu đồ 3.3:

47

Thực hiện chủ trương Thiền - giáo song hành vừa
tu thiền, vừa học đạo tại các chùa, Thiền viện

Biểu đồ 3.2:

37

70

Tư tưởng “Phật tại tâm” góp phần tu dưỡng đạo
đức, giúp tâm trong sáng

76

Biểu đồ 3.5:

Cách hiểu của người dân về tư tưởng “Phật tại tâm”

77

Biểu đồ 3.6:

Thực hiện Thập thiện của tín đồ và người dân

82

Biểu đồ 3.7:

Lợi ích khi tu tập theo Phật giáo Trúc Lâm

84

Biểu đồ 3.8:

Mức độ tham gia lễ hội Phật giáo Trúc Lâm

101

Biểu đồ 3.9:

Tín đồ và người dân có biết về lễ hội của Phật giáo
Trúc Lâm

Biểu đồ 3.10:

101

Ảnh hưởng của lễ hội Phật giáo Trúc Lâm tới đạo
đức, lối sống tín đồ và người dân

102

Biểu đồ 3.11:

Tần xuất làm từ thiện của tín đồ và người dân

120

Sơ đồ 1.1:

Sơ đồ hóa lý thuyết nghiên cứu

25


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, Phật giáo thời Trần phát triển trên
nhiều phương diện, biểu hiện qua sự hình thành và phát triển của Phật giáo
Trúc Lâm. Phật giáo Trúc Lâm có nhiều đóng góp quan trọng trong đời
sống xã hội, là một trong những yếu tố quan trọng của xã hội Đại Việt,
đóng vai trò thiết yếu trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước. Phật
giáo Trúc Lâm là sợi dây nối kết tình đoàn kết nhân dân với tầng lớp lãnh
đạo đất nước, với sức sống bền bỉ trong các tầng lớp nhân dân, tác động
mạnh mẽ đến xã hội bởi tính chất luân lý đạo đức, kêu gọi làm việc thiện,
thương yêu người khác, tôn trọng phép nước; trở thành uy lực thống nhất ý
thức hệ toàn dân, là nhân tố dệt nên hệ tư tưởng và tính chất xã hội độc
đáo, mang đậm tính dân tộc. Sự phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần
đã để lại nhiều giá trị còn tồn tại đến ngay nay ở các dạng thức khác nhau.

Tỉnh Bắc Giang có vị trí địa - chính trị, địa - văn hóa, địa - tôn giáo rất
quan trọng đối với lịch sử đất nước ta từ thời dựng nước và càng nổi bật trong
thời kỳ giữ nước hàng nghìn năm lịch sử. Sự hình thành và phát triển Phật
giáo ở tỉnh Bắc Giang đã lưu dấu rất nhiều di sản có giá trị, nổi bật nhất là
chùa Vĩnh Nghiêm (xã Trí Yên, huyện Yên Dũng). Đây là trung tâm Phật
giáo lớn ở tỉnh Bắc Giang, mang đậm dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm tồn tại
cho đến ngày nay.
Bên cạnh đó, Bắc Giang còn là nơi đang lưu giữ dấu tích của các ngôi
chùa của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần bên phía Tây Yên Tử, chứng tích cho
một thời kỳ Phật giáo phát triển hưng thịnh. Qua thời gian lịch sử, hệ thống di
tích Phật giáo Trúc Lâm và chùa Vĩnh Nghiêm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
đóng một vai trò quan trọng và là một phần không thể tách rời trong quần thể
di sản văn hóa và danh thắng Yên Tử gắn với Phật giáo Trúc Lâm mang đậm
bản sắc Việt.


2
Việc nghiên cứu một cách hệ thống Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên
địa bàn tỉnh Bắc Giang góp phần làm sâu sắc hơn các giá trị di sản Phật giáo,
lịch sử và văn hóa. Thông qua những giá trị đó góp phần làm rõ vị trí lịch sử,
giá trị văn hóa của những di tích này, cũng như truyền thống lịch sử, văn hóa
của tỉnh Bắc Giang với tư cách là một trung tâm Phật giáo Trúc Lâm trước
đây. Ngoài ra, việc nghiên cứu hệ thống về Phật giáo Trúc Lâm thời Trần còn
ở phương diện sinh hoạt Phật giáo, tư tưởng Phật giáo, giúp ban ngành chính
quyền các cấp đề ra được những giải pháp bảo tồn và phát huy những giá trị
di sản quý báu này trong giai đoạn hiện nay.
Nghiên cứu Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
góp phần làm rõ giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần đối với lịch sử dân
tộc, với đời sống tinh thần người dân. Trên cơ sở những giá trị đó đóng góp
luận cứ khoa học cho ba tỉnh Bắc Giang, Quảng Ninh và Hải Dương hoàn

thiện hồ sơ trình UNESCO đề xuất công nhận Quần thể di tích - danh thắng
Yên Tử là di sản thế giới; với tỉnh Bắc Giang giúp hình thành và phát triển
con đường du lịch tâm linh Phật giáo Trúc Lâm Tây Yên Tử trên địa bàn tỉnh
Bắc Giang với việc kết nối các ngôi chùa Trúc Lâm thời Trần cùng cảnh quan
thiên nhiên hùng vĩ, chắc chắn góp phần phát triển kinh tế xã hội của địa phương
trong thời gian tới.
Vì vậy, việc lựa chọn đề tài: “Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần
ở Bắc Giang” làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn giáo học, có tính cấp
thiết, có giá trị cả về phương diện khoa học lẫn phương diện thực tiễn.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án
2.1. Mục đích nghiên cứu
Phân tích, đánh giá giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn
tỉnh Bắc Giang, từ đó đề xuất các giải pháp, khuyến nghị nhằm phát huy hiệu
quả các giá trị của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang hiện nay,
góp phần phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.


3
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Thứ nhất, khái quát quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc
Lâm thời Trần ở Bắc Giang, làm rõ dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở
Bắc Giang.
- Thứ hai, tập trung nghiên cứu, phân tích, đánh giá những giá trị nổi
bật của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay (giá trị tôn giáo,
giá trị văn hóa, giá trị lịch sử).
- Thứ ba, đề xuất giải pháp nhằm phát huy hiệu quả các giá trị của Phật
giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của
địa phương.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của Luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu

Giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang theo ba nhóm: giá
trị tôn giáo, giá trị văn hóa, giá trị lịch sử.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về không gian: Luận án giới hạn nghiên cứu những giá trị của Phật
giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang tập trung chủ yếu ở khu vực Tây Yên
Tử tỉnh Bắc Giang.
- Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu các giá trị của Phật giáo
Trúc Lâm thời Trần từ khi hình thành và phát triển đến giai đoạn hiện nay
trên địa bàn tỉnh Bắc Giang.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong luận án này, NCS sử dụng các phương pháp tổng hợp, phân tích
tài liệu; phương pháp nghiên cứu điền dã, phương pháp quan sát, phương
pháp phỏng vấn sâu, phương pháp phỏng vấn bảng hỏi, phương pháp so sánh,
đối chiếu.
- Phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu: được tác giả sử dụng để thu
thập, xử lý, phân tích các tài liệu có liên quan đến Phật giáo Trúc Lâm nói


4
chung cũng như Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở tỉnh Bắc Giang nói riêng.
Qua đó, để thấy được Phật giáo Trúc Lâm ở tỉnh Bắc Giang đã được các
học giả đề cập đến ở những khía cạnh nào, cách tiếp cận và phương pháp
nghiên cứu của họ ra sao và những điểm cần bổ sung, phát triển trong
nghiên cứu này.
- Phương pháp nghiên cứu điền dã:
Phương pháp này dựa vào những chuyến đi thực tế tại các địa bàn để tiếp
cận đối tượng nghiên cứu nhằm thu thập thông tin cần khảo sát. Trong điều tra
điền dã lấy tư liệu cho luận án, phương pháp quan sát tham dự và phương pháp
phỏng vấn sâu được áp dụng mang lại hiệu quả cao.
Trong luận án này, nhằm làm rõ những thông tin vấn đề nghiên cứu,

NCS thường xuyên đi thực tế tới chùa Vĩnh Nghiêm, các chùa khu vực Tây
Yên Tử, cũng như các vùng phụ cận như Quảng Ninh, Hải Dương… vào dịp
ngày mồng một, ngày Rằm, ngày lễ, cũng như khi diễn ra các nghi lễ, lễ hội,
gặp trực tiếp những người thực hành nghi lễ để khảo khát thực tế, sưu tầm
hình ảnh, tư liệu; hoặc phỏng vấn sâu tín đồ.
- Phương pháp quan sát: Luận án sử dụng phương pháp này trong nghiên
cứu để thu thập thông tin thực nghiệm thông qua quá trình đi khảo sát thực tế
và ghi chép trung thực những nhân tố liên quan đến đối tượng nghiên cứu của
luận án. Với phương pháp này, NCS đến trực tiếp địa bàn nghiên cứu quan sát
các cơ sở thờ tự, dấu ấn, di vật... Vào các ngày lễ, lễ hội, NCS quan sát các
sinh hoạt Phật giáo của các tăng, ni trên các phương diện niềm tin, thực hành,
cộng đồng Phật giáo Trúc Lâm ở tỉnh Bắc Giang.
- Phương pháp phỏng vấn sâu: Trong quá trình thực hiện tại thực địa, có
những thông tin cần làm rõ chi tiết và đi sâu hơn vào các vấn đề nghiên cứu
mà phương pháp điều tra bằng bảng hỏi không thể thực hiện được. Luận án đã
sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu thông qua đối thoại hỏi và đáp một cách
trực tiếp đối với các tín đồ, tăng, ni để có thể tìm hiểu những suy nghĩ, thái


5
độ, tình cảm, động cơ, niềm tin, quan điểm… từ đó thu được các thông tin
hữu ích, có giá trị cao hơn.
- Phương pháp So sánh đối chiếu:
Nghiên cứu sinh sử dụng phương pháp này để so sánh đối chiếu giữa
kết quả sử liệu với kết quả thu thập từ nghiên cứu điền dã, quan sát tham dự,
phỏng vấn sâu để phát hiện ra những điểm chung và những điểm khác nhau,
từ đó, có thể xác định mức độ tin cậy của thông tin để đánh giá sự vật hiện
tượng một cách toàn diện hơn. Trong quá trình nghiên cứu tác giả lồng ghép,
tổng hợp các phương pháp để hỗ trợ nhau trong quá trình thu thập và xử lý
thông tin. Trong luận án này, NCS so sánh đối chiếu Phật giáo Trúc Lâm thời

Trần ở tỉnh Bắc Giang trên các tài liệu mà NCS tổng hợp được, đối chiếu thực
tế với quá trình đi điền dã ở các cơ sở thờ tự bên sườn Tây Yên Tử từ đó xác
định được những thông tin chính xác.
- Phương pháp phỏng vấn bảng hỏi: NCS áp dụng phương pháp này
nhằm thu thập thông tin, dữ liệu sơ cấp, phục vụ cho mục đích nghiên cứu của
luận án. Hoạt động thu thập dữ liệu được NCS thực hiện cùng một lúc với tín
đồ và người dân theo một bảng câu hỏi khảo sát in sẵn, người được hỏi trả lời
ý kiến của mình bằng cách đánh dấu vào các ô tương ứng trong các câu hỏi.
Về địa điểm, trong luận án này, NCS chọn 4 địa điểm: tại Chùa Vĩnh
Nghiêm (huyện Yên Dũng), tại chùa Am Vãi (huyện Lục Ngạn), tại Thiền
viện Trúc Lâm Phượng Hoàng (huyện Yên Dũng), tại Khu du lịch Tâm linh Sinh thái Tây Yên Tử (huyện Sơn Động).
Về thời gian, tại lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm ngày 17/03/2019 (tức ngày
12/02 Âm lịch); tại lễ hội chùa Am Vãi ngày 06/04/2019 (tức mồng 2/03 Âm
lịch); tại Thiền viện Trúc Lâm Phượng hoàng ngày 01/07/2019 (tức mồng 1/7
Âm lịch), tại lễ hội Tây Yên Tử (Khu du lịch Tâm linh - Sinh thái Tây Yên
Tử) ngày 16/02/2019 (tức ngày 12 tháng Giêng năm Kỷ Hợi).


6
Về số lượng phiếu, NCS phỏng vấn 400 người (Phật tử và người dân)
tại 4 địa điểm: lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm (100 phiếu), lễ hội Tây Yên Tử (100
phiếu), tại Thiền viện Trúc Lâm Phượng Hoàng (100 phiếu), lễ hội chùa Am
Vãi (100 phiếu).
5. Đóng góp khoa học của luận án
- Luận án làm rõ quá tình hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc
Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, đồng thời chỉ ra được dấu ấn của
Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang.
- Luận án phân tích, làm rõ những giá trị nổi bật của Phật giáo Trúc
Lâm thời Trần ở tỉnh Bắc Giang như giá trị tôn giáo, giá trị văn hóa, giá trị
lịch sử.

- Bên cạnh đó, luận án đưa ra những giải pháp, khuyến nghị nhằm bảo
tồn và phát huy những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn
tỉnh Bắc Giang hiện nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Về mặt lý luận: Luận án góp phần làm rõ những giá trị nổi bật của
Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang hiện nay, đồng thời luận án đóng
góp vào tư liệu nghiên cứu tham khảo, giảng dạy.
- Về mặt thực tiễn: Luận án góp phần gìn giữ, bảo tồn và phát huy
những giá trị của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần ở Bắc Giang phục vụ cho việc
phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục,
nội dung luận án gồm 4 chương, 12 tiết.


7
Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến Phật giáo Trúc
Lâm và Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
Cuốn Chùa Việt Nam của Hà Văn Tấn, xuất bản 1993 tại Hà Nội [97]
dành một phần giới thiệu về Phật giáo thời Trần, trong đó có nhắc đến vai trò
to lớn của Pháp Loa đã biến ngôi chùa Vĩnh Nghiêm thành trụ sở Trung ương
của của giáo hội Trúc Lâm.
“Ở thế kỷ XIV với hoạt động của các vị tổ phái Trúc Lâm, Phật giáo
đã phát triển hết sức mạnh mẽ - Người có vai trò lớn trong việc xây
dựng chùa chiền bấy giờ là sư Pháp Loa, vị tổ thứ hai của phái Trúc
Lâm. Có thể nói ông đã huy động cả giới quý tộc Trần vào công việc

này. Mới 24 tuổi, ông đã trở thành người lãnh đạo giáo hội. Ông đã
biến ngôi chùa Vĩnh Nghiêm thành trụ sở trung ương của giáo hội
Trúc Lâm, chứa đủ hồ sơ tăng ni cả nước…” [97, tr.42].
Cuốn Tam tổ thực lục do Thích Phước Sơn dịch, Viện Nghiên cứu
Phật học ấn hành năm 1995 [94]. Phần thứ nhất viết về Trần Nhân Tông, phần
thứ hai viết về Pháp Loa, phần thứ ba viết về Huyền Quang. Tác giả ghi chép
về hành trạng và sự truyền thừa của ba vị Tam tổ Trúc Lâm. Qua đó cũng
thấy được giá trị tư tưởng, ý nghĩa và nội dung của Phật giáo Trúc Lâm. Tuy
nhiên, tác giả chưa đi sâu tìm hiểu trung tâm phát triển của Phật giáo Trúc
Lâm đó là chùa Vĩnh Nghiêm và các ngôi chùa bên sườn Tây Yên Tử.
Cuốn sách Trúc Lâm Tam tổ giảng giải, của HT Thích Thanh Từ, xuất
bản năm 1997, Nxb Tp HCM [144], gồm những bài thơ, bài văn của Tam tổ
Trúc Lâm. Tác giả đã dùng văn học để biểu đạt thân thế, sự nghiệp của ba vị
tổ Trúc Lâm. Trong đó có nhắc tới sự kiện Trần Nhân Tông tới chùa Vĩnh


8
Nghiêm kiết hạ, sự kiện Pháp Loa tới chùa Vĩnh Nghiêm định chức cho tăng
đồ, sự kiện Huyền Quang tới chùa Vĩnh Nghiêm nghe Pháp Loa giảng kinh.
Nguyễn Hùng Hậu (1997), Lược khảo tư tưởng Thiền Trúc Lâm Việt
Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội [48]. Nội dung gồm 7 chương trình bày
về hoàn cảnh chính trị, kinh tế xã hội văn hóa để hình thành thiền Trúc Lâm
Yên Tử; Trần Thái Tông người đặt nền móng cho thiền Trúc Lâm Yên Tử;
Tuệ Trung thượng sĩ người thầy tư tưởng vĩ đại của thiền Trúc Lâm Yên Tử;
Trần Nhân Tông người sáng lập ra thiền Trúc Lâm Yên Tử; Tư tưởng triết học
Phật giáo của Nhị tổ Pháp Loa; Biện chứng giải thoát trong tư tưởng của Tam tổ
Huyền Quang; Một số tư tưởng triết học Phật giáo của Ngô Thì Nhậm.
Trương Văn Chung (1998), Tư tưởng triết học của Thiền Phái Trúc Lâm
đời Trần, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội [23]. Trình bày tiền đề hình thành,
phát triển và tư tưởng triết học của Phật giáo Trúc Lâm đời Trần.

Nguyễn Công Lý (2000), Văn học Phật giáo thời Lý - Trần: Diện mạo
và đặc điểm, Nxb Đại học Quốc gia, Tp.HCM [69]. Nội dung trình bày về
diện mạo và đặc điểm của văn học thời kỳ này, nêu lên 4 diện mạo cùng 6 đặc
điểm lớn của văn học Phật giáo Lý - Trần mà thành tựu nổi bật có đóng góp
lớn là của Phật giáo Trúc Lâm.
Cuốn Việt Nam Phật giáo sử luận, của Nguyễn Lang, xuất bản năm
2000, Nxb Văn học [66], đề cập đến các giai đoạn lịch sử của Phật giáo Việt
Nam, trong đó có bàn về nền tảng của Phật giáo đời Trần, Trần Nhân Tông và
Phật giáo Trúc Lâm, Thiền sư Pháp Loa, thiền sư Huyền Quang. Chương XV
Tổng luận về Phật giáo đời Trần bàn về: Chủ lực của văn hóa đời Trần, các
khuynh hướng tư tưởng trong Phật giáo đời Trần, vai trò của văn hóa và chính
trị của Phật giáo đời Trần.
Nguyễn Xuân Cần (2001), Giới thiệu các di tích lịch sử văn hoá, di tích
khảo cổ và các đền, nghè, đình chùa, lăng mộ, địa điểm di tích cách mạng
nằm tại các xã, huyện của tỉnh Bắc Giang, Bảo tàng Bắc Giang, Bắc Giang


9
[13]. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã có những giới thiệu về các
di tích lịch sử văn hoá, di tích khảo cổ và các đền, nghè, đình chùa, lăng mộ,
địa điểm di tích cách mạng... nằm tại các xã, huyện của tỉnh Bắc Giang. Trong
đó, tác giả cũng đã khảo cứu những bước phát triển của Phật giáo Bắc Giang
nói chung và Phật giáo thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang nói riêng.
Cuốn Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam của Nguyễn Hùng Hậu
(Minh Không), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002 [49]. Đây là một công
trình khoa học trình bày một cách hệ thống, toàn diện về triết học Phật giáo
Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV theo lát cắt thế giới quan Phật giáo,
nhân sinh quan Phật giáo dựa trên những vấn đề cơ bản của triết học, phù hợp
với lôgíc phát triển của lịch sử Phật giáo, cũng là để làm sáng tỏ hơn những tư
tưởng Phật giáo Việt Nam. Chương 1 tác giả đã lược sử Phật giáo Việt Nam

từ khởi nguyên đến XIV qua sự du nhập của Phật giáo vào Việt Nam cho đến
Phật giáo thời Trần với Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử; chương 2 khảo cứu một
vài nét thế giới quan Phật giáo theo lịch sử phát triển, từ Phật giáo Nguyên
thủy đến Tiểu thừa và Đại thừa sau đó khảo sát thế giới quan Phật giáo Việt
Nam; chương 3 tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo trên các mặt về con người,
về cuộc đời con người. Tác giả khẳng định, tuy Phật giáo phát triển qua các
giai đoạn, thời kỳ, tông phái khác nhau nhưng nhân sinh quan Phật giáo ít có
thay đổi, về cơ bản nó vẫn đi theo cái trục của chính nó, đó là quan niệm của
Đức Phật đã chỉ ra. Trên cơ sở đó, tác giả khảo cứu nhân sinh quan Phật giáo
Việt Nam.
Trong bộ sách khá đồ sộ Địa chí Bắc Giang [2] do UBND tỉnh Bắc
Giang chỉ đạo biên soạn xuất bản năm 2002 và 2003 ở hai tập Từ điển và Di
sản Hán Nôm đã giới thiệu khái lược về chùa Vĩnh Nghiêm và Phật giáo Trúc
Lâm, cùng với các tư liệu Hán Nôm hiện còn lưu giữ tại chùa ngôi chùa này.
Nguyễn Xuân Cần chủ biên (2004), Chốn tổ Vĩnh Nghiêm, Bảo tàng Bắc
Giang [15]. Tác giả trình bày về lịch sử hình thành, phát triển chùa Vĩnh


10
Nghiêm bao gồm: kiến trúc, các di sản Hán Nôm có biên dịch, giới thiệu nội
dung 08 bài văn bia, 4 bia bài vị trên mộ tháp có trong di tích, lễ hội dân gian.
Cuốn Nguyễn Duy Hinh (2009), Lịch sử đạo Phật Việt Nam, Nxb Tôn
giáo & Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội [55]. Cuốn sách trình bày về các giai
đoạn hình thành và phát triển của Phật giáo từ thời kỳ du nhập đến thế kỷ
XX. Đồng thời tác giả làm rõ những đóng góp của các thiền sư trong việc
phát triển tông phái Phật giáo và văn hóa - xã hội trong các giai đoạn phát
triển qua các thời kỳ của Phật giáo Việt Nam.
Kỷ yếu Hội thảo khoa học Chùa Vĩnh Nghiêm Bắc Giang và Thiền
phái Trúc Lâm trong quá trình phát triển của Phật giáo Việt Nam, Sở Văn
hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang, Nxb Thông tấn, năm 2011 [92].

Trong công trình nghiên cứu này, các tác giả đã có những phân tích về quá
trình hình thành và phát triển của Phật giáo Bắc Giang nói chung và vai trò
của chùa Vĩnh Nghiêm, Phật giáo Trúc Lâm nói riêng trong quá trình phát
triển của Phật giáo Việt Nam. Các tác giả đều cho rằng, Bắc Giang nằm trên
vùng đất cổ, có lịch sử văn hóa lâu đời, đặc biệt là lịch sử văn hóa Phật giáo.
Cùng với sự ra đời của Phật giáo Việt Nam, Phật giáo ở Bắc Giang cũng có
mặt từ khá sớm. Thời điểm Phật giáo vào Bắc Giang khoảng trước thế kỷ X.
Các tác giả cũng khẳng định những giá trị lịch sử, văn hóa, đạo đức, tôn giáo
của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang. Bên cạnh đó, các tác giả
cũng đã có những nghiên cứu, đánh giá về quá trình hình thành và phát triển
của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn này. Trên cơ sở đó, các tác giả có những
gợi mở quan trọng về đường hướng, giải pháp cho sự phát triển của Phật giáo
Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang gắn liền với văn hóa, du lịch
tâm linh, xứng tầm với vị thế sẵn có của tỉnh Bắc Giang.
Nguyễn Thế Chính, Nguyễn Sĩ Cầm, Ngô Văn Trụ (2015), Bắc Giang Miền di sản, Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc, Hà Nội [22]. Trong công trình


11
nghiên cứu này, các tác giả đã giới thiệu các di sản văn hoá của Bắc Giang: di
sản nghệ thuật trình diễn dân gian, di sản di tích và lễ hội, các di sản văn hoá lịch sử khác cùng vấn đề bảo tồn và phát huy di sản văn hoá ở Bắc Giang. Trong
đó, nghiên cứu về sự phát triển của Phật giáo Bắc Giang nói chung và dòng Phật
giáo Trúc Lâm nói riêng trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, các tác giả đã đề cập đến
những di tích Phật giáo thời Trần như tổ đình chùa Vĩnh Nghiêm trong dòng
chảy của Phật giáo Tây Yên Tử, cũng như những ảnh hưởng của nó trong đời
sống của người dân Bắc Giang.
Thích Hạnh Tuệ (2018), Nghiên cứu về Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội [135]. Nội dung tập hợp 14 bài viết trong nhiều
năm của tác giả Thích Hạnh Tuệ đã công bố trên các báo và tạp chí: Tuần báo
Giác ngộ, Nguyệt san Giác ngộ, Nghiên cứu Phật học, Văn hóa Phật giáo,
Nghiên cứu Tôn giáo, Đại học Sài Gòn... Tất cả các bài viết đều tập trung

nghiên cứu về tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh của Hải Lượng Ngô
Thì Nhậm.
Viện Trần Nhân Tông, Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam (2019),
Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm đặc sắc tư tưởng, văn hóa, Nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội [169]. Cuốn sách gồm nhiều bài viết của các
học giả quốc tế và Việt Nam tập trung vào các chủ đề như: hành trạng, đặc
sắc tư tưởng, văn hóa của Trần Nhân Tông và Phật giáo Trúc Lâm; vai trò,
ảnh hưởng trong lịch sử, hiện tại và xu hướng tương lai. Tuy nhiên nội
dung viết về PGTLTT ở Bắc Giang rất ít, gồm 2 bài viết ngắn của tác giả
Trần Văn Lạng và Nguyễn Văn Phong như: Một số vấn đề Phật giáo thời
Trần liên quan tới thiền phái Trúc Lâm ở miền Tây Yên Tử của Trần Văn
Lạng và Văn bia về thiền phái Trúc Lâm ở miền Tây Yên Tử, Bắc Giang
của Nguyễn Văn Phong. Hai bài viết ngắn cho người đọc thấy được sơ lược
về những ngôi chùa thuộc PGTLTT ở Bắc Giang cùng với một số văn bia
được khắc tại chùa.


12
1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến những giá trị của
Phật giáo Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
Những nghiên cứu về quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo
Trúc Lâm thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang trong thời gian qua có nhiều
thành tựu đáng kể. Các công trình nghiên cứu đã thể hiện nhiều khía cạnh,
quan điểm và quá trình hình thành của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần nói
chung. Đây là một trong những vấn đề quan trọng trong việc nhìn nhận những
giá trị đạo đức, văn hóa, lịch sử, kinh tế, giáo dục, định hướng giá trị cho
đông đảo tín đồ Phật giáo xứng tầm với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại
hóa đất nước, là một trong những tiền đề quan trọng để Bắc Giang từng bước
khẳng định và hội nhập, giao lưu văn hóa, nền kinh tế thế giới.
Hà Thúc Minh (1986), “Lịch sử tư tưởng Việt Nam và vấn đề Phật

giáo”, [74] in trong Mấy vấn đề Phật giáo và Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Ủy
ban Khoa học Xã hội Việt Nam - Viện Triết học ấn hành, Hà Nội, tr.43-51.
Nội dung khẳng định trong tiến trình lịch sử, Phật giáo Việt Nam đã gắn liền
với vận mệnh của dân tộc qua các thời kỳ lịch sử. Khi đất nước đối diện với
những thách thức ngoại xâm, trong những thời kỳ khó khăn nhất thì “nhiều
tăng ni, Phật tử sẵn sàng “cởi cà sa, khoác chiến bào” cùng toàn dân đánh tan
mọi âm mưu xâm lược của kẻ thù” [74, tr.47].
Cuốn Thiền uyển tập anh do Ngô Đức Thọ và Nguyễn Thuý Nga dịch
năm 1990, Phân viện Nghiên cứu Phật học và Nxb Văn học, Hà Nội [112].
Đây là cuốn sách có giá trị về lịch sử Phật giáo, nội dung ghi lại sự tích các vị
Thiền sư nổi tiếng vào cuối thời Bắc thuộc cho đến thời Đinh, Lê, Lý, một số
ít vị sau còn sống đến đầu thời Trần, bên cạnh đó là nội dung về các tông phái
thiền học.
Các công trình của Lê Mạnh Thát như Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb
Tp.HCM năm 2000 [103] và Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 3, Nxb
Tp.HCM năm 2002 [107], tác giả đã phân tích về các hoạt động của Phật giáo


13
Trúc Lâm thời Trần, qua việc giới thiệu về các quan điểm chính trị, về thiền,
về nghi thức hành trì. Những đóng góp về văn học, văn hóa của Trần Thái
Tông, Tuệ Trung, Trần Nhân Tông, từ đó khẳng định Phật giáo Trúc Lâm có
tư tưởng và lịch sử truyền thừa liên tục từ thời Trần cho đến nay.
Trần Lý Trai (2008), Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền phái
Trúc Lâm, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học khoa học xã hội và nhân
văn, Tp.HCM [126]. Luận án lược khảo một cách toàn diện có hệ thống từ tác
giả đến tác phẩm ở góc độ văn học. Khảo sát từng chủ đề, thành tố văn học
làm nên toàn bộ giá trị nội dung tư tưởng của văn học và nghệ thuật của Phật
giáo Trúc Lâm xuyên qua các tác phẩm của các tác giả.
Bảo tàng tỉnh Bắc Giang (2012), Những giá trị văn hóa cổ truyền tỉnh

Bắc Giang, Nhà xuất bản Thông tấn, Hà Nội [8]. Trong công trình nghiên cứu
này đáng chú ý là bài viết của tác giả Nguyễn Văn Phong (2005), Kho “mộc
thư” chốn tổ Vĩnh Nghiêm với giá trị văn hóa,trong bài viết này, tác giả đã chỉ
ra những giá trị văn hóa, lịch sử của kho mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm, từ đó
kẳng định vai trò của Phật giáo Trúc Lâm trên địa bàn tỉnh Bắc Giang đối với
đời sống tinh thần của người dân.
Cuốn Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến 1981 của 2 tác giả Bồ Đề
Tân Thanh và Nguyễn Đại Đồng năm 2012, Nxb Văn học, Hà Nội [101] đã
trình bày một cách khái quát về lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên
đến năm 1981 và các thiền sư, cư sĩ tiêu biểu. Tác giả cho rằng:
“Với tư tưởng “nhập thế”, “phật pháp bất ly thế gian giác” và “đại
hùng, đại lực, đại từ bi”, giáo lý đạo Phật đã hòa quyện với tín
ngưỡng văn hóa bản địa, là cơ sở, động lực để Phật giáo gắn bó,
đồng hành với dân tộc và có những đóng góp to lớn cho sự nghiệp
dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam”[101, tr.5].
Đỗ Ngây (2012), Triết lý nhập thế Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần,
Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học, Học viện Khoa học Xã hội, Hà Nội [76] Luận


14
án đi sâu khai thác tính nhập thế của Phật giáo thời Lý - Trần trong đó bàn về
tính nhập thế của Phật giáo Trúc Lâm.
Thích Thanh Quyết, Nguyễn Quốc Tuấn đồng cb (2013), Phật hoàng
Trần Nhân Tông (1258 - 1308) con người và sự nghiệp, Nxb Khoa học Xã
hội, Hà Nội [89]. Cuốn sách gồm 3 phần: Thời đại nhà Trần và Vua Trần
Nhân Tông; Vua Trần Nhân Tông - Anh hùng dân tộc trong sự nghiệp xây
dựng và bảo vệ Tổ quốc; Di sản tư tưởng và văn hóa của thời đại nhà Trần
của Vua Trần Nhân Tông.
Tăng Xuân Dẫn (Thích Quảng Tiếp) (2015), Vai trò của các thiền sư
trong văn hóa Đại Việt thời Lý - Trần và ý nghĩa đối với Việt Nam hiện nay,

Luận án Tiến sĩ Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà
Nội, Hà Nội [26]. Nội dung phân tích vai trò của các thiền sư trong xây dựng
và phát triển văn hóa Đại Việt thời Lý - Trần trên một số lĩnh vực chính như:
chính trị - xã hội, tư tưởng tôn giáo, đạo đức, văn học, nghệ thuật, và rút ra ý
nghĩa đối với Việt Nam hiện nay. Tác giả cho rằng:
“Các thiền sư với vị thế là những nhà tu hành, chức sắc tôn giáo,
đã luôn là những người chăm lo cho nhân dân trong cả việc
“đạo” và việc “đời”. Vừa hướng đạo nhưng đồng thời cũng giáo
dục truyền thống yêu nước, truyền thống văn hóa và đạo đức, lối
sống cho quần chúng nhân dân”[26, tr.7].
Bùi Thị Kim Thuỷ chủ biên (2015), Danh thắng Yên Tử với những giá
trị lịch sử - văn hoá, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội [121]. Trong cuốn sách
này, các tác giả đã giới thiệu về cuộc đời và sự nghiệp của Phật hoàng Trần
Nhân Tông. Bên cạnh đó, tác giả cũng phân tích quá trình, lịch sử hình thành,
phát triển và tư tưởng của Phật giáo Trúc Lâm cùng những giá trị văn hoá lịch sử của khu di tích danh thắng này. Gắn với khu vực Tây Yên Tử, các tác
giả cũng đã đề cập đến những di tích Phật giáo trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, từ
đó chỉ ra dòng chảy xuyên suốt quá trình phát triển của Phật giáo Trúc Lâm,


15
gắn với đó là vấn đề bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa, lịch sử của các
khu di tích Phật giáo này.
Đinh Khắc Thuân (2015), Văn bia chùa thời Trần, Tạp chí Nghiên cứu
Tôn giáo, số 9 [119]. Tác giả trình bày những nét chung về văn bia, trên cơ sở
khảo cứu 54 văn bia thời Trần. Cụ thể, bài viết khái quát những nét chung về
niên đại, loại hình và phân bố của các văn bia thời Trần. Qua đó, bài viết trình
bày giá trị sử liệu của văn bia thời Trần, góp phần nghiên cứu ngôi chùa và
phật điện thời Trần, Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử... Có thể nói, văn bia thời
Trần có giá trị nhiều mặt trong việc nghiên cứu Phật giáo cũng như lịch sử, xã
hội đương thời.

Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang - Giáo hội Phật giáo
Việt Nam tỉnh Bắc Giang (2015), Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm Thái thượng
cảm ứng thiên và Viên liễu phàm tứ huấn, Nxb Hải Phòng, Hải Phòng [93]. Đây
là cuốn sách lần đầu tiên công bố bản gốc Mộc bản 2 tác phẩm “Thái Thượng
cảm ứng thiên” và “Viên Liễu Phàm Tứ Huấn” trong khối Mộc bản chùa Vĩnh
Nghiêm. Sách có tính giáo dục trong cộng đồng xã hội, đặc biệt là đối với giới
trẻ hiện nay. Đây cũng là cuốn sách đầu tiên thực hiện chủ trương xã hội hóa
công tác bảo quản và phát huy giá trị Tài liệu Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm.
Bộ Khoa học và Công nghệ (2016), “Giá trị mộc bản chùa Vĩnh
Nghiêm và chùa Bổ Đà gắn với phát triển bền vững”. Kỷ yếu Hội thảo Khoa
học, Bắc Giang [12]. Công trình nghiên cứu của tập thể các tác giả đã nhìn
nhận, nhận diện giá trị di sản văn hóa, lịch sử, ngôn ngữ của mộc bản chùa
Vĩnh Nghiêm. Các tác giả đều khẳng định đây là bộ mộc bản duy nhất của
Phật giáo Trúc Lâm hiện còn lưu giữ tại chùa Vĩnh Nghiêm để truyền bá tư
tưởng cốt lõi của đạo Phật cho hàng trăm ngôi chùa cùng tăng ni, Phật tử xưa
nay và có giá trị tôn giáo, văn hóa lớn. Các tác giả đều nhấn mạnh Bắc Giang
là một trong những điểm đến về du lịch văn hóa tâm linh trong tương lai, và
việc bảo tồn, phát huy giá trị kho mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm nói riêng và


16
Phật giáo Trúc Lâm nói chung trên địa bàn tỉnh Bắc Giang là cần thiết, nhằm
giáo dục ý thức gìn giữ văn hóa truyền thống của dân tộc, giúp cho các cộng
đồng dân tộc ở khu vực Đông Nam Á, Châu Á bảo tồn nét văn hóa phương
Đông trong quá trình hội nhập quốc tế và phát triển.
Nguyễn Thế Chính (2016), “Giá trị lịch sử, Phật giáo và văn hóa của
mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà tỉnh Bắc Giang”, Kỷ yếu Hội thảo
Khoa học Giá trị các mặt của di sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ
Đà tỉnh Bắc Giang, Bộ Khoa học và Công nghệ [12]. Trong bài viết này, tác giả
đã khái quát về Phật giáo Bắc Giang, và cho rằng, Bắc Giang là một trong những

trung tâm Phật giáo nổi tiếng thời kỳ Lý - Trần, là mảnh đất quan trọng trong
quá trình Phật giáo Đại Việt - từ kinh đô Thăng Long di chuyển và phát triển lên
phía Đông Bắc để từ đó sản sinh ra Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử - một dòng thiền
nổi tiếng và mang nét đặc trưng Việt trong lịch sử văn hóa của dân tộc.
Đồng Ngọc Dưỡng (2016), “Vai trò của mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và
chùa Bổ Đà đối với việc hình thành hệ giá trị lịch sử, Phật giáo và văn hóa
Việt Nam”, Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Giá trị các mặt của di sản mộc bản
chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà tỉnh Bắc Giang, Bộ Khoa học và Công
nghệ [12]. Tác giả cũng khẳng định rằng, mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa
Bổ Đà là những bản gỗ khắc chữ Hán, chữ Nôm và chữ Phạn. Bộ mộc bản
chùa Vĩnh Nghiêm chứa đựng giá trị về quá trình hình thành và phát triển của
Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử và tư tưởng Phật giáo của thiền phái này thì bộ
kinh khắc ở chùa Bổ Đà chủ yếu nói về Quán Thế Âm Bồ Tát và các giới. Tác
giả cũng khẳng định vai trò của mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà
đối với việc hình thành hệ giá trị lịch sử Phật giáo Việt Nam.
Nguyễn Thị Quế Hương chủ nhiệm (2016), Giá trị mộc bản chùa Vĩnh
Nghiêm và chùa Bổ Đà, Đề tài cấp Nhà nước, Hà Nội [59]. Đây là đề tài cấp
Nhà nước do Viện Nghiên cứu tôn giáo chủ trì, công trình làm rõ hơn, sâu sắc
hơn các giá trị Phật giáo, lịch sử và văn hóa của kho mộc bản này, qua đó làm


17
rõ vị trí lịch sử, giá trị văn hóa của chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà cũng
như làm rõ hơn truyền thống lịch sử, văn hóa của tỉnh Bắc Giang với tư cách
là một trung tâm Phật giáo trước đây. Đồng thời, thông qua việc nghiên cứu
một cách cơ bản và hệ thống đó, chúng ta có thể hiểu rõ hơn một số vấn đề về
sinh hoạt Phật giáo, tư tưởng triết học và đào tạo Tăng tài của Phật giáo Việt
Nam, nghề in truyền thống của người Việt, nghề chạm khắc truyền thống của
người Việt, nghề dược và y học... trong các giai đoạn trước đây nhằm đóng
góp những luận cứ khoa học xác đáng giúp cho các ban ngành chính quyền

các cấp đề ra được những giải pháp bảo tồn và phát huy những giá trị di sản
quý báu này trong giai đoạn hiện nay.
Nguyễn Văn Phong (2016), Nghiên cứu văn bia tỉnh Bắc Giang, Luận án
Tiến sĩ Ngữ văn, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội [80]. Qua các văn bia trên
thuộc các di tích bên sườn Tây Yên Tử tỉnh Bắc Giang, luận án đã đề cập và
cung cấp thêm tư liệu về lịch sử Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử, đồng thời giúp cho
chúng ta có thêm cứ liệu để đánh giá các giá trị các văn bia thời Trần.
Mai Thị Thơm (2016), Văn hoá tư tưởng Phật giáo qua tư liệu văn bia
Lý - Trần, Luận án Tiến sĩ Hán Nôm, Trường Đại học Khoa học Xã hội và
Nhân văn, Hà Nội [116]. Trong luận án này, tác giả đã nghiên cứu các yếu tố
văn hoá tư tưởng Phật giáo Việt Nam thể hiện trong văn bia Lý - Trần tại các
chùa, tháp và một số văn bản kinh Pháp Nghiêm, kinh Hoa Nghiêm nhằm làm
rõ góc độ tôn giáo của Phật giáo. Phân tích yếu tố Nho - Phật - Đạo trong các
văn bia thời Lý - Trần nhằm ghi nhận thêm về hiện tượng tương quan Tam
giáo trong xã hội Việt Nam.
Nguyễn Quốc Tuấn (2016), “Giá trị lịch sử, văn hóa và tôn giáo của di
sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà tỉnh Bắc Giang”, Kỷ yếu Hội
thảo Khoa học: Giá trị di sản Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà gắn
với phát triển bền vững, Bộ Khoa học và Công nghệ [12]. Trong bài viết này,
tác giả đã phác thảo những giá trị quan trọng của di sản Mộc bản chùa Vĩnh


18
Nghiêm và chùa Bổ Đà, trong đó tác giả nhấn mạnh đến giá trị lịch sử, văn
hóa và tôn giáo của kho Mộc bản hai ngôi chùa này. Bên cạnh đó, tác giả
cũng chỉ ra định hướng cho việc phát huy những giá trị đó trong đời sống xã
hội, tạo ra động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế.
Đặng Ánh Tuyết (2016), Tư tưởng Thiền học đời Trần và giá trị của nó
đối với xã hội đương thời, Luận án Tiến sĩ Triết học, Học viện Khoa học xã
hội, Hà Nội [142]. Tác giả trình bày về tư tưởng thiền học đời Trần gồm:

phạm trù Tâm, tư tưởng giải thoát Tâm, tư tưởng về con đường giải thoát
Tâm. Giá trị của Thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời gồm: giá trị tư
tưởng về Tâm trong quản lý xã hội, giá trị của tư tưởng giải thoát Tâm trong
xây dựng đạo đức xã hội, trong công cuộc chống giặc ngoại xâm.
Trung tâm Thông tin và Thống kê Khoa học và Công nghệ Bắc Giang
(2017), Bảo tồn, phát huy giá trị di sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm, chùa Bổ
Đà, tỉnh Bắc Giang, Đề tài độc lập cấp Quốc gia, Bắc Giang [130]. Đề tài đã
cung cấp các luận cứ khoa học, cơ sở thực tiễn về việc bảo tồn phát huy giá trị
di sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm gắn với sinh kế và phát triển du lịch bền
vững trên cơ sở đánh giá thực trạng và tiềm năng di sản, tiềm năng quản lý
của cộng đồng, khả năng tham dự của người dân và các bên liên quan trong
việc xây dựng, vận hành mô hình quản lý di sản tại cộng đồng, qua đó bảo tồn
di sản một cách hữu hiệu trong đời sống đương đại. Đề tài đã đánh giá được
hiện trạng di sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm và chùa Bổ Đà từ góc độ quản
lý di sản và phát triển du lịch bền vững; đánh giá được tiềm năng phát triển
của di sản; đánh giá về mặt lý luận và thực tiễn quá trình phát triển du lịch
bền vững dựa trên tiềm năng di sản, đề xuất những nguyên tắc, cách tiếp cận
và phương pháp tiến hành.
Bảo tàng tỉnh Bắc Giang (2018), Di tích và danh thắng Tây Yên Tử,
Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội [9]. Cuốn sách đã lựa chọn 12 bài viết và những
hình ảnh đẹp giới thiệu về di tích, danh thắng tiêu biểu trong tổng số rất nhiều


19
di tích bên sườn Tây Yên Tử có tiềm năng khai thác phát triển du lịch trên địa
bàn tỉnh Bắc Giang.
Bên cạnh đó phải kể đến những bài tạp chí có nội dung liên quan đăng
trên các tạp chí chuyên ngành như: “Tinh thần nhập thế trong tư tưởng Phật
giáo của Trần Nhân Tông”, của Nguyễn Thị Toan, Tạp chí Khoa học xã hội
Việt Nam, số 9/2015 [123]; “Giá trị văn hóa của Phật giáo qua sáng tác văn

học của thiền sư thời Lý-Trần”, của Tăng Xuân Dẫn, Tạp chí Nghiên cứu Tôn
giáo, số 3/2015 [25]; “Về di sản mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm”, của Trần
Trọng Dương, Tạp chí Di sản Văn hóa, số 4/2015 [33]; “Thực trạng mộc bản
chùa vĩnh nghiêm ở Bắc Giang và giá trị của nó”, của Nguyễn Văn Quý, Tạp
chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 4/2016 [88].
1.1.3. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến việc phát huy
những giá trị của Phật giáo thời Trần trên địa bàn tỉnh Bắc Giang
Bảo tàng tỉnh Bắc Giang (2011), “Bảo tồn và phát huy các giá trị di
sản văn hóa Lý - Trần tỉnh Bắc Giang”: Kỷ yếu Hội thảo Khoa học, Nhà xuất
bản Thông tấn, Hà Nội [7]. Các tác giả đã làm rõ các giá trị di sản văn hóa Lý
- Trần trên địa bàn Bắc Giang. Từ đó các tác giả cũng đưa ra những giải pháp
nhằm bảo tồn, khai thác và phát huy các giá trị văn hóa trong giai đoạn hiện
nay và các giai đoạn tiếp theo.
Ủy ban Nhân dân tỉnh Bắc Giang (2015), Xây dựng và phát triển sản
phẩm du lịch văn hóa, tâm linh - sinh thái vùng Yên Tử: Kỷ yếu Hội thảo
khoa học, Bắc Giang [161]. Trong các công trình nghiên cứu này, các tác giả
đều khẳng định vai trò và giá trị của các di tích Phật giáo thời Trần trên địa
bàn tỉnh Bắc Giang, mà gắn liền với đó là chùa Vĩnh Nghiêm, nơi lưu giữ
những giá trị văn hóa, lịch sử, mang đậm màu sắc Phật giáo thuộc Phật giáo
Trúc Lâm do vua Trần Nhân Tông sáng lập. Các tác giả trong công trình
nghiên cứu này đã đưa ra những giải pháp nhằm khai thác tiềm năng, thúc đẩy
phát triển du lịch, đưa du lịch trở thành nghành kinh tế quan trọng vào năm