Tải bản đầy đủ (.pdf) (152 trang)

Giáo trình Bài giảng Môi trường và con người (Dùng cho bậc cao đẳng và đại học)

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2.18 MB, 152 trang )

TR

NGă IăH CăPH MăV Nă NG
KHOAăK ăTHU TăCÔNGăNGH
B MỌN NỌNG LỂM NG
--------------o0o-------------PH MăNGHIă(CH ăBIểN)
PH MăTHANHăHÙNG, TR NGăTH ăBÍCHăH NG,
TR NGăTH ăM ăANH, PHAN Ý NHI, NGUY NăMINHăC N

BÀI GI NG:

MỌI TR

NG & CON NG

(Dùngăchoăb căcaoăđ ngăvƠăđ iăh c)

Qu ng Ngãi, tháng 12 n m 2013

I


L I NịI

U

Trong giai đo n hi n nay, quá trình phát tri n kinh t - xã h i đã làm phát
sinh nhi u v n đ môi tr

ng gây nh h


ng đ n ch t l

l n c dân trên trái đ t. S thi t hi u bi t v môi tr

ng cu c s ng c a ph n

ng và giáo d c b o v môi

tr

ng là m t trong nh ng nguyên nhân chính gây nên ô nhi m và suy thoái môi

tr

ng. N u m i cá nhân đ u có ý th c đóng góp b o v môi tr

ng thì các hành

đ ng dù nh nh ng tích c c c ng s t o nên nh ng thay đ i l n t t đ p h n cho
môi tr

ng.
Thông qua vi c cung c p cho ng

i h c nh ng ki n th c v môi tr

ng, sinh

thái; quá trình phát tri n dân s - nguyên nhân sâu xa c a các v n đ v môi
tr


ng; tài nguyên thiên nhiên; các v n đ ô nhi m môi tr

b o v môi tr
ng
tr

ng h

ng đ n s phát tri n b n v ng, môn Môi tr

i nh m m c đích nâng cao nh n th c c a ng
ng trong m i quan h v i con ng
ng và phát tri n b n v ng

n

ng và Con

i h c v các v n đ v môi

i và trang b cho ng

và kh n ng hành đ ng c th vì môi tr
tr

ng và các cách ti p c n

i h c nh ng k n ng


ng, cùng v i chi n l

c b o v môi

c ta góp ph n chung tay b o v trái đ t – ngôi

nhà chung c a chúng ta.
Môn h c đ

c biên so n đ gi ng d y cho sinh viên b c cao đ ng và đ i h c

c a các kh i s ph m, k thu t, kinh t , công ngh thông tin…
M c dù ban bi n so n đã có nhi u c g ng, song thi u sót v n là đi u không
th tránh kh i. Vì v y, r t chân thành nh n đ

c s đóng góp c a đ c gi .
Nhóm biên so n


M CL C
Ch
TR

ng 1. CỄC KHỄI NI M VÀ THÀNH PH N C B N C A MỌI
NG ...................................................................................................................5

1.1.ăKháiăni măv ămôiătr
1.2.ăPhơnălo iămôiătr

ng .....................................................................................5


ng ............................................................................................5

1.3.ăQuanăh ăgi aăconăng

iăvƠămôiătr

ng ...............................................................5

1.4.ăCácăch căn ngăch ăy uăc aămôiătr

ng ...............................................................6

1.4.1.ăMôiătr

ngălƠăkhôngăgianăs ngăc aăconăng

iăvƠăcácăloƠiăsinhăv t ...........6

1.4.2.ăMôiătr ngălƠăn iăcungăc pătƠiănguyênăc năthi tăchoăđ iăs ngăvƠăho tă
đ ngăs năxu tăc aăconăng i ................................................................................6
1.4.3.ăMôiătr

ngălƠăn iăch aăđ ngăcácăch tăph ăth i ..........................................7

1.4.4.ăMôiătr ngălƠăn iăgi mănh ăcácătácăđ ngăcóăh iăc aăthiênănhiênăt iăconă
ng iăvƠăsinhăv tătrênăTráiăđ t .............................................................................7
1.4.5.ăMôiătr

ngălƠăn iăl uătr ăvƠăcungăc păthôngătinăc aăTráiăđ t ....................8


1.5.ăCácăthƠnhăph năc aămôiătr

ng ...........................................................................8

1.5.1.ăTh chăquy n ...............................................................................................8
1.5.2.ăTh yăquy n ...............................................................................................10
1.5.3.ăKhíăquy n .................................................................................................11
1.5.4.ăSinhăquy n ................................................................................................15
Ch

ng 2. SINH THỄI H C MỌI TR

NG ....................................................17

2.1.ăQu năth ăvƠăcácăđ cătr ngăc aăqu năth .............................................................17
2.1.1.ă

nhăngh a ................................................................................................17

2.1.2.ăCácăđ cătr ngăc ăb năc aăqu năth ...........................................................17
2.2.ăQu năxưăvƠăcácăđ cătr ngăc aăqu năxư ...............................................................18
2.2.1.ăKháiăni m .................................................................................................18
2.2.2.ăCácăđ cătr ngăc aăqu năxư .......................................................................18
2.2.3.ăM iăquanăh ăgi aăcácăloƠiătrongăqu năxưăsinhăv t ....................................20
2.3.ăH ăsinhătháiăvƠăcácăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch t,ăn ngăl
2.3.1.ă

ngătrongăh ăsinhăthái ..21


nhăngh a ................................................................................................21

2.3.2.ăThƠnhăph năc aăh ăsinhăthái .....................................................................22

1


2.3.3.ăCơnăb ngăsinhăthái ....................................................................................22
2.3.4.ăDi năth ăsinhăthái ......................................................................................23
2.3.5.ăQuáătrìnhătraoăđ iăv tăch tătrongăh ăsinhăthái ...........................................23
2.3.6.ăDòngăn ngăl

ngătrongăh ăsinhăthái .........................................................29

2.4.ăNhơnăt ăsinhătháiăvƠăcácăquyălu tătácăđ ngăc aăcácănhơnăt ăsinhăthái ................31
2.4.1.ăCácănhơnăt ăsinhăthái....................................................................................31
2.4.2.ăQuyălu tătácăđ ngăc aăcácănhơnăt ăsinhăthái ................................................32
2.4.3.ăM iăquanăh ăgi aăconăng

i,ăh ăsinhătháiăvƠămôiătr

ng............................33

2.5. Các chuătrìnhăsinhăđ aăhóa ..................................................................................34
2.5.1.ăChuătrìnhătu năhoƠnăn

c .........................................................................35

2.5.2.ăChuătrìnhătu năhoƠnăcacbon ......................................................................37
2.5.3.ăChuătrìnhătu năhoƠnănit ...........................................................................38

2.5.4.ăChuătrìnhătu năhoƠnăPhotpho ....................................................................39
2.5.5.ăChuătrìnhătu năl uăhu nh..........................................................................40
2.6.ăSinhătháiă ngăd ng .............................................................................................40
2.6.1.ăNôngănghi păsinhăthái...............................................................................40
2.6.2.ăCôngănghi păsinhăthái ...............................................................................41
2.6.3.ă ôăth ăsinhăthái .........................................................................................41
2.6.4.ăDuăl chăsinhătháiă(DLST) ..........................................................................43
Ch

ng 3. DỂN S

VÀ S

PHỄT TRI N DỂN S ..........................................46

3.1.ăCácăthôngăs ăc ăb năc aădơnăs ăh c ..................................................................46
3.1.1.ăDơnăs ătrungăbình .....................................................................................46
3.1.2.ăM tăđ ădơnăs ...........................................................................................47
3.1.3.ăT ăsu tăsinh ..............................................................................................47
3.1.4.ăT ăsu tăt ..................................................................................................50
3.1.5.ăS ădiăc ăvƠănh păc ..................................................................................52
3.1.6.ăT ăsu tăgiaăt ngădơnăs ă(ẤP).....................................................................53
3.1.7.ăC ăc uădơnăs ...........................................................................................54
3.2.ăQuáătrìnhăphátătri nădơnăs ăth ăgi i ....................................................................59
3.3. Quá trình phát tri năvƠăchínhăsáchădơnăs ăhi nănayă ăVi tăNam........................61
3.3.1.ăQuáătrìnhăphátătri nădơnăs ăVi tăNam ......................................................61

2



3.3.2.ăChínhăsáchădơnăs ă- k ăho chăhóaăgiaăđìnhă ăVi tăNam ..........................63
3.4.ăNhuăc uăc aăconăng

i v ăl

3.4.1.ăNhuăc uădinhăd
3.4.2.ăS năl
Ch

ngăl

ngăth căth căph m .............................................64

ng .................................................................................64

ngăth c,ăth căph m ............................................................65

ng 4. TÀI NGUYểN THIểN NHIểN ..........................................................72

4.1.ăKháiăni măvƠăphơnălo i ......................................................................................72
4.2.ăTƠiănguyênăđ t ....................................................................................................73
4.2.1.ăKháiăni m,ăvaiătròăc aătƠiănguyênăđ t .......................................................73
4.2.2.ăTƠiănguyênăđ tătrênăth ăgi i......................................................................74
4.2.3.ăTƠiănguyênăđ tă ăVi tăNam ......................................................................75
4.3. Tài nguyên n

c .................................................................................................76

4.3.1.ăKháiăni măvƠăvaiătròăc aătƠiănguyênăn


c................................................76

4.3.2.ăTƠiănguyênăn

cătrênăth ăgi i ..................................................................78

4.3.3.ăTƠiănguyênăn

că ăVi tăNam ...................................................................80

4.4.ăTƠiănguyênăsinhăv t ............................................................................................82
4.4.1.ă aăd ngăsinhăh c ......................................................................................82
4.4.2.ăTƠiănguyênăr ng .......................................................................................84
4.4.3.ăTƠiănguyênăbi n ........................................................................................87
4.5. Tài nguyênăkhoángăs n.......................................................................................89
4.6.ăTƠiănguyênăn ngăl
Ch

ng ......................................................................................91

ng 5. Ọ NHI M MỌI TR

5.1.ăKháiăni măôănhi mămôiătr
5.2.ăÔănhi mămôiătr

ngăn

NG .................................................................96

ng ..........................................................................96


c ..................................................................................96

5.2.1.ăTácănhơnăôănhi mămôiătr

ngăn

c .........................................................96

5.2.2.ăM tăs ăthôngăs ăđánhăgiáăôănhi măngu năn
5.2.3.ăCácăngu năgơyăôănhi mămôiătr
5.2.4.ăTácăh iăc aăôănhi mămôiătr
5.2.5.ăPhòngăch ngăôănhi mămôiătr

ngăn

ngăn
ngăn

c .....................................101

c ..............................................102

c ...................................................103
c .................................................105

5.3.ăÔănhi măkhôngăkhí ...........................................................................................106
5.3.1.ăTácănhơnăgơyăôănhi măkhôngăkhí ...........................................................106
5.3.2.ăNgu năg căgơyăôănhi măkhôngăkhí ........................................................109


3


5.3.3.ăM tăs ăv năđ ătoƠnăc uădoăôănhi măkhôngăkhí.......................................110
5.3.4.ăTácăh iăc aăôănhi măkhôngăkhí ..............................................................116
5.3.5.ăBi năphápăng năng aăôănhi măkhôngăkhí ...............................................118
5.4.ăÔănhi măđ t ......................................................................................................118
5.4.1.ăNguyênănhơnăgơyăôănhi măđ t ................................................................118
5.4.2.ăBi năphápăphòngăng aăôănhi măđ t ........................................................120
Ch ng 6. CỄCH TI P C N B O V MỌI TR
NG VÀ PHỄT TRI N
B N V NG............................................................................................................123
6.1.ăCácăcôngăc ăqu nălỦămôiătr

ng ......................................................................123

6.1.1.ăKháiăni măv ăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
6.1.2.ăPhơnălo iăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
6.1.3.ăCácăcôngăc ăqu nălỦămôiătr

ng .............................................123

ng....................................................123

ng ............................................................124

6.1.4.ăCácănguyênăt căvƠătiêuăchu năkhiăl aăch năcôngăc ăqu nălỦămôiătr ng
..........................................................................................................................136
6.2.ăPhátătri năb năv ng ..........................................................................................136
6.2.1.ăQuanăni măv ăphátătri n .........................................................................137

6.2.2.ăL chăs ăvƠăđ nhăngh aăphátătri năb năv ng .............................................138
6.2.2.2.ă

nhăngh aăphátătri năb năv ng ...........................................................139

6.2.3.ăTh

căđoăv ăphátătri năb năv ng ...........................................................139

6.2.4.ăCácănguyênăt căc aăphátătri năb năv ng.................................................140
6.2.5. Các m cătiêuăc aăphátătri năb năv ng ....................................................143
6.2.6.ăB ăch ăs ăphátătri năb năv ngăcóăth ăápăd ngă ăVi tăNam ....................146
6.2.7.ăTi păc năphátătri năb năv ngă ăVi tăNam ..............................................147
TẨIăLI UăTHAMăKH O .......................................................................................149

4


Ch

ng 1. CỄC KHỄI NI M VÀ THÀNH PH N C

TR
1.1. Khái ni m v môi tr
Môiătr

NG (3 ti t)

ng


ng theoăti ngăAnhălƠă“Environment”ăcóăngh aălƠă“cáiăbaoăquanh”.

TheoăLu tăB o v ămôiătr

ngăVi tăNamăn mă2005:ăMôiătr

y uă t ă t ă nhiênă vƠă v tă ch tă nhơnă t oă baoă quanhă conă ng
s ng,ăs năxu t,ăs ăt năt i,ăphátătri năc aăconăng
Môi tr
t

B N C A MÔI

ngăbaoăg măcácă

i,ă cóă nhă h

iăvƠăsinhăv t.

ng là t ng h p các đi u ki n bên ngoài có nh h

ng t i m t đ i

ng nào đó. ơyăcóăth ăxemălƠăkháiăni măkháiăquátănh tăv môiătr

1.2. Phơn lo i môi tr

ngăđ

căchiaăthƠnh:


ngăt ănhiên:ăbaoăg măcácăy uăt ăthiênănhiên,ăv tălỦ,ăhóaăh c,ăsinhă

h căt năt iăkháchăquanăbaoăquanhăconăng
đ ng,ăth căv t,ăđ t,ăn
- Môiătr

ng.

ng

Theo đ căđi măhìnhăthƠnh,ămôiătr
- Môiătr

ngă t iă đ iă

i.ă óălƠăánhăsáng,ănúi,ăsông,ăkhôngăkhí,ă

c...

ngănhơnăt o:ălƠăt păh păcácăy uăt ăt ănhiênăvƠăxưăh iădoăconăng

t oă nênă vƠă ch uă s ă chiă ph iă b iăconă ng



iănh ă ôă tô,ă máyă bay,ă nhƠă ,ăcôngă s ,ăđôă

th ...
- Môiătr


ngăxưăh i:ălƠăt ngăth ăcácăquanăh ăgi aăconăng

iăv iăconăng

i,ă

t oănênăs ăthu năl iăhayăkhóăkh năchoăs ăphátătri năc aăcáănhơnăhayăc ngăđ ngădơnă
c .ăVíăd :ădi c ,ăgiaăt ngădơnăs ầ
1.3. Quan h gi a con ng
Gi aămôiătr

i vƠ môi tr

ngăvƠăconăng

nhau.ă Trongă đó,ă conă ng

ng

iăcóăm iăquanăh ăh uăc ,ăg năbóăch tăch ăv iă

iăgi ă vaiă tròă lƠă m tă thƠnhă ph nă nh ă trongă h ă th ngă môiă

tr

ng,ă nh nă cácă ngu nă l iă c aă môiă tr

tr


ngăvƠătácăđ ngătr ăl iăvƠoămôiătr

ng,ă ch uă đ ngă cácă tácă đ ngă x uă c aă môiă

ngătheoăc ăh

ngătíchăc căvƠătiêuăc c.ă

Tuyănhiên,ădoăcóătriăth c,ăquáătrìnhălaoăđ ngăvƠănh ăs ăh ătr ăc aăkhoaăh căk ăthu t,ăconăng

iăđưătr ăthƠnhăm tăthƠnhăph năđ căbi tăquanătr ngădoăcóătácăđ ngă

toăl nătr ăl iămôiătr

ng.ă ưăcóăth iăgian,ăconăng

nhiên,ăs ăkhu tăph căđ

iăchoăr ngămìnhălƠă“ch ”ăc aăt ă

căt ănhiênăph căv ătheoăỦăchíăc aăconăng

5

i.ă


Choăđ nănh ngăn măg năđơy,ătr

cănh ngăbi năđ ngăr tăl năc aămôiătr


mƠăph năl nălƠădoătácăđ ngătiêuăc căc aăconăng
l iă quană đi m,ă xemă conă ng
ng

iălƠmăch ăc aămôiătr

m iăquanăh ăgi aăcon ng
môiătr

i,ănhi uănhƠănghiênăc uăđưăđ ăxu tă

iă lƠă m tă b ă ph nă tíchă c că trongă môiă tr

ng,ă h nă lƠă

ng.ăDùăxétătrênăquanăđi mănƠo,ăthìăc ngăcóăth ăkháiăquátă
iăvƠămôiătr

ngătácăđ ngăđ năconăng

v iămôiătr

ng,ă

ngătrênăhaiăph

iăvƠăph

ngădi năchính:ăph


ngădi năconăng

ngădi nă

iătácăđ ngăng

căl iă

ng.

1.4. Các ch c n ng ch y u c a môi tr
1.4.1. Môi tr

ng

ng lƠ không gian s ng c a con ng

Trongă cu că s ngă c aă m iă conă ng
ph măviăc ngănh ăm tăch tăl

i vƠ các loƠi sinh v t

iă c nă cóă m tă khôngă giană s ngă v iă m tă

ngăs ngănh tăđ nh.

Tráiă đ t,ă b ă ph nă môiă tr

ngăg nă g iă nh tă c aă loƠiă ng


i,ătrongă hƠngă tr mă

tri uăn măquaăh uănh ăkhôngăthayăđ iăv ăđ ăl n.ăTrongăkhiădơnăs ăloƠiăng

iătrênă

tráiăđ tăđưăvƠăđangăkhôngăng ngăt ngălênătheoăc păs ănhơn.ăDi nătíchăđ tăbìnhăquơnă
đ uă ng

iă vìă th ă ngƠyă cƠngă thuă h pă l i,ă d nă đ nă gi mă sútă nhanhă chóngă v ă khôngă

gianăs ngăc aăconăng
Conăng

i.ă

iătìmăcáchăgiaăt ngăkhôngăgianăs ngăc năthi tăchoămìnhăb ngăvi că

khaiăthácăvƠăchuy năđ iăch căn ngăs ăd ngăc aăcácălo iăkhôngăgianăkhácănh ăpháă
r ng,ăkhaiăhoang,ầăKhôngăgianăs ngăcóăch tăl
h nă khôngă khí,ă n

ngăcaoătr

c,ă đ tầă ti pă xúcă v iă conă ng

iă vƠă đ

căh tăph iăs chăch ngă

că conă ng

iă s ă d ngă

khôngă ch aă ho că ch aă ítă cácă ch tă b n,ă đ că h iă đ iă v iă s că kho ă c aă conă ng
Khôngăgianăs ngăcònăph iăđ p,ăhƠiăhoƠ,ătho ămưnăđ
c aăconăng

i.ă

căđòiăh i v ăth măm ,ătơmălỦă

i.

1.4.2. Môi tr

ng lƠ n i cung c p tƠi nguyên c n thi t cho đ i s ng vƠ ho t

đ ng s n xu t c a con ng

i

Cácăho tăđ ngăs năxu tătrongăl nhăv căcôngănghi p,ănôngănghi p,ă...ăc aăconă
ng

iăđ uă b tă ngu nă t ă cácă d ngă v tă ch tă t nă t iă trênă Tráiă đ tă vƠă khôngă giană baoă

quanhăTráiăđ t.
Theoătrìnhăđ ăphátătri năc aăxưăh i,ănhuăc uăc aăconăng
nguyênăkhôngăng ngăt ngălênăc ăv ăs ăl


ngăvƠăch tăl

6

iăv ăcácăngu nătƠiă

ng.ăMôiătr

ngălƠăn iăconă


ng

iăkhaiăthácăngu nănguyênăv tăli u,ăn ngăl

ngăầăc năthi tăchoăho tăđ ngăs nă

xu tăvƠăcu căs ngănh ăr ngăt ănhiênăcungăc păg ,ăc i,ăd

căli uăvƠăc iă thi năđi uă

ki nă sinhă thái,ă b oă t nă tínhă đaă d ngă sinhă h c,ă cácă ngu nă genă quỦă hi m,ă đi uă hòaă
ngu năn

c;ăcácăth yăv căcóăch căn ngăcungăc păn

ngu nă th yă h iă s n;ă nhi tă đ ,ă n ngă l

c,ăn iăvuiăch iăgi iătríăvƠăcácă


ngă m tă tr i,ăgió,ă n

c,ăcácă lo iă qu ng,ă d uă

m ầălƠăcácă ngu nătƠiănguyênăquanătr ngă đ iăv iăđ iăs ngăvƠă ho tăđ ngăs năxu tă
c aăconăng

i.

Vi căkhaiăthácăcácăngu nătƠiănguyênăc aăconăng
nguyênă ngƠyă cƠngă c nă ki t,ă ho că khôngă đ
tr

iăcóăxuăh

că ph că h i,ă d nă đ nă suyă thoáiă môiă

ng.

1.4.3. Môi tr

ng lƠ n i ch a đ ng các ch t ph th i

Trongă ho tă đ ngă s nă xu tă vƠă sinhă ho tă c aă mình,ă conă ng
th iăvƠămôiătr

iăt o raă cácă ph ă

ngăchínhălƠăn iăch aăđ ngăcácăph ăth iăđó.ăTrongăcácăxưăh iăch aă


côngănghi păhoá,ăm tăđ ădơnăs ăth p,ăcácăph ăth iăth
h nă cácă ch tă bƠiă ti tă đ
đ

ngălƠmăchoătƠiă

ngăđ

cătáiăs ăd ng.ăCh ngă

că dùngă lƠmă phơnă bón,ă cácă ph ă th iă t ă nôngă s n,ă lơmă s nă

că dùngă lƠmă th că nă choă giaă súc,ă nhiênă li u,ă nh ngă ph ă th iă khôngă th ă táiă s ă

d ng,ătáiăch ăth

ngăđ

căphơnăhu ăt ănhiênătrongăm tăchuătrìnhăsinhăđ aăhóaăph că

t păđ ătr ăl iăthƠnhănh ngăh păch tăho cănguyênăt ădùngălƠmănguyênăli uăchoăcácă
quáătrìnhăs năxu tăm i.ăTrongăxưăh iăcôngănghi păhoá,ăm tăđ ădơnăs ăcao,ăcácăho tă
đ ngă s nă xu tă v iăquyă môă l n,ăl

ngă ph ă th iă th

ngăr tă l n,ăkhôngă đ ă n iăch aă

đ ng,ă quáă trìnhă phơnă hu ă t ă nhiênă khôngă đ ă s că x ă lỦ.ă Nhi uă n

phátătri năđưăt oăraăm tăl

că côngă nghi pă

ngăph ăth iăquáăl năho căquáăđ căh iăph iăchôn,ăd uăcácă

ch tănƠyăt iăcácăvùngăxaăxôi,ăh oălánhătrongălưnhăth ăc aămình,ăho cătìmăcách "xu tă
kh u" sang các vùngăđ tămƠăh ăđưămuaăquy năs ăd ngăt iăcácăn
tr

ngăkhôngăđ ăkh ăn ngăti p nh năvƠăphơnăh yăph ăth iăthìăch tăl

s ăb ăsuyăgi măvƠămôiătr
1.4.4. Môi tr
ng

cănghèo.ăKhiămôiă
ngămôiătr

ngă

ngăb ăôănhi m.

ng lƠ n i gi m nh các tác đ ng có h i c a thiên nhiên t i con

i vƠ sinh v t trên Trái đ t
Conăng

iăvƠăcácăsinhăv tăt năt iăvƠăsinhăs ngăđ


c aăh ăth ngăcácăthƠnhăph nămôiătr

cătrênătráiăđ tănh ăho tăđ ngă

ngăc aătráiăđ tănh ăkhíăquy n,ăth yăquy n,ăsinhă

7


quy năvƠăth chăquy n.ăCácăthƠnhăph nămôiătr
đ

ngănƠy giúpătráiăđ tăgi ăchoănhi tăđ ă

că năđ nhătrongăkh ăn ngăch uăđ ngăc aăconăng

cungăc păn
ng

c,ăn ngăl

i,ătránhăđ

căcácăb căx ăcóăh i,ă

ng,ăv tăch t...ăvƠăgi mătácăđ ngăti uăc căc aăthiênătaiăt iăconă

iăvƠăsinhăv t.

1.4.5. Môi tr

Môiătr
h iăloƠiăng

ng lƠ n i l u tr vƠ cung c p thông tin c a Trái đ t
ngălƠăn iăl uătr ăl chăs ăđ aăch t,ăl chăs ăti năhóaăc aăsinhăv tăvƠăxưă
i.ăCácăbi uăhi năc aămôiătr

ngătrongănhi uătr

ngăh pămangătínhăch tă

cungăc păthôngătinăbáoăđ ngăv ăhi măh aăs păx yăra.
Môiătr

ngăl uătr ăvƠăcungăc păchoăconăng

iăs ăđaăd ngăcácăngu năgen,ăcácă

h ăsinhăthái,ăcácăv ăđ păc nhăquanăcóăgiáătr ăv ăth măm ,ătônăgiáoăvƠăv năhóa.
1.5. Các thành ph n c a môi tr

ng

1.5.1. Th ch quy n
1.5.1.1.ăKháiăni m
Th chăquy nălƠăl păv ăTráiăđ tăm ngăvƠăc ng,ăcóăc uăt oăhìnhătháiăr tăph că
t p,ăcóăthƠnhăph năkhôngăđ ngănh t,ăcóăđ ădƠyăthayăđ iătheoăv ătríăđ aălỦ.ăV ăTráiă
đ tăđ

căchiaălƠmă2ăki u:ăv ăl căđ aăvƠăv ăđ iăd

+ V ăđ iăd

ng.ă

ngăcóăthƠnhăph năch ăy uălƠăcácăđáăgiƠuăCaO,ăFeO,ăMgO,ăSiO2

tr iădƠiătrênăt tăc ăcácăđáyăc aăcácăđ iăd

ngăv iăchi uădƠyătrungăbìnhă8ăkm.ă

+ V ăl căđ aăg mă2ăl păv tăli uăchínhălƠăđáăbazanădƠyă10-20kmă ăd

iăvƠăcácă

lo iăđáăkhácănh ăgranit,ăsienităgiƠuăSiO2, Al2O3 vƠăđáătr mătíchă ăbênătrên.ăV ăl că
đ aă th

ngă r tă dƠy,ă trungă bìnhă 40km,ă cóă n iă 60-70kmă nh ă dưyă núiă Hymalaya.ă ă

vùngăth măl căđ a,ăn iăti păxúcăgi aăđ iăd

ngăvƠăl căđ a,ăl păv ăl căđ aăgi măcònă

15-20km.
Trongăth chăquy n,ăcácănguyênăt ăhóaăh cănh ăO.ăSi,ăAl,ăFe,ăMg,ăCa,ăNa,ăKă
chi măđ nă99%ătr ngăl

ngăth chăquy n.

C uătrúcăbênătrongăc aăTráiăđ tăđ


cătrìnhăbƠyă ăHìnhă1.1.

8


Hình 1.1. C u t o bên trong c a Trái đ t [11]
1.5.1.2.ăTaiăbi năđ a ch t,ăxóiămòn,ătr
Taiăbi năđ aăch t,ăxóiămòn,ătr

tăl ăđ tăđá
tăl ăđ tăđáălƠăcácăhi năt

ngăt ănhiênăthamăgiaă

vào quá trìnhăbi năđ iăđ aăhìnhăb ăm tăth chăquy n.
Taiăbi năđ aăch tălƠăm tăd ngătaiăbi nămôiătr
vƠăth

ngăphátăsinhătrongăth chăquy nă

ngăliênăquanăt iăcácăquáătrình đ aăch tăx yăraătrongălòngătráiăđ t.ăCácăd ngă

ch ăy uăg m:ăăPhunănúiăl a,ăđ ngăđ t,ăn tăđ t,ălúnăđ t.
T iăcácăn iăv ăđ aăch tăcóăk tăc uăy u,ădòngănhi tăxu tăphátăt ămantiaăd
d ngăđ tăđáănóngăch yăho căkhói,ăh iăn
cóă2ăđaiănúiăl a:ăđaiănúiăl aă




căphunătrƠoăt oăthƠnhănúiăl a.ăTrênătráiăđ tă

aăTrungăh iăvƠăđaiănúiăl aăTháiăBìnhăd

ng.ă

Khiăs ăphunătrƠoădungănhamăho căs ăd chăchuy năcácăkh iăđ tăđáătrongăv ă
tráiăđ tădi năraăm tăcáchăđ tăng tăgơyănênăhi năt

ngăđ ngăđ tălƠmăpháăho iăb ăm tă

vƠăcácăcôngătrìnhăxơyăd ngătrênăb ăm tăth chăquy n.ăKèmătheoăcácăhi năt

ngătrênă

lƠăs ăxu tăhi năcácăv tăn t,ăkheăn tătrênăb ăm tăth chăquy n.
Ho tă đ ngă c aă n
mònăph ăbi nănh tăth
g pă ănh ngăn iăth

că vƠă gióă gơyă s ă xóiă mòn.ă Xóiă mònă doă m aă lƠă d ngă xóiă
ngăx yăraă ăvùngănúiăvƠătrungădu.ăXóiămònădoăgióăth

ngă

ngăxuyênăgióăcóăt căđ ăl n,ătrongăcácăvùngăl păph ăth căv tă

kémăphátătri n.

9



Tr

tăl ăđ tălƠădoăm tăkh iăl

hìnhă th p.ă Hi nă t

ngă tr

ngăđ tăđáăb ătr ngăl căkéoătr

tă l ă đ tă th

tăxu ngăcácăđ aă

ngă xu tă hi nă m tă cáchă t ă nhiênă trongă cácă

vùngănúi,ăvƠoăth iăk ăm aănhi uăh ngăn m.

Hình 1.2. Xói mòn đ t vùng đ i núi
1.5.2. Th y quy n
1.5.2.1.ăKháiăni m
Th yăquy năbaoăg m:ă

iăd

ng,ăbi n,ăaoăh ,ăsôngăngòi,ăn

căng măvƠăb ngă


tuy t.ăDi nătíchăcheăph ăth yăquy năchi măkho ngă71%ă(361ătri uăkm2)ăb ăm tăTráiă
đ t,ă v iă đ ă sơuă trungă bìnhă 3800m.ă Th yă quy nă lƠă l pă v ă l ngă khôngă liênă t că baoă
quanhăTráiăđ tăg m:ăn

căng t,ăn

căm nă ăc ă3ătr ngătháiăc ng,ăl ngăvƠăh i.ă

1.5.2.2.ăThƠnhăph năc aăth yăquy n
a.

id

ng và bi n

Hi nănayătrênătráiăđ tăcó 4ăđ iăd
-

aă hìnhă đáyă bi n:ă Ng

ng,ă4ăvùngăbi năvƠă1ăvùngăv nhăl n.

iă taă chiaă đ aă hìnhă đáyă bi nă theoă chi uă sơuă trongă

vùngăchuy năti păgi aăbi năvƠăl căđ aăg m:ăTh măl căđ a,ăđáyăbi n,ăv căbi năvƠăcácă
dưyăănúiăgi aăđ iăd
L cđa

ng.

Th măl căđ a

0m

D căl căđ a

200m

áyăbi n
V căbi n
Hình 1.3. C u trúc đ a hình c a đáy bi n

10

2.000m

6.000m


- Chuăk ătri u:ăD
tr i,ăm căn

iătácăđ ngăt ngăh păc aăl căh păd năc aăm tătr ngăvƠăm tă

căbi nătrungăbìnhădaoăđ ngătheoă1ăchuăk ăth iăgian.

- Dòngăch yătrongăbi n:ăKh iăn

căbi năluônă ătr ngătháiăchuy năđ ngătheoă


chi uă đ ngă c ngă nh ă chi uă ngangă t oă raă cácă dòngă ch yă nh :ă Dòngă ch yă nóngă
Gulfstreamă ă

iă Tơyă d

ng,ă dòngă ch yă nóngă Kuroshivoă B că Tháiă Bìnhă d

ng,ă

dòngă ch yă l nhă Peru.ă Cácă h ă th ngă dòngă ch yă trongă bi nă cóă tácă đ ngă r tă l nă đ nă
th iăti t,ăkhíăh u trênătráiăđ t,ăch ngăh năchúng gơyănênăhi năt

ngămangătínhăchuă

k ălƠăElăNinoăvƠăLaăNina.
b. N
N
ng m,ăn

c ng t l c đ a
căng tăl căđ aăchi mă2,3%ăkh iăl

căaoăh ,ăh iăn

ngăth yăquy năg mădòngăch y,ăn



cătrongăkhíăquy n;ăcóăvaiătròătoăl năđ iăv iăđ iăs ngătrênă


trái đ tănh :ă i uăhòaăkhíăh u,ăngu năcungăc păn

căng t,ăd ătr ăn ngăl

ngăs ch.

c. B ng
B ngă lƠă m tă thƠnhă ph nă quană tr ngă c aă th yă quy n,ă t pă trungă ch ă y uă ă 2ă
c căTráiăđ t.ăTheoăcácăs ăli uăhi nănay,ăkh iăl
75%ăt ngăl

ngăn

căng tăvƠăg nă2%ăkh iăl

ngăb ngă trênă Tráiă đ tăchi mătrênă

ngăth yăquy n.ăKh iăl

ngăb ngătrênă

Tráiăđ tăthayăđ iătheoăth iăgianăđ aăch t,ăph ăthu căvƠoănhi tăđ ătrungăbìnhăc aăTráiă
đ t.
Trongănh ngăn măg năđơy,ăs ăgiaăt ngănhi tăđ ăc aăkhíăquy n toƠnăc uăb iă
hi uă ngănhƠăkính đangălƠmăcho t căđ ătanăb ngă ăhaiăc căvƠăm căn

căbi năngƠyă

cƠngăt ngălên.ăV iăt căđ ăt ngănƠy,ăvƠoăcu iăth ăk ăXXI,ăs ătanăb ngă ăvùngăc căvƠă
núiăcaoăs ălƠmăchoăm căn


căbi nădơngăcaoăt ă65-100cm.

1.5.3. Khí quy n
1.5.3.1.ăC uătrúcăkhíăquy nătheoăchi uăth ngăđ ng
Khíăquy nălƠăl păv ăngoƠiăc aăTráiăđ t,ăv iăranhăgi iăd

iălƠăb ăm tăth yă

quy n,ă th chă quy nă vƠă ranhă gi iă trênă lƠă kho ngă khôngă gi aă cácă hƠnhă tinh.ă Khíă
quy năTráiăđ tăđ

căhìnhăthƠnhădoăs ăthoátăh iăn

c,ăcácăch tăkhíăt ăth yăquy nă

vƠăth chăquy n.ă
Khíăquy năTráiăđ tăcóăc uătrúcăphơnăl păv iăcácăt ngăđ cătr ngăt ăd
nh ăsau:ăt ngăđ iăl u,ăt ngăbìnhăl u,ăt ngătrungăgian,ăt ngănhi t,ăt ngăđi năly.

11

iălênătrênă


Hình 1.4. C u trúc c a khí quy n theo chi u th ng đ ng [11]
Trongă t ngă đ iă l u,ă thƠnhă ph nă t
H2Oădaoăđ ngăm nh,ăl

ngăb căh iăn


ngă đ iă nă đ nh,ă nh ngă n ngă đ ă CO2 và

căthayăđ iătheoăth iăti t:ă4%ăth ătíchăvƠămùaă

nóngă măvƠă0,4%ăkhiămùaăkhôăl nh.
Trongă t ngă bìnhă l uă luônă t nă t iă m tă quáă trìnhă hìnhă thƠnhă vƠă pháă h yă khíă
Ozon,ă d nă t iă vi că xu tă hi nă m tă l pă Ozone cóă tácă d ngă ng nă tiaă t ă ngo iă chi uă
xu ngătráiăđ t.
1.5.3.2.ăThƠnhăph năc aăkhíăquy n
ThƠnhăph năkhíăquy năTráiăđ tăkháă năđ nhătheoăph
d ătheoăph

ngăn măngangăvƠăphơnă

ngăth ngăđ ng.ăThƠnhăph năkhôngăkhíăc aăkhíăquy năthayăđ iătheoăth iă

giană đ aă ch t,ă choă đ nă nayă kháă nă đ nh,ă baoă g mă ch ă y uă lƠă nit ,ă ôxy,ă h iă n

c,ă

CO2, H2, O3, NH4,ăvƠăm tăs ălo iăkhíătr .ăTrongăđó:ăN2:ăchi măkho ngă78%ăth ătích,ă
O2 chi măkho ngă21%ăth ătích.

12


B ng 1.1. HƠm l
Ch t khí


ng trung bình các ch t khí c a khí quy n

% th tích % tr ng l

ng

ng (n. 1010t n)

Kh i l

N2

78,08

75,51

386.480

O2

20,91

23,15

118.410

Ar

0,93


1,28

6.550

CO2

0,035

0,005

233

Ne

0,0018

0,00012

6,36

He

0,0005

0,000007

0,37

CH4


0,00017

0,000009

0,43

Kr

0,00014

0,000029

1,46

N2 O

0,00005

0,000008

0,4

H2

0,00005

0,0000035

0,02


O3

0,00006

0,000008

0,35

Xe

0,000009

0,00000036

0,18

1.5.3.3.ăCh ăđ ănhi t,ăb căx ăvƠăhoƠnăl uăkhíăquy n
Tráiăđ tăti pănh năn ngăl
tr i.ăH ngăs ăn ngăl
b ăn ngăl

ngăt ăv ătr ătrongăđóăch ăy uăt ăn ngăl

ngăm tă

ngăm tătr iăxu ngăm tăđ tălƠă1,946 Kcal/cm2/phút.ăS ăphơnă

ngăm tătr i trênătráiăđ tăđ

căth ăhi nă ăHình 1.5.

N ngăl ngă
m tătr i
5%
21%

B i
Mây

Hóaănhi t
6%
67%

1-2%ăđ căh păthuă
b iăth căv t

Ph năx ăt ăm tăn c,ă
m tăđ t,ăkhôngăkhíăvƠă
th căv t

Hình 1.5. Phơn b n ng l

13

H păth ăb iăkhôngă
khí,ăđ tăvƠăn c

ng m t tr i trên trái đ t


T ăhìnhă nhăphơnăb ăn ngăl

tr ăl iăv ătr ăm tăph năn ngăl
cònăl iăđ

cătíchăl yăd

ngăm tătr iătrênătráiăđ tăchoăth y,ătráiăđ tăhoƠnă

ngăt ăm tătr iăd

iăd ngăb căx ănhi tăsóngădƠi.ăPh nă

iăd ngănhiênăli uăhóaăth chăho căsinhăkh i.

Quáătrìnhăti pănh năvƠăphơnăph iădòngăn ngăl

ngăt ăM tăTr iăđ nătráiăđ tă

thôngă quaă cácă quy nă nh ă khíă quy n,ă sinhă quy n,ă th chă quy nă vƠă th yă quy nă đ tă
tr ngătháiăcơnăb ngătrongăsu tăth iăgianăg nă2ăt ăn mătr ăl iăđơyălƠmăchoănhi tăđ ă
trênăb ăm tăTráiăđ t h uănh ăkhôngăcóăthayăđ iăđángăk ătheoăth iăgian.
Doăchuy năđ ngăt ăquayăquanhăM tăTr iănênădòngănhi tăt ăM tăTr iăphơnăb ă
khôngăđ ngăđ uătrênăb ăm tăTráiăđ tăt oănênăhi năt
trên tráiăđ t.ă

ngăngƠyăđêmăvƠăbi năđ iămùaă

ngăth iăánhăsángăM tăTr iăchi uăxu ngăb ăm tătráiăđ tătheoănh ngă

gócă đ ă khácă nhau,ă nênă l
nhau.ăT tăc ăcác hi năt


ngănhi tă ăcácă khuă v că trênă tráiă đ tă h pă th ă c ngă khácă
ngătrênălƠmăchoănhi tăđ ăb ăm tăTráiăđ tăăthayăđ iătheoăchuă

k ăngƠyăđêm,ătheoămùaăvƠăgi aăcácăvùngăcóăv ăđ ăkhácănhau.
B ăm tăTráiăđ tăti pănh nănhi uăn ngăl

ngăM tăTr iăb ănungănóngălên kéo

theoă s ă nóngă lênă c aă toƠnă b ă kh iă khíă n mă trên;ă dòngă khíă nóngă tr ă nênă nh ă h nă
khôngă khíă xungă quanh,ă h
vùngăl nhăh năcóăxuăh

ngă lênă cácă t ngă caoă c aă khíă quy n.ă Khôngă khíă ă cácă

ngădiăchuy năt iăkhuăv cănóngăđ ăthayăth ăchoăkhôngăkhíă

nóngăbayăđiăt oăraăs ăchuy năd chăc aăcácăkh iăkhôngăkhíăd
nƠyă di nă raă liênă t c,ă theoă xuă h

iăd ngăgió.ăQuáătrình

ngă sană b ngă s ă chênhă l chă nhi tă đ ă vƠă ápă su tă

khôngăkhíă ăcácăđ iăkhíăh u,ăcácăkhuăv căc căb ătrênăTráiăđ t.ăKhôngăkhíănóng,ăkhiă
bayălênătrênăho căchuy năđ ngăngang,ămangătheoănhi uăh iăn

căt oăraăm a.ăVìăth ,ă

quá trìnhăhoƠnăl uăc aăkhíăquy năluônăđiăkèmăv iăchuătrìnhătu năhoƠnăn


cătrongăt ă

nhiên.
Cácăkh iăkhôngăkhíăcóătínhăch tăkhácănhauăt oănênăs ăchênhăl chănhi tăđ ăvƠă
ápăsu tăătheoăchi uăngangăt oănênăgióăvƠăcácăhi năt
vƠăh iăn

căđiăkèmăv iăcácăhi năt

ngăth iăti tăkhác.ăN ngăl

ngă

ngăth iăti tătrênăgópăph năđi uăhòaănhi tăđ ăvƠă

khíăh uăc aăcácăvùngăkhácănhauătrênăTráiăđ t.ăHoƠnăl uăkhíăquy năcònăcóăcácăhi nă
t

ngăđ căbi tănh ăbưo,ăgiông,ăvòiăr ng.ă
Nh ăv yăcóăth ăth y:ăHoƠnăl uăkhíăquy năvƠăchuătrìnhăhoƠnăl uăn

cătrongăt ă

nhiênălƠăcácănguyênănhơnăc ăb năt oănênăđ căđi măkhíăh u,ăth iăti tăvƠăchúngătácă

14


đ ngă m nhă m ă t iă ch tă l

ng

ngă môiă tr

ngă khôngă khíă vƠă đi uă ki nă s ngă c aă conă

iăvƠăsinhăv t.

1.5.4. Sinh quy n
1.5.4.1.ăKháiăni m
N mă1926ănhƠăđ aăhóaăng

iăNgaăV.N.Vernatxkiăđ aăraăh căthuy tăv ăsinhă

quy nă(biosphere):ăSinhăquy nălƠătoƠnăb ăd ngăv tăch tăs ngăt năt iă ăbênătrong,ăbênă
trênăvƠăphíaătrênătráiăđ tăho călƠăl păv ăs ngăc aătráiăđ t,ăm tăh ăth ngăđ ngăvôăcùngă
ph căt păv iăs ăl

ngăl năcácăy uăt ăng uănhiênăvƠănhi uăquáătrìnhămangăđ căđi mă

xácăsu t.ă ơyălƠăm tăh ăth ngăđ ngăvƠăr tăph căt p.ă
Sinhăquy năkhôngăcóăgi iăh nărõăr tăvìăn mătrongăt tăc ăcácăquy năv tălỦăvƠă
khôngăliênăt căvìăch ăt năt iăvƠăphátătri nătrongăđi uăki nămôiătr
Nh ăho tăđ ngăc aăcácăh ăsinhătháiămƠăn ngăl

ngănh tăđ nh.

ngăánhăsángăm tătr iăđưăb ă

bi năđ iăc ăb năđ ăt oăthƠnhăv tăch tăh uăc ătrênătráiăđ t.ăS ăs ngătrênăb ăm tăTráiă

đ tăđ
môiătr

căphátătri nănh ăs ăt ngăh păcácăm iăquanăh ăt

ngăh ăgi aăcácăsinhăv tăv iă

ngăt oăthƠnhădòng liênăt cătrongăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch tăvƠăn ngăl

ng.ă

Nh ăv y,ătrongăs ăhìnhăthƠnhăsinhăquy năcóăs ăthamăgiaătíchăc căc aăcácăy uăt ăbênă
ngoƠiă nh ă n ngă l

ngă m tă tr i,ă s ă nơngă lênă vƠă h ă xu ngă c aă v ă tráiă đ t,ă cácă quáă

trìnhăt oănúi,ăb ngăhƠ,...Cácăc ăch ăxácăđ nhătínhăth ngănh tăvƠătoƠnădi năc aăsinhă
quy năălƠăs ădiăchuy năvƠăti năhóaăc aăth ăgi iăsinhăv t;ăvòngătu năhoƠnăsinhăđ aăhóaă
c aăcácănguyênăt ăhóaăh c;ăvòngătu năhoƠnăn

căt ănhiên.ăSinhăquy năt năt iătrênă

tráiăđ tătrongăm iăcơnăb ngăđ ngăv iăcácăh ăt ănhiênăkhác.
1.5.4.2.ăVaiătròăc aăsinhăquy n
Sinhăquy năđ

căduyătrìăvƠăphátătri nătrongănh ngăh ăth ngătácăđ ngăt

h ăgi aăsinhăv tăăvƠămôiătr


ngă

ngăvôăsinhăxungăquanh,ănh ăm tăth căth ăkháchăquan,ă

xácăđ nhătrongăkhôngăgianăvƠăth iăgian,ăđ

căg iălƠăh ăsinhăthái.ăSinhăquy năđ



xemălƠăh ăsinhătháiăkh ngăl ăc aătráiăđ t.ăTrongăh ăsinhătháiăliênăt căx yăraăquáătrìnhă
t ngăh păvƠăphơnăh yăv tăch tăh uăc ăvƠăn ngăl
thayăđ iăđángăk ătrongăcácăquy năc aătráiăđ t.

15

ng.ăSinhăquy năđưăt oăraănh ngă


- Quá trìnhăquangăh pălƠăquáătrìnhăchuy năhóaăn ngăl

ngăbênătrongăsinhăv tă

vƠăsinhăquy n,ăquaăđóăđưăt oăraăoxyăt ădoălƠmăthayăđ iăthƠnhăph năhóaăh căc aăkhíă
quy n
- Sinhăv tăthamăgiaăvƠoăcácăquáătrìnhăsinhăđ aăhóaăhìnhăthƠnhăm tăs ălo iăđáă
h uăc ăvƠăkhoángăs nănh thanăbùn,ăthanăđá,ăd uăm ,ăkhíăđ t...
- QuáătrìnhăhìnhăthƠnhăđ tălƠăm tăquáătrìnhălơuădƠiăvƠăph căt p,ăcóăth ăchiaă
thƠnhăbaăgiaiăđo n:ăquáătrìnhăphongăhóaăđá,ăquáătrìnhătíchăl yăvƠăbi năđ iăch tăh uă
c ătrongăđ t,ăquáătrìnhădiăchuy năkhoángăch tăvƠăv tăli uăh uăc ătrongăđ t.ăThamăgiaă

vƠoăcácăquáătrìnhănƠyăcóăcácă y uăt :ăđáăg c,ăsinhăv t,ăch ăđ ăkhíăh u,ăđ aăhìnhăvƠă
th iăăgian;ătrongăđóăsinhăv tălƠăy uăt ăcóăvaiătròăăquy tăđ nh.
- Sinhăquy nă nhăh
sinh v tăvƠoămôiătr

ngăn

ngăđ năth yăquy năquaăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch tăgi aă
c.
N I DUNG ỌN T P

1.ăKháiăni măv ămôiătr
2.ăPhơnălo iămôiătr

ng

ng

3.ăQuanăh ăgi aăconăng

iăvƠămôiătr

ng

4.ăCácăch căn ngăch ăy uăc aămôiătr

ng

5. Các thành ph năc aămôiătr


ng

16


Ch

ng 2. SINH THỄI H C MỌI TR

NG (7 ti t)

2.1. Qu n th vƠ các đ c tr ng c a qu n th
2.1.1.

nh ngh a
Qu n th là t p h p các cá th sinh v t cùng loài, s ng trong cùng m t khu

v c nh t đ nh.
Qu năth ăcóănhi uăđ căđi măđ că tr ngăc aă c ănhómăth ngănh t,ăch ăkhôngă
ph iăc aăt ngăcáăth ăriêngăbi t.
2.1.2. Các đ c tr ng c b n c a qu n th
M iăqu năth ăđ uămangăm tăđ căđi măsinhătháiăh căcóătínhăch tălƠănh ngăđ că
tr ngăc aănhóm,ăkhôngăth ătìmăth yăkhiănghiênăc uătrênăt ngăcáăth ăriêngăl ă(m că
sinhăs n,ăm căt ăvongăvƠăs ngăsót,...).
2.1.2.1. Kíchăth
a. Kích th

c và m tăđ c a qu n th
c


Kíchăth

căđ

căhi uălƠăt ngăs ăcáăth ăch aătrongăqu năth .

Kíchăth

căc aăqu năth ăđ

cămôăt ăb ngăph

ngătrìnhăt ngăquát:

N t = N0 + B – D + I – E
Trong đó: Nt, N0 lƠăs ăl

(2.1)

ng cáăth ăth iăđi măt,ăt0;ăB:ăm căsinhăs n;ăD:ăm că

t ăvong;ăI:ăm cănh păc ;ăE:ăm cădiăc .
b. M t đ
M tăđ ălƠăs ăl

ngăcáăth ăhayăkh iăl

ng,ăn ngăl

ngăc aăqu năth ăđ


cătínhă

trênăm tăđ năv ădi nătíchăhayăth ătích.
M tăđ ăch ăkho ngăcáchătrungăbìnhăgi aăcácăcáăth ătrongăvùngăphơnăb ăc aă
qu năth .
M tăđ ăcóăỦăngh a sinhăh c l n,ănh ăm tătínăhi uăsinhăh căthôngătinăchoăqu nă
th ăv ătr ngătháiăs ăl

ngăth aăhayămauăđ ăt ăđi uăch nh.ăKhiăs ăl

ngăcáăth ăt ngă

lênăs ălƠmăchoăm tăđ ăqu năth ăt ng.ă i uănƠyăkéoătheoăngu năs ngăc aămôiătr
gi măđi, ôănhi mămôiătr

ng.ăDoăv yămƠ s căsinhăs năgi m,ăb nhăt tăt ngălênălƠmă

choănhi uăcáăth ăb ăch t,ăs ăl
s ngăc aămôiătr

ngă

ngăcáăth ăvƠăm tăđ ăgi măđi.ăM tăd ăgi măthìăngu nă

ngăcungăc păchoăcáăth ăl iănhi uălên,ăs ăôănhi mămôiătr

đi,ăs căs ng,ăs căsinhăs năc aăcáăth ăt ngălênălƠmăs ăl

17


ngăgi mă

ngăcáăth ăt ng.ăQuáătrìnhă


nƠyăl păđiăl păl iăgiúpăqu năth ăduyătrìăs ăl

ngăphùăh păv iăđi uăki nămôiătr

ng.ă

VƠătheoăđóăm tăđ ăc ngăchiăph iăho tăđ ng sinh lí c aăcáăth .
2.1.2.2. Ki u phân b
Các mô hình phân b trong qu n th có th theo nh ng ki u sau: phân b đ u,
phân b ng u nhiên, phân b nhóm.
- Phân b đ u: Kho ngăcáchăgi aăcácăcáăth ătrongăqu năth ălƠăt
Ki uăphơnăb ănƠyăx yăraăkhiăđi uăki nămôiătr

ngăt ănhau.

ngăđ ngănh tăvƠ hi măg pătrongăt ă

nhiên.
- Phân b ng u nhiên: M iă cáă th ă đ

că phơnă b ă ă b tă k ă đi mă nƠoă trongă

vùng.ăD ngăphơnăb ănƠyăc ngăítăg pătrongăt ănhiên.ă
- Phân b nhóm: Cácăcáăth ăcóăxuăh

x yăraăkhiăđi uăki nămôiătr

ngăt ăl iăv iănhau.ăKi uăphơnăb ănƠyă

ngăkhôngăđ ngănh tăvƠăhayăg pătrongăt ănhiên.ă

Hình 2.1. Các ki u phơn b
2.2. Qu n xư vƠ các đ c tr ng c a qu n xư
2.2.1. Khái ni m
Qu n xã là t p h p các qu n th sinh v t khác loài, cùng chung s ng trong
m t kho ng không gian xác đ nh (Sinh c nh), ăđóăchúngăcóăm iăquanăh ăch tăch ă
v iănhauăvƠăv iămôiătr

ngăđ ăt năt iăvƠăphátătri nă năđ nhătheoăth iăgian.

Víăd :ăQu năxưăđ ngăru ng;ăQu năxưăr ngăng păm năC năGi ;ăQu năxưăr ngă
thôngă ƠăL t;ă...
2.2.2. Các đ c tr ng c a qu n xư
2.2.2.1.

cătr ngăv ăthƠnhăph năloƠiăc aăqu năxư

18


-

nhi u là m tăđ cá th c a t ng loài trong qu n xã (s l

nhi u:


th c a m i loài s ng trên m tăđ năv di n tích hay th tích).ă

ng cá

nhi uăthayăđ i theo

th i gian (bi năđ ngătheoămùa,ăn măhayădoăđ t xu t).
-

đa d ng:

-

th

đaăd ng ch m căđ phong phú v s l

ng loài trong qu n

xã.
th

ng g p:

t ng s đi măquanăsát.ă

th

ng g p là t l % s đ aăđi m b t g p m t loài trong


ng g păđ
C 

c bi u th b ng công th c sau:

p  100
P

Trong đó: p:ăs ăđ aăđi măb tăg păloƠiăđ

(2.2)
căxét

P:ăt ngăs ăđi măquanăsát
+ LoƠiăth

ngăg p:ăCă>ă50%

+ LoƠiăítăg p:ă15%ă<ăCă<ă50%
+ LoƠiăng uănhiên:ăCă<ă25%
- T n s : là t l % s cá th m tăloƠiăđ i v i toàn b cá th c a qu n xã.
Khôngănênănh măl năgi aăđ ăth
cóăm tăcaoălƠăloƠiăth

ngăg păvƠăt năs .ăM tăloƠiăsinhăv tăcóăch ăs ă

ngăg pă ănhi uăđ aăđi măhayăm iăđi măc aăvùngăphơnăb ăc aă

qu năxư.ăNh ngăn uă ăm tăđ aăđi măch ăcóăm tăvƠiăcáăth ăthìăloƠiăđóăcóăt năs ăth p.

- Loài u th : là nh ngăloƠiăđóngăvai trò quan tr ng trong qu n xã do s l

ng

cá th nhi u, sinh kh i l n ho c do ho tăđ ng c a chúng m nh. Nh ng loài này tích
c c tham gia vào s đi u ch nh,ă vƠoă quáă trìnhă traoă đ i v t ch tă vƠă n ngă l
qu n xã v iămôiătr
đóă nhăh

ng xung quanh. Chính vì v y, nó có nhăh

ngăđ nămôiătr

ng gi a
ng, t

ngăđ n các loài khác trong qu n xã.

- Loài đ c tr ng: là loài ch có

m t qu năxưănƠoăđóăho c là loài có s l

ng

nhi uăh năh n các loài khác và có vai trò quan tr ng trong qu n xã so v i loài khác.
2.2.2.2.

cătr ngăv ăc uătrúcăphơnăt ng

B tăc ăm tăqu năxưănƠoăc ngăcóăm tăc uătrúcăđ cătr ngă ngăv iăs ăphơnăb ă

cáăth ăcácăloƠiăkhácănhauătheoăchi uăngangăvƠătheoăchi uăth ngăđ ng.
a. Phân t ng theo chi u th ng đ ng
S phân t ng theo chi u th ngăđ ng th hi n rõ nh t
r ng nhi tăđ i và qu n xã sinh v tăd

iăn

c.

19

nh ng qu n xã sinh v t


- R ngănhi tăđ i:ăTh

ngăcóă4ăt ng:ăt ngăv

tătán,ăt ngătánăr ng,ăt ngăd



tán,ăt ngăcơyăb i.
- Trongăđ iăd

ng:ăCácăđƠnăcáăth

ngăcóăs ăthíchă ngăv iănh ngăđ ăsơuăkhácă

nhauăđ năm căcóăranhăgi iărõăr t.

b. Phân t ng theo chi u ngang
Phơnăt ngătheoăchi uăngangăth

ngăg pă :

- Núi:ăphơnăb ăc aăsinhăv tăt ăđ nhănúiăđ năs
- Bi n:ăsinhăv tăn iăcóăthƠnhăph năloƠiăvƠăs ăl

nănúiăđ năchơnănúi.
ngăcáăth ăloƠiănhi uă ăvùngă

venăb .
- Cácăh n iăđ a:ăsinhăv tăđáyăphátătri nă ăvùngăvenăb ăh nă ăvùngăkh i.
2.2.3. M i quan h gi a các loƠi trong qu n xư sinh v t
Cácăsinhăv tătrongăqu năxưătrongăquáătrìnhăki mă n,ăsinhăs n,ădiăc ,ănh păc ă
ầă đ uă cóă m iă quană h ă t

ngă tácă v iă nhau.ă Quană h ă nƠyă cóă th ă lƠă t

ngă h ă nh ă

c ngăsinh,ăh iăsinh,ăc ngăcóăth ălƠăc nhătranhănh :ăkíăsinh,ăsinhăv tănƠyă năsinhăv tă
khác.
Hi uăđ

căs ăc nhătranhăgi aăcácăloƠiăthìăcóăth ăgiúpăchoăv năđ ăgi iăquy tă

cácămơuăthu nătrongămôiătr

ng.


B ng 2.1. M i quan h gi a các loƠi trong qu n xư
Quan h

c đi m

Ví d

H pătácă ch tă ch ă gi aă haiă hayă N m,ă vi khu nă vƠă t oă
nhi uă loƠiă vƠă t tă c ă cácă loƠiă đ năbƠoăc ngăsinhătrongă
C ng
sinh
H tr

thamăgiaăc ngăsinhăđ u cóăl i.ă đ a y;ă viă khu nă lamă
Khácă v iă h pă tác,ă quană h ă c ngă sinhă trongă n tă s nă
c ngă sinhă lƠă quană h ă ch tă ch ă cơyăh ăđ u...
vƠă lơuă dƠi,ă nh tă thi tă ph iă cóă
đ i v iăm iăloƠi.
H pă tácă gi aă haiă hayă nhi uă H pă tácă gi aă chimă sáoă

H p tác

loƠiăvƠăt tăc ăcácăloƠiăthamăgiaă vƠă trơuă r ng;ă chimă m ă
h pă tácă đ u cóă l i.ă Khácă v iă đ

20

và linh d


ng; cua


c ngăsinhălƠăn uătáchăriêngăthìă vƠăh iăqu .
chúngăv năt năt iăđ

c.

H pătácăgi aăhaiăloƠi,ătrongăđó

C ngă sinhă gi aă phongă

m tă loƠiă cóă l iă cònă loƠiă kiaă lan và cây.

H i sinh

khôngă cóă l iă c ngă khôngă cóă
h iăgì.
Các loài tranh giành nhau

C nh

C nhă tranhă ă th că v t,ă

ngu nă s ngă  các loài đ u b ă c nhătranhăgi aăcácăloƠiă

tranh

nhăh


ng b tăl i.ă

đ ng v tă.

M tă loƠiă s ngă nh ă trênă c th ă Cơyăt măg iăkíăsinhătrênă
loài khác  loƠiăkíăsinhăcóăl i,ă thơnă cơyă g ,ă giună kíă

Kí sinh

v tăch ăb ăb tăl i.

kháng

i

M tă loƠiă sinhă v tă trongă quáă T oă giápă n ă hoaă gơyă

c ch

i

sinh trong c th ăng

c m

trìnhă s ngă đư vôă tìnhă gơyă h iă đ c cho các loài sinh

nhi m

cho các loài khác


v tăs ngăxungăquanh.

M tă loƠiă s ă d ngă m tă loƠiă Trâu bò

khácă lƠmă th că n baoă g mă thităth ,ăcơyăn pă măb tă

Sinh v t
này

nă c ,ă h ă n

n

quanăh ăgi aăđ ng v tă năth că m i.

sinh

v t,ă đ ng v tă nă th ă vƠă conă

v t khác

m i,ă th că v tă n th tă vƠă cônă
trùng.

2.3. H sinh thái vƠ các quá trình trao đ i v t ch t, n ng l

ng trong h sinh

thái

2.3.1.

nh ngh a
ả sinh thái là t h p c a m t qu n xã sinh v t v i môi tr

qu n xã đó t n t i,ătrongăđóăcácăsinhăv tăt

ngătácăv iănhauăvƠăv iămôiătr

t oănênăchuătrìnhăv tăch tăvƠăchuy năhóaăn ngăl

21

ng v t lý mà

ng.

ngăđ ă


Theoăđ nhăngh aănƠyăthìăh ăsinhătháiălƠăm tăh ăch căn ngăg măcóăqu năxưăc aă
cácăcáăth ăs ngăvƠămôiătr

ngăc aăchúng.ăCóăth ătómăt tăm tăcôngăth căv ăh ăsinhă

tháiănh ăsau:
H sinh thái = Qu n xư sinh v t + môi tr

ng xung quanh + n ng l


ng

m t tr i
Hi nănayănghiênăc uăh ăsinhătháiăbaoăg m:ăh ăsinhătháiăt nhiênănh ăaoăh ,ă
bi n,ăr ng,ăsaăm c,ă...ăvƠăh ăsinhătháiănhơnăt oănh ăh ăsinhătháiăđôăth ,ăcôngănghi pă
vƠănôngănghi p.
H ăsinhătháiăvƠăsinhăquy nălƠăh ăth ngănơngăđ ăs ăs ngătrênătráiăđ t.ăS ăs ngă
nƠyăph ăthu căvƠoăhai quáătrìnhăchính:ădòngăv tăch tăvƠădòngăn ngăl

ngăt ăm tătr iă

cungăc păthôngăquaănh ngăv tăch tăvƠănh ngăc ăth ăs ngătrênătráiăđ t.
2.3.2. ThƠnh ph n c a h sinh thái
H ăsinhătháiăhoƠnăch nhăbaoăg măcácăthƠnhăph năch ăy uăsau:
- Thành ph n h u sinh: bao g măđ ng v t, th c v t và vi sinh v t.
- Thành ph n vô sinh: bao g m các y u t sau:
+ Các y u t v t lý: ánh sáng, nhi tăđ ,ăđ

m, áp su t, dòng ch y...

+ Các y u t vôăc :ăg m nh ng nguyên t và h p ch t hóa h c c n thi t cho
t ng h p ch t s ng. Các ch tăvôăc ăcóăth

d ng khí (O2, CO2, N2), th l ngă(n

c),

d ng ch t khoáng (Ca, PO4, Fe...), tham gia vào chu trình tu n hoàn v t ch t.
+ Các ch t h uăc :ăbaoăg m các ch tămùn,ăacidăamin,ăprotein,ălipidăglucid.ă ơyă
là các ch t có vai trò c u n i gi a thành ph n vô sinh và h u sinh, chúng là s n ph m

c aăquáătrìnhătraoăđ i v t ch t gi a hai thành ph n vô sinh và h u sinh c aămôiătr

ng.

2.3.3. Cơn b ng sinh thái
Cơnă b ngă sinhă tháiă lƠă tr ngă tháiă mƠă ă đóă s ă l
sinhăv tătrongăh ăsinhătháiămôiătr

ngăv năgi ăđ

ngă cáă th ă c aă cácă qu nă th ă

căm că năđ nhăt

ngăđ i.ă

Nguyênănhơnăc aăs ăpháăv ăcơnăb ngăsinhăthái:ăS ăcơnăb ngăc aăh ăsinhătháiă
b ă pháă v ă doă quáă trìnhă t ă nhiênă vƠă nhơnă t o.ă Cácă quáă trìnhă t ă nhiênă nh ă núiă l a,ă
đ ngăđ tăầ.ăCácăquáătrìnhănhơnăt oăchínhălƠăcácăho tăđ ngăs ngăc aăconăng

iănh ă

tiêu di tăm tălo iăth căv tăhayăđ ngăv t,ăho căđ aăvƠoăh ăsinhătháiăm tăhayănhi uă
lo iăsinhăv tăm iăl ;ăho căpháăv ăn iăc ătrúăv năđưă năđ nhăt ătr

22

căt iănayăc aăcácă



loƠi;ă ho că quáă trìnhă gơyă ôă nhi m,ă đ că h i;ă ho că s ă t ngă nhanhă s ă l
l

ngă vƠă ch tă

ngăm tăcách đ tăng tăc aăm tăloƠiănƠoăđóătrongăh ăsinhătháiălƠmăpháăv ăs ăcơnă

b ng.
2.3.4. Di n th sinh thái
Di năth ăsinhătháiălƠăquáătrìnhăbi năđ iătu năt ăc aăqu năxưăquaăcácăgiaiăđo nă
khácănhau,ăt ăd ngăkh iăđ uăđ
vƠăcu iăcùngăth

căthayăth ăl năl

ngăd năt iăm tăqu năxưăt

tăb iăcácăd ngăqu năxưăti pătheo

ngăđ iă năđ nh.

- Di n th nguyên sinh: di nă th ă nƠyă kh iă đ uă t ă môiă tr
v t.ă óălƠăcácăvùngăđ tăm iăđ

ngă ch aă cóă sinhă

căhìnhăthƠnhănh ăbưiăsông,ăbưiăbi năm iăb iăho că

vùngăcóănúiăl aăphunătrƠoăv aăm iăb ăphongăhóaăthƠnhăđ t.
Trongădi năth ănƠyăph iăcóăm tănhómăsinhăv tăkh iăđ uăt oăraăm tăqu năth ă

kh iăđ u,ăsauăđóăt oăraăm tăqu năxưăkh iăđ uăvƠăcu iăcùngălƠăh ăsinhătháiătiênăphongă
v iăchu iăth că năvƠăn ngăl

ng,ăd năd năHSTăđiăvƠoă năđ nhăvƠăcơnăb ng.

- Di n th th sinh: lƠă di nă th ă xu tă hi nă ămôiă tr

ngă đưă cóă m tă qu nă xưă

nh tăđ nhăvƠăm tăHSTănh tăđ nh.ăQu năxưăvƠăHSTăđangă ătr ngătháiăcơnăb ngăvƠă nă
đ nh,ănh ngădoăcóăm tăs ăc ămôiătr
trúcăthƠnhăph năm ngăl

ngălƠmăm tăcơnăb ngăsinhăthái,ăthayăđ iăc uă

iăth că năvƠădòngăn ngăl

ngătrongăqu năxưăHSTăd năđ nă

thƠnhăl păm tăqu năxưăm i,ăm tăHSTăm iăkhácăh năHSTăc .ă ơyălƠăm tăquáătrìnhă
khôngă năđ nh.
- Di n th phân h y: di năth ănƠyădi năraăliênăquanăđ năs ăn iăti păc aănh ngă
loƠiăsinhăv tăphơnăh yăcácăxácăch t c aăsinhăv t.ă

căđi măc aădi năth ănƠyăkhôngă

d năt iăm tăqu năxưăsinhăv tă năđ nhămƠătr ngătơmăc aănóălƠăphơnăh yăcácăh păch tă
h uăc ăthƠnhănh ngăch tăvôăc ăđ năgi n.
2.3.5. Quá trình trao đ i v t ch t trong h sinh thái
Trongăh ăsinhătháiăluônăx yăraăs traoăđ iăv tăch tăvƠăn ngăl

b ăqu năxư,ăgi aăqu năxưăvƠămôiătr

ngătrongăn iă

ngăbênăngoƠiăc aănóă(sinhăc nh).ă

Trongăchuătrìnhătraoăđ iăv tăch t,ăluônăcóăcácănguyênăt ăhoáăh c,ămu iăhoƠă
tan, khí CO2 và O2 t ăsinhăc nhăthamăgiaăt oăthƠnhăc ăth ăsinhăv tă(Qu năxư),ăđ ngă
th iăl iăcóăb ăph năc aăqu năxưăl iăchuy năhoáăthƠnhăsinhăc nhăthôngăquaăquáătrìnhă
phơnăhu ăxácăsinhăv tăthƠnhănh ngăch tăvôăc .

23


×