TR
NGă IăH CăPH MăV Nă NG
KHOAăK ăTHU TăCÔNGăNGH
B MỌN NỌNG LỂM NG
--------------o0o-------------PH MăNGHIă(CH ăBIểN)
PH MăTHANHăHÙNG, TR NGăTH ăBÍCHăH NG,
TR NGăTH ăM ăANH, PHAN Ý NHI, NGUY NăMINHăC N
BÀI GI NG:
MỌI TR
NG & CON NG
(Dùngăchoăb căcaoăđ ngăvƠăđ iăh c)
Qu ng Ngãi, tháng 12 n m 2013
I
L I NịI
U
Trong giai đo n hi n nay, quá trình phát tri n kinh t - xã h i đã làm phát
sinh nhi u v n đ môi tr
ng gây nh h
ng đ n ch t l
l n c dân trên trái đ t. S thi t hi u bi t v môi tr
ng cu c s ng c a ph n
ng và giáo d c b o v môi
tr
ng là m t trong nh ng nguyên nhân chính gây nên ô nhi m và suy thoái môi
tr
ng. N u m i cá nhân đ u có ý th c đóng góp b o v môi tr
ng thì các hành
đ ng dù nh nh ng tích c c c ng s t o nên nh ng thay đ i l n t t đ p h n cho
môi tr
ng.
Thông qua vi c cung c p cho ng
i h c nh ng ki n th c v môi tr
ng, sinh
thái; quá trình phát tri n dân s - nguyên nhân sâu xa c a các v n đ v môi
tr
ng; tài nguyên thiên nhiên; các v n đ ô nhi m môi tr
b o v môi tr
ng
tr
ng h
ng đ n s phát tri n b n v ng, môn Môi tr
i nh m m c đích nâng cao nh n th c c a ng
ng trong m i quan h v i con ng
ng và phát tri n b n v ng
n
ng và Con
i h c v các v n đ v môi
i và trang b cho ng
và kh n ng hành đ ng c th vì môi tr
tr
ng và các cách ti p c n
i h c nh ng k n ng
ng, cùng v i chi n l
c b o v môi
c ta góp ph n chung tay b o v trái đ t – ngôi
nhà chung c a chúng ta.
Môn h c đ
c biên so n đ gi ng d y cho sinh viên b c cao đ ng và đ i h c
c a các kh i s ph m, k thu t, kinh t , công ngh thông tin…
M c dù ban bi n so n đã có nhi u c g ng, song thi u sót v n là đi u không
th tránh kh i. Vì v y, r t chân thành nh n đ
c s đóng góp c a đ c gi .
Nhóm biên so n
M CL C
Ch
TR
ng 1. CỄC KHỄI NI M VÀ THÀNH PH N C B N C A MỌI
NG ...................................................................................................................5
1.1.ăKháiăni măv ămôiătr
1.2.ăPhơnălo iămôiătr
ng .....................................................................................5
ng ............................................................................................5
1.3.ăQuanăh ăgi aăconăng
iăvƠămôiătr
ng ...............................................................5
1.4.ăCácăch căn ngăch ăy uăc aămôiătr
ng ...............................................................6
1.4.1.ăMôiătr
ngălƠăkhôngăgianăs ngăc aăconăng
iăvƠăcácăloƠiăsinhăv t ...........6
1.4.2.ăMôiătr ngălƠăn iăcungăc pătƠiănguyênăc năthi tăchoăđ iăs ngăvƠăho tă
đ ngăs năxu tăc aăconăng i ................................................................................6
1.4.3.ăMôiătr
ngălƠăn iăch aăđ ngăcácăch tăph ăth i ..........................................7
1.4.4.ăMôiătr ngălƠăn iăgi mănh ăcácătácăđ ngăcóăh iăc aăthiênănhiênăt iăconă
ng iăvƠăsinhăv tătrênăTráiăđ t .............................................................................7
1.4.5.ăMôiătr
ngălƠăn iăl uătr ăvƠăcungăc păthôngătinăc aăTráiăđ t ....................8
1.5.ăCácăthƠnhăph năc aămôiătr
ng ...........................................................................8
1.5.1.ăTh chăquy n ...............................................................................................8
1.5.2.ăTh yăquy n ...............................................................................................10
1.5.3.ăKhíăquy n .................................................................................................11
1.5.4.ăSinhăquy n ................................................................................................15
Ch
ng 2. SINH THỄI H C MỌI TR
NG ....................................................17
2.1.ăQu năth ăvƠăcácăđ cătr ngăc aăqu năth .............................................................17
2.1.1.ă
nhăngh a ................................................................................................17
2.1.2.ăCácăđ cătr ngăc ăb năc aăqu năth ...........................................................17
2.2.ăQu năxưăvƠăcácăđ cătr ngăc aăqu năxư ...............................................................18
2.2.1.ăKháiăni m .................................................................................................18
2.2.2.ăCácăđ cătr ngăc aăqu năxư .......................................................................18
2.2.3.ăM iăquanăh ăgi aăcácăloƠiătrongăqu năxưăsinhăv t ....................................20
2.3.ăH ăsinhătháiăvƠăcácăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch t,ăn ngăl
2.3.1.ă
ngătrongăh ăsinhăthái ..21
nhăngh a ................................................................................................21
2.3.2.ăThƠnhăph năc aăh ăsinhăthái .....................................................................22
1
2.3.3.ăCơnăb ngăsinhăthái ....................................................................................22
2.3.4.ăDi năth ăsinhăthái ......................................................................................23
2.3.5.ăQuáătrìnhătraoăđ iăv tăch tătrongăh ăsinhăthái ...........................................23
2.3.6.ăDòngăn ngăl
ngătrongăh ăsinhăthái .........................................................29
2.4.ăNhơnăt ăsinhătháiăvƠăcácăquyălu tătácăđ ngăc aăcácănhơnăt ăsinhăthái ................31
2.4.1.ăCácănhơnăt ăsinhăthái....................................................................................31
2.4.2.ăQuyălu tătácăđ ngăc aăcácănhơnăt ăsinhăthái ................................................32
2.4.3.ăM iăquanăh ăgi aăconăng
i,ăh ăsinhătháiăvƠămôiătr
ng............................33
2.5. Các chuătrìnhăsinhăđ aăhóa ..................................................................................34
2.5.1.ăChuătrìnhătu năhoƠnăn
c .........................................................................35
2.5.2.ăChuătrìnhătu năhoƠnăcacbon ......................................................................37
2.5.3.ăChuătrìnhătu năhoƠnănit ...........................................................................38
2.5.4.ăChuătrìnhătu năhoƠnăPhotpho ....................................................................39
2.5.5.ăChuătrìnhătu năl uăhu nh..........................................................................40
2.6.ăSinhătháiă ngăd ng .............................................................................................40
2.6.1.ăNôngănghi păsinhăthái...............................................................................40
2.6.2.ăCôngănghi păsinhăthái ...............................................................................41
2.6.3.ă ôăth ăsinhăthái .........................................................................................41
2.6.4.ăDuăl chăsinhătháiă(DLST) ..........................................................................43
Ch
ng 3. DỂN S
VÀ S
PHỄT TRI N DỂN S ..........................................46
3.1.ăCácăthôngăs ăc ăb năc aădơnăs ăh c ..................................................................46
3.1.1.ăDơnăs ătrungăbình .....................................................................................46
3.1.2.ăM tăđ ădơnăs ...........................................................................................47
3.1.3.ăT ăsu tăsinh ..............................................................................................47
3.1.4.ăT ăsu tăt ..................................................................................................50
3.1.5.ăS ădiăc ăvƠănh păc ..................................................................................52
3.1.6.ăT ăsu tăgiaăt ngădơnăs ă(ẤP).....................................................................53
3.1.7.ăC ăc uădơnăs ...........................................................................................54
3.2.ăQuáătrìnhăphátătri nădơnăs ăth ăgi i ....................................................................59
3.3. Quá trình phát tri năvƠăchínhăsáchădơnăs ăhi nănayă ăVi tăNam........................61
3.3.1.ăQuáătrìnhăphátătri nădơnăs ăVi tăNam ......................................................61
2
3.3.2.ăChínhăsáchădơnăs ă- k ăho chăhóaăgiaăđìnhă ăVi tăNam ..........................63
3.4.ăNhuăc uăc aăconăng
i v ăl
3.4.1.ăNhuăc uădinhăd
3.4.2.ăS năl
Ch
ngăl
ngăth căth căph m .............................................64
ng .................................................................................64
ngăth c,ăth căph m ............................................................65
ng 4. TÀI NGUYểN THIểN NHIểN ..........................................................72
4.1.ăKháiăni măvƠăphơnălo i ......................................................................................72
4.2.ăTƠiănguyênăđ t ....................................................................................................73
4.2.1.ăKháiăni m,ăvaiătròăc aătƠiănguyênăđ t .......................................................73
4.2.2.ăTƠiănguyênăđ tătrênăth ăgi i......................................................................74
4.2.3.ăTƠiănguyênăđ tă ăVi tăNam ......................................................................75
4.3. Tài nguyên n
c .................................................................................................76
4.3.1.ăKháiăni măvƠăvaiătròăc aătƠiănguyênăn
c................................................76
4.3.2.ăTƠiănguyênăn
cătrênăth ăgi i ..................................................................78
4.3.3.ăTƠiănguyênăn
că ăVi tăNam ...................................................................80
4.4.ăTƠiănguyênăsinhăv t ............................................................................................82
4.4.1.ă aăd ngăsinhăh c ......................................................................................82
4.4.2.ăTƠiănguyênăr ng .......................................................................................84
4.4.3.ăTƠiănguyênăbi n ........................................................................................87
4.5. Tài nguyênăkhoángăs n.......................................................................................89
4.6.ăTƠiănguyênăn ngăl
Ch
ng ......................................................................................91
ng 5. Ọ NHI M MỌI TR
5.1.ăKháiăni măôănhi mămôiătr
5.2.ăÔănhi mămôiătr
ngăn
NG .................................................................96
ng ..........................................................................96
c ..................................................................................96
5.2.1.ăTácănhơnăôănhi mămôiătr
ngăn
c .........................................................96
5.2.2.ăM tăs ăthôngăs ăđánhăgiáăôănhi măngu năn
5.2.3.ăCácăngu năgơyăôănhi mămôiătr
5.2.4.ăTácăh iăc aăôănhi mămôiătr
5.2.5.ăPhòngăch ngăôănhi mămôiătr
ngăn
ngăn
ngăn
c .....................................101
c ..............................................102
c ...................................................103
c .................................................105
5.3.ăÔănhi măkhôngăkhí ...........................................................................................106
5.3.1.ăTácănhơnăgơyăôănhi măkhôngăkhí ...........................................................106
5.3.2.ăNgu năg căgơyăôănhi măkhôngăkhí ........................................................109
3
5.3.3.ăM tăs ăv năđ ătoƠnăc uădoăôănhi măkhôngăkhí.......................................110
5.3.4.ăTácăh iăc aăôănhi măkhôngăkhí ..............................................................116
5.3.5.ăBi năphápăng năng aăôănhi măkhôngăkhí ...............................................118
5.4.ăÔănhi măđ t ......................................................................................................118
5.4.1.ăNguyênănhơnăgơyăôănhi măđ t ................................................................118
5.4.2.ăBi năphápăphòngăng aăôănhi măđ t ........................................................120
Ch ng 6. CỄCH TI P C N B O V MỌI TR
NG VÀ PHỄT TRI N
B N V NG............................................................................................................123
6.1.ăCácăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
ng ......................................................................123
6.1.1.ăKháiăni măv ăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
6.1.2.ăPhơnălo iăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
6.1.3.ăCácăcôngăc ăqu nălỦămôiătr
ng .............................................123
ng....................................................123
ng ............................................................124
6.1.4.ăCácănguyênăt căvƠătiêuăchu năkhiăl aăch năcôngăc ăqu nălỦămôiătr ng
..........................................................................................................................136
6.2.ăPhátătri năb năv ng ..........................................................................................136
6.2.1.ăQuanăni măv ăphátătri n .........................................................................137
6.2.2.ăL chăs ăvƠăđ nhăngh aăphátătri năb năv ng .............................................138
6.2.2.2.ă
nhăngh aăphátătri năb năv ng ...........................................................139
6.2.3.ăTh
căđoăv ăphátătri năb năv ng ...........................................................139
6.2.4.ăCácănguyênăt căc aăphátătri năb năv ng.................................................140
6.2.5. Các m cătiêuăc aăphátătri năb năv ng ....................................................143
6.2.6.ăB ăch ăs ăphátătri năb năv ngăcóăth ăápăd ngă ăVi tăNam ....................146
6.2.7.ăTi păc năphátătri năb năv ngă ăVi tăNam ..............................................147
TẨIăLI UăTHAMăKH O .......................................................................................149
4
Ch
ng 1. CỄC KHỄI NI M VÀ THÀNH PH N C
TR
1.1. Khái ni m v môi tr
Môiătr
NG (3 ti t)
ng
ng theoăti ngăAnhălƠă“Environment”ăcóăngh aălƠă“cáiăbaoăquanh”.
TheoăLu tăB o v ămôiătr
ngăVi tăNamăn mă2005:ăMôiătr
y uă t ă t ă nhiênă vƠă v tă ch tă nhơnă t oă baoă quanhă conă ng
s ng,ăs năxu t,ăs ăt năt i,ăphátătri năc aăconăng
Môi tr
t
B N C A MÔI
ngăbaoăg măcácă
i,ă cóă nhă h
iăvƠăsinhăv t.
ng là t ng h p các đi u ki n bên ngoài có nh h
ng t i m t đ i
ng nào đó. ơyăcóăth ăxemălƠăkháiăni măkháiăquátănh tăv môiătr
1.2. Phơn lo i môi tr
ngăđ
căchiaăthƠnh:
ngăt ănhiên:ăbaoăg măcácăy uăt ăthiênănhiên,ăv tălỦ,ăhóaăh c,ăsinhă
h căt năt iăkháchăquanăbaoăquanhăconăng
đ ng,ăth căv t,ăđ t,ăn
- Môiătr
ng.
ng
Theo đ căđi măhìnhăthƠnh,ămôiătr
- Môiătr
ngă t iă đ iă
i.ă óălƠăánhăsáng,ănúi,ăsông,ăkhôngăkhí,ă
c...
ngănhơnăt o:ălƠăt păh păcácăy uăt ăt ănhiênăvƠăxưăh iădoăconăng
t oă nênă vƠă ch uă s ă chiă ph iă b iăconă ng
iă
iănh ă ôă tô,ă máyă bay,ă nhƠă ,ăcôngă s ,ăđôă
th ...
- Môiătr
ngăxưăh i:ălƠăt ngăth ăcácăquanăh ăgi aăconăng
iăv iăconăng
i,ă
t oănênăs ăthu năl iăhayăkhóăkh năchoăs ăphátătri năc aăcáănhơnăhayăc ngăđ ngădơnă
c .ăVíăd :ădi c ,ăgiaăt ngădơnăs ầ
1.3. Quan h gi a con ng
Gi aămôiătr
i vƠ môi tr
ngăvƠăconăng
nhau.ă Trongă đó,ă conă ng
ng
iăcóăm iăquanăh ăh uăc ,ăg năbóăch tăch ăv iă
iăgi ă vaiă tròă lƠă m tă thƠnhă ph nă nh ă trongă h ă th ngă môiă
tr
ng,ă nh nă cácă ngu nă l iă c aă môiă tr
tr
ngăvƠătácăđ ngătr ăl iăvƠoămôiătr
ng,ă ch uă đ ngă cácă tácă đ ngă x uă c aă môiă
ngătheoăc ăh
ngătíchăc căvƠătiêuăc c.ă
Tuyănhiên,ădoăcóătriăth c,ăquáătrìnhălaoăđ ngăvƠănh ăs ăh ătr ăc aăkhoaăh căk ăthu t,ăconăng
iăđưătr ăthƠnhăm tăthƠnhăph năđ căbi tăquanătr ngădoăcóătácăđ ngă
toăl nătr ăl iămôiătr
ng.ă ưăcóăth iăgian,ăconăng
nhiên,ăs ăkhu tăph căđ
iăchoăr ngămìnhălƠă“ch ”ăc aăt ă
căt ănhiênăph căv ătheoăỦăchíăc aăconăng
5
i.ă
Choăđ nănh ngăn măg năđơy,ătr
cănh ngăbi năđ ngăr tăl năc aămôiătr
mƠăph năl nălƠădoătácăđ ngătiêuăc căc aăconăng
l iă quană đi m,ă xemă conă ng
ng
iălƠmăch ăc aămôiătr
m iăquanăh ăgi aăcon ng
môiătr
i,ănhi uănhƠănghiênăc uăđưăđ ăxu tă
iă lƠă m tă b ă ph nă tíchă c că trongă môiă tr
ng,ă h nă lƠă
ng.ăDùăxétătrênăquanăđi mănƠo,ăthìăc ngăcóăth ăkháiăquátă
iăvƠămôiătr
ngătácăđ ngăđ năconăng
v iămôiătr
ng,ă
ngătrênăhaiăph
iăvƠăph
ngădi năchính:ăph
ngădi năconăng
ngădi nă
iătácăđ ngăng
căl iă
ng.
1.4. Các ch c n ng ch y u c a môi tr
1.4.1. Môi tr
ng
ng lƠ không gian s ng c a con ng
Trongă cu că s ngă c aă m iă conă ng
ph măviăc ngănh ăm tăch tăl
i vƠ các loƠi sinh v t
iă c nă cóă m tă khôngă giană s ngă v iă m tă
ngăs ngănh tăđ nh.
Tráiă đ t,ă b ă ph nă môiă tr
ngăg nă g iă nh tă c aă loƠiă ng
i,ătrongă hƠngă tr mă
tri uăn măquaăh uănh ăkhôngăthayăđ iăv ăđ ăl n.ăTrongăkhiădơnăs ăloƠiăng
iătrênă
tráiăđ tăđưăvƠăđangăkhôngăng ngăt ngălênătheoăc păs ănhơn.ăDi nătíchăđ tăbìnhăquơnă
đ uă ng
iă vìă th ă ngƠyă cƠngă thuă h pă l i,ă d nă đ nă gi mă sútă nhanhă chóngă v ă khôngă
gianăs ngăc aăconăng
Conăng
i.ă
iătìmăcáchăgiaăt ngăkhôngăgianăs ngăc năthi tăchoămìnhăb ngăvi că
khaiăthácăvƠăchuy năđ iăch căn ngăs ăd ngăc aăcácălo iăkhôngăgianăkhácănh ăpháă
r ng,ăkhaiăhoang,ầăKhôngăgianăs ngăcóăch tăl
h nă khôngă khí,ă n
ngăcaoătr
c,ă đ tầă ti pă xúcă v iă conă ng
iă vƠă đ
căh tăph iăs chăch ngă
că conă ng
iă s ă d ngă
khôngă ch aă ho că ch aă ítă cácă ch tă b n,ă đ că h iă đ iă v iă s că kho ă c aă conă ng
Khôngăgianăs ngăcònăph iăđ p,ăhƠiăhoƠ,ătho ămưnăđ
c aăconăng
i.ă
căđòiăh i v ăth măm ,ătơmălỦă
i.
1.4.2. Môi tr
ng lƠ n i cung c p tƠi nguyên c n thi t cho đ i s ng vƠ ho t
đ ng s n xu t c a con ng
i
Cácăho tăđ ngăs năxu tătrongăl nhăv căcôngănghi p,ănôngănghi p,ă...ăc aăconă
ng
iăđ uă b tă ngu nă t ă cácă d ngă v tă ch tă t nă t iă trênă Tráiă đ tă vƠă khôngă giană baoă
quanhăTráiăđ t.
Theoătrìnhăđ ăphátătri năc aăxưăh i,ănhuăc uăc aăconăng
nguyênăkhôngăng ngăt ngălênăc ăv ăs ăl
ngăvƠăch tăl
6
iăv ăcácăngu nătƠiă
ng.ăMôiătr
ngălƠăn iăconă
ng
iăkhaiăthácăngu nănguyênăv tăli u,ăn ngăl
ngăầăc năthi tăchoăho tăđ ngăs nă
xu tăvƠăcu căs ngănh ăr ngăt ănhiênăcungăc păg ,ăc i,ăd
căli uăvƠăc iă thi năđi uă
ki nă sinhă thái,ă b oă t nă tínhă đaă d ngă sinhă h c,ă cácă ngu nă genă quỦă hi m,ă đi uă hòaă
ngu năn
c;ăcácăth yăv căcóăch căn ngăcungăc păn
ngu nă th yă h iă s n;ă nhi tă đ ,ă n ngă l
c,ăn iăvuiăch iăgi iătríăvƠăcácă
ngă m tă tr i,ăgió,ă n
c,ăcácă lo iă qu ng,ă d uă
m ầălƠăcácă ngu nătƠiănguyênăquanătr ngă đ iăv iăđ iăs ngăvƠă ho tăđ ngăs năxu tă
c aăconăng
i.
Vi căkhaiăthácăcácăngu nătƠiănguyênăc aăconăng
nguyênă ngƠyă cƠngă c nă ki t,ă ho că khôngă đ
tr
iăcóăxuăh
că ph că h i,ă d nă đ nă suyă thoáiă môiă
ng.
1.4.3. Môi tr
ng lƠ n i ch a đ ng các ch t ph th i
Trongă ho tă đ ngă s nă xu tă vƠă sinhă ho tă c aă mình,ă conă ng
th iăvƠămôiătr
iăt o raă cácă ph ă
ngăchínhălƠăn iăch aăđ ngăcácăph ăth iăđó.ăTrongăcácăxưăh iăch aă
côngănghi păhoá,ăm tăđ ădơnăs ăth p,ăcácăph ăth iăth
h nă cácă ch tă bƠiă ti tă đ
đ
ngălƠmăchoătƠiă
ngăđ
cătáiăs ăd ng.ăCh ngă
că dùngă lƠmă phơnă bón,ă cácă ph ă th iă t ă nôngă s n,ă lơmă s nă
că dùngă lƠmă th că nă choă giaă súc,ă nhiênă li u,ă nh ngă ph ă th iă khôngă th ă táiă s ă
d ng,ătáiăch ăth
ngăđ
căphơnăhu ăt ănhiênătrongăm tăchuătrìnhăsinhăđ aăhóaăph că
t păđ ătr ăl iăthƠnhănh ngăh păch tăho cănguyênăt ădùngălƠmănguyênăli uăchoăcácă
quáătrìnhăs năxu tăm i.ăTrongăxưăh iăcôngănghi păhoá,ăm tăđ ădơnăs ăcao,ăcácăho tă
đ ngă s nă xu tă v iăquyă môă l n,ăl
ngă ph ă th iă th
ngăr tă l n,ăkhôngă đ ă n iăch aă
đ ng,ă quáă trìnhă phơnă hu ă t ă nhiênă khôngă đ ă s că x ă lỦ.ă Nhi uă n
phátătri năđưăt oăraăm tăl
că côngă nghi pă
ngăph ăth iăquáăl năho căquáăđ căh iăph iăchôn,ăd uăcácă
ch tănƠyăt iăcácăvùngăxaăxôi,ăh oălánhătrongălưnhăth ăc aămình,ăho cătìmăcách "xu tă
kh u" sang các vùngăđ tămƠăh ăđưămuaăquy năs ăd ngăt iăcácăn
tr
ngăkhôngăđ ăkh ăn ngăti p nh năvƠăphơnăh yăph ăth iăthìăch tăl
s ăb ăsuyăgi măvƠămôiătr
1.4.4. Môi tr
ng
cănghèo.ăKhiămôiă
ngămôiătr
ngă
ngăb ăôănhi m.
ng lƠ n i gi m nh các tác đ ng có h i c a thiên nhiên t i con
i vƠ sinh v t trên Trái đ t
Conăng
iăvƠăcácăsinhăv tăt năt iăvƠăsinhăs ngăđ
c aăh ăth ngăcácăthƠnhăph nămôiătr
cătrênătráiăđ tănh ăho tăđ ngă
ngăc aătráiăđ tănh ăkhíăquy n,ăth yăquy n,ăsinhă
7
quy năvƠăth chăquy n.ăCácăthƠnhăph nămôiătr
đ
ngănƠy giúpătráiăđ tăgi ăchoănhi tăđ ă
că năđ nhătrongăkh ăn ngăch uăđ ngăc aăconăng
cungăc păn
ng
c,ăn ngăl
i,ătránhăđ
căcácăb căx ăcóăh i,ă
ng,ăv tăch t...ăvƠăgi mătácăđ ngăti uăc căc aăthiênătaiăt iăconă
iăvƠăsinhăv t.
1.4.5. Môi tr
Môiătr
h iăloƠiăng
ng lƠ n i l u tr vƠ cung c p thông tin c a Trái đ t
ngălƠăn iăl uătr ăl chăs ăđ aăch t,ăl chăs ăti năhóaăc aăsinhăv tăvƠăxưă
i.ăCácăbi uăhi năc aămôiătr
ngătrongănhi uătr
ngăh pămangătínhăch tă
cungăc păthôngătinăbáoăđ ngăv ăhi măh aăs păx yăra.
Môiătr
ngăl uătr ăvƠăcungăc păchoăconăng
iăs ăđaăd ngăcácăngu năgen,ăcácă
h ăsinhăthái,ăcácăv ăđ păc nhăquanăcóăgiáătr ăv ăth măm ,ătônăgiáoăvƠăv năhóa.
1.5. Các thành ph n c a môi tr
ng
1.5.1. Th ch quy n
1.5.1.1.ăKháiăni m
Th chăquy nălƠăl păv ăTráiăđ tăm ngăvƠăc ng,ăcóăc uăt oăhìnhătháiăr tăph că
t p,ăcóăthƠnhăph năkhôngăđ ngănh t,ăcóăđ ădƠyăthayăđ iătheoăv ătríăđ aălỦ.ăV ăTráiă
đ tăđ
căchiaălƠmă2ăki u:ăv ăl căđ aăvƠăv ăđ iăd
+ V ăđ iăd
ng.ă
ngăcóăthƠnhăph năch ăy uălƠăcácăđáăgiƠuăCaO,ăFeO,ăMgO,ăSiO2
tr iădƠiătrênăt tăc ăcácăđáyăc aăcácăđ iăd
ngăv iăchi uădƠyătrungăbìnhă8ăkm.ă
+ V ăl căđ aăg mă2ăl păv tăli uăchínhălƠăđáăbazanădƠyă10-20kmă ăd
iăvƠăcácă
lo iăđáăkhácănh ăgranit,ăsienităgiƠuăSiO2, Al2O3 vƠăđáătr mătíchă ăbênătrên.ăV ăl că
đ aă th
ngă r tă dƠy,ă trungă bìnhă 40km,ă cóă n iă 60-70kmă nh ă dưyă núiă Hymalaya.ă ă
vùngăth măl căđ a,ăn iăti păxúcăgi aăđ iăd
ngăvƠăl căđ a,ăl păv ăl căđ aăgi măcònă
15-20km.
Trongăth chăquy n,ăcácănguyênăt ăhóaăh cănh ăO.ăSi,ăAl,ăFe,ăMg,ăCa,ăNa,ăKă
chi măđ nă99%ătr ngăl
ngăth chăquy n.
C uătrúcăbênătrongăc aăTráiăđ tăđ
cătrìnhăbƠyă ăHìnhă1.1.
8
Hình 1.1. C u t o bên trong c a Trái đ t [11]
1.5.1.2.ăTaiăbi năđ a ch t,ăxóiămòn,ătr
Taiăbi năđ aăch t,ăxóiămòn,ătr
tăl ăđ tăđá
tăl ăđ tăđáălƠăcácăhi năt
ngăt ănhiênăthamăgiaă
vào quá trìnhăbi năđ iăđ aăhìnhăb ăm tăth chăquy n.
Taiăbi năđ aăch tălƠăm tăd ngătaiăbi nămôiătr
vƠăth
ngăphátăsinhătrongăth chăquy nă
ngăliênăquanăt iăcácăquáătrình đ aăch tăx yăraătrongălòngătráiăđ t.ăCácăd ngă
ch ăy uăg m:ăăPhunănúiăl a,ăđ ngăđ t,ăn tăđ t,ălúnăđ t.
T iăcácăn iăv ăđ aăch tăcóăk tăc uăy u,ădòngănhi tăxu tăphátăt ămantiaăd
d ngăđ tăđáănóngăch yăho căkhói,ăh iăn
cóă2ăđaiănúiăl a:ăđaiănúiăl aă
iă
căphunătrƠoăt oăthƠnhănúiăl a.ăTrênătráiăđ tă
aăTrungăh iăvƠăđaiănúiăl aăTháiăBìnhăd
ng.ă
Khiăs ăphunătrƠoădungănhamăho căs ăd chăchuy năcácăkh iăđ tăđáătrongăv ă
tráiăđ tădi năraăm tăcáchăđ tăng tăgơyănênăhi năt
ngăđ ngăđ tălƠmăpháăho iăb ăm tă
vƠăcácăcôngătrìnhăxơyăd ngătrênăb ăm tăth chăquy n.ăKèmătheoăcácăhi năt
ngătrênă
lƠăs ăxu tăhi năcácăv tăn t,ăkheăn tătrênăb ăm tăth chăquy n.
Ho tă đ ngă c aă n
mònăph ăbi nănh tăth
g pă ănh ngăn iăth
că vƠă gióă gơyă s ă xóiă mòn.ă Xóiă mònă doă m aă lƠă d ngă xóiă
ngăx yăraă ăvùngănúiăvƠătrungădu.ăXóiămònădoăgióăth
ngă
ngăxuyênăgióăcóăt căđ ăl n,ătrongăcácăvùngăl păph ăth căv tă
kémăphátătri n.
9
Tr
tăl ăđ tălƠădoăm tăkh iăl
hìnhă th p.ă Hi nă t
ngă tr
ngăđ tăđáăb ătr ngăl căkéoătr
tă l ă đ tă th
tăxu ngăcácăđ aă
ngă xu tă hi nă m tă cáchă t ă nhiênă trongă cácă
vùngănúi,ăvƠoăth iăk ăm aănhi uăh ngăn m.
Hình 1.2. Xói mòn đ t vùng đ i núi
1.5.2. Th y quy n
1.5.2.1.ăKháiăni m
Th yăquy năbaoăg m:ă
iăd
ng,ăbi n,ăaoăh ,ăsôngăngòi,ăn
căng măvƠăb ngă
tuy t.ăDi nătíchăcheăph ăth yăquy năchi măkho ngă71%ă(361ătri uăkm2)ăb ăm tăTráiă
đ t,ă v iă đ ă sơuă trungă bìnhă 3800m.ă Th yă quy nă lƠă l pă v ă l ngă khôngă liênă t că baoă
quanhăTráiăđ tăg m:ăn
căng t,ăn
căm nă ăc ă3ătr ngătháiăc ng,ăl ngăvƠăh i.ă
1.5.2.2.ăThƠnhăph năc aăth yăquy n
a.
id
ng và bi n
Hi nănayătrênătráiăđ tăcó 4ăđ iăd
-
aă hìnhă đáyă bi n:ă Ng
ng,ă4ăvùngăbi năvƠă1ăvùngăv nhăl n.
iă taă chiaă đ aă hìnhă đáyă bi nă theoă chi uă sơuă trongă
vùngăchuy năti păgi aăbi năvƠăl căđ aăg m:ăTh măl căđ a,ăđáyăbi n,ăv căbi năvƠăcácă
dưyăănúiăgi aăđ iăd
L cđa
ng.
Th măl căđ a
0m
D căl căđ a
200m
áyăbi n
V căbi n
Hình 1.3. C u trúc đ a hình c a đáy bi n
10
2.000m
6.000m
- Chuăk ătri u:ăD
tr i,ăm căn
iătácăđ ngăt ngăh păc aăl căh păd năc aăm tătr ngăvƠăm tă
căbi nătrungăbìnhădaoăđ ngătheoă1ăchuăk ăth iăgian.
- Dòngăch yătrongăbi n:ăKh iăn
căbi năluônă ătr ngătháiăchuy năđ ngătheoă
chi uă đ ngă c ngă nh ă chi uă ngangă t oă raă cácă dòngă ch yă nh :ă Dòngă ch yă nóngă
Gulfstreamă ă
iă Tơyă d
ng,ă dòngă ch yă nóngă Kuroshivoă B că Tháiă Bìnhă d
ng,ă
dòngă ch yă l nhă Peru.ă Cácă h ă th ngă dòngă ch yă trongă bi nă cóă tácă đ ngă r tă l nă đ nă
th iăti t,ăkhíăh u trênătráiăđ t,ăch ngăh năchúng gơyănênăhi năt
ngămangătínhăchuă
k ălƠăElăNinoăvƠăLaăNina.
b. N
N
ng m,ăn
c ng t l c đ a
căng tăl căđ aăchi mă2,3%ăkh iăl
căaoăh ,ăh iăn
ngăth yăquy năg mădòngăch y,ăn
că
cătrongăkhíăquy n;ăcóăvaiătròătoăl năđ iăv iăđ iăs ngătrênă
trái đ tănh :ă i uăhòaăkhíăh u,ăngu năcungăc păn
căng t,ăd ătr ăn ngăl
ngăs ch.
c. B ng
B ngă lƠă m tă thƠnhă ph nă quană tr ngă c aă th yă quy n,ă t pă trungă ch ă y uă ă 2ă
c căTráiăđ t.ăTheoăcácăs ăli uăhi nănay,ăkh iăl
75%ăt ngăl
ngăn
căng tăvƠăg nă2%ăkh iăl
ngăb ngă trênă Tráiă đ tăchi mătrênă
ngăth yăquy n.ăKh iăl
ngăb ngătrênă
Tráiăđ tăthayăđ iătheoăth iăgianăđ aăch t,ăph ăthu căvƠoănhi tăđ ătrungăbìnhăc aăTráiă
đ t.
Trongănh ngăn măg năđơy,ăs ăgiaăt ngănhi tăđ ăc aăkhíăquy n toƠnăc uăb iă
hi uă ngănhƠăkính đangălƠmăcho t căđ ătanăb ngă ăhaiăc căvƠăm căn
căbi năngƠyă
cƠngăt ngălên.ăV iăt căđ ăt ngănƠy,ăvƠoăcu iăth ăk ăXXI,ăs ătanăb ngă ăvùngăc căvƠă
núiăcaoăs ălƠmăchoăm căn
căbi nădơngăcaoăt ă65-100cm.
1.5.3. Khí quy n
1.5.3.1.ăC uătrúcăkhíăquy nătheoăchi uăth ngăđ ng
Khíăquy nălƠăl păv ăngoƠiăc aăTráiăđ t,ăv iăranhăgi iăd
iălƠăb ăm tăth yă
quy n,ă th chă quy nă vƠă ranhă gi iă trênă lƠă kho ngă khôngă gi aă cácă hƠnhă tinh.ă Khíă
quy năTráiăđ tăđ
căhìnhăthƠnhădoăs ăthoátăh iăn
c,ăcácăch tăkhíăt ăth yăquy nă
vƠăth chăquy n.ă
Khíăquy năTráiăđ tăcóăc uătrúcăphơnăl păv iăcácăt ngăđ cătr ngăt ăd
nh ăsau:ăt ngăđ iăl u,ăt ngăbìnhăl u,ăt ngătrungăgian,ăt ngănhi t,ăt ngăđi năly.
11
iălênătrênă
Hình 1.4. C u trúc c a khí quy n theo chi u th ng đ ng [11]
Trongă t ngă đ iă l u,ă thƠnhă ph nă t
H2Oădaoăđ ngăm nh,ăl
ngăb căh iăn
ngă đ iă nă đ nh,ă nh ngă n ngă đ ă CO2 và
căthayăđ iătheoăth iăti t:ă4%ăth ătíchăvƠămùaă
nóngă măvƠă0,4%ăkhiămùaăkhôăl nh.
Trongă t ngă bìnhă l uă luônă t nă t iă m tă quáă trìnhă hìnhă thƠnhă vƠă pháă h yă khíă
Ozon,ă d nă t iă vi că xu tă hi nă m tă l pă Ozone cóă tácă d ngă ng nă tiaă t ă ngo iă chi uă
xu ngătráiăđ t.
1.5.3.2.ăThƠnhăph năc aăkhíăquy n
ThƠnhăph năkhíăquy năTráiăđ tăkháă năđ nhătheoăph
d ătheoăph
ngăn măngangăvƠăphơnă
ngăth ngăđ ng.ăThƠnhăph năkhôngăkhíăc aăkhíăquy năthayăđ iătheoăth iă
giană đ aă ch t,ă choă đ nă nayă kháă nă đ nh,ă baoă g mă ch ă y uă lƠă nit ,ă ôxy,ă h iă n
c,ă
CO2, H2, O3, NH4,ăvƠăm tăs ălo iăkhíătr .ăTrongăđó:ăN2:ăchi măkho ngă78%ăth ătích,ă
O2 chi măkho ngă21%ăth ătích.
12
B ng 1.1. HƠm l
Ch t khí
ng trung bình các ch t khí c a khí quy n
% th tích % tr ng l
ng
ng (n. 1010t n)
Kh i l
N2
78,08
75,51
386.480
O2
20,91
23,15
118.410
Ar
0,93
1,28
6.550
CO2
0,035
0,005
233
Ne
0,0018
0,00012
6,36
He
0,0005
0,000007
0,37
CH4
0,00017
0,000009
0,43
Kr
0,00014
0,000029
1,46
N2 O
0,00005
0,000008
0,4
H2
0,00005
0,0000035
0,02
O3
0,00006
0,000008
0,35
Xe
0,000009
0,00000036
0,18
1.5.3.3.ăCh ăđ ănhi t,ăb căx ăvƠăhoƠnăl uăkhíăquy n
Tráiăđ tăti pănh năn ngăl
tr i.ăH ngăs ăn ngăl
b ăn ngăl
ngăt ăv ătr ătrongăđóăch ăy uăt ăn ngăl
ngăm tă
ngăm tătr iăxu ngăm tăđ tălƠă1,946 Kcal/cm2/phút.ăS ăphơnă
ngăm tătr i trênătráiăđ tăđ
căth ăhi nă ăHình 1.5.
N ngăl ngă
m tătr i
5%
21%
B i
Mây
Hóaănhi t
6%
67%
1-2%ăđ căh păthuă
b iăth căv t
Ph năx ăt ăm tăn c,ă
m tăđ t,ăkhôngăkhíăvƠă
th căv t
Hình 1.5. Phơn b n ng l
13
H păth ăb iăkhôngă
khí,ăđ tăvƠăn c
ng m t tr i trên trái đ t
T ăhìnhă nhăphơnăb ăn ngăl
tr ăl iăv ătr ăm tăph năn ngăl
cònăl iăđ
cătíchăl yăd
ngăm tătr iătrênătráiăđ tăchoăth y,ătráiăđ tăhoƠnă
ngăt ăm tătr iăd
iăd ngăb căx ănhi tăsóngădƠi.ăPh nă
iăd ngănhiênăli uăhóaăth chăho căsinhăkh i.
Quáătrìnhăti pănh năvƠăphơnăph iădòngăn ngăl
ngăt ăM tăTr iăđ nătráiăđ tă
thôngă quaă cácă quy nă nh ă khíă quy n,ă sinhă quy n,ă th chă quy nă vƠă th yă quy nă đ tă
tr ngătháiăcơnăb ngătrongăsu tăth iăgianăg nă2ăt ăn mătr ăl iăđơyălƠmăchoănhi tăđ ă
trênăb ăm tăTráiăđ t h uănh ăkhôngăcóăthayăđ iăđángăk ătheoăth iăgian.
Doăchuy năđ ngăt ăquayăquanhăM tăTr iănênădòngănhi tăt ăM tăTr iăphơnăb ă
khôngăđ ngăđ uătrênăb ăm tăTráiăđ tăt oănênăhi năt
trên tráiăđ t.ă
ngăngƠyăđêmăvƠăbi năđ iămùaă
ngăth iăánhăsángăM tăTr iăchi uăxu ngăb ăm tătráiăđ tătheoănh ngă
gócă đ ă khácă nhau,ă nênă l
nhau.ăT tăc ăcác hi năt
ngănhi tă ăcácă khuă v că trênă tráiă đ tă h pă th ă c ngă khácă
ngătrênălƠmăchoănhi tăđ ăb ăm tăTráiăđ tăăthayăđ iătheoăchuă
k ăngƠyăđêm,ătheoămùaăvƠăgi aăcácăvùngăcóăv ăđ ăkhácănhau.
B ăm tăTráiăđ tăti pănh nănhi uăn ngăl
ngăM tăTr iăb ănungănóngălên kéo
theoă s ă nóngă lênă c aă toƠnă b ă kh iă khíă n mă trên;ă dòngă khíă nóngă tr ă nênă nh ă h nă
khôngă khíă xungă quanh,ă h
vùngăl nhăh năcóăxuăh
ngă lênă cácă t ngă caoă c aă khíă quy n.ă Khôngă khíă ă cácă
ngădiăchuy năt iăkhuăv cănóngăđ ăthayăth ăchoăkhôngăkhíă
nóngăbayăđiăt oăraăs ăchuy năd chăc aăcácăkh iăkhôngăkhíăd
nƠyă di nă raă liênă t c,ă theoă xuă h
iăd ngăgió.ăQuáătrình
ngă sană b ngă s ă chênhă l chă nhi tă đ ă vƠă ápă su tă
khôngăkhíă ăcácăđ iăkhíăh u,ăcácăkhuăv căc căb ătrênăTráiăđ t.ăKhôngăkhíănóng,ăkhiă
bayălênătrênăho căchuy năđ ngăngang,ămangătheoănhi uăh iăn
căt oăraăm a.ăVìăth ,ă
quá trìnhăhoƠnăl uăc aăkhíăquy năluônăđiăkèmăv iăchuătrìnhătu năhoƠnăn
cătrongăt ă
nhiên.
Cácăkh iăkhôngăkhíăcóătínhăch tăkhácănhauăt oănênăs ăchênhăl chănhi tăđ ăvƠă
ápăsu tăătheoăchi uăngangăt oănênăgióăvƠăcácăhi năt
vƠăh iăn
căđiăkèmăv iăcácăhi năt
ngăth iăti tăkhác.ăN ngăl
ngă
ngăth iăti tătrênăgópăph năđi uăhòaănhi tăđ ăvƠă
khíăh uăc aăcácăvùngăkhácănhauătrênăTráiăđ t.ăHoƠnăl uăkhíăquy năcònăcóăcácăhi nă
t
ngăđ căbi tănh ăbưo,ăgiông,ăvòiăr ng.ă
Nh ăv yăcóăth ăth y:ăHoƠnăl uăkhíăquy năvƠăchuătrìnhăhoƠnăl uăn
cătrongăt ă
nhiênălƠăcácănguyênănhơnăc ăb năt oănênăđ căđi măkhíăh u,ăth iăti tăvƠăchúngătácă
14
đ ngă m nhă m ă t iă ch tă l
ng
ngă môiă tr
ngă khôngă khíă vƠă đi uă ki nă s ngă c aă conă
iăvƠăsinhăv t.
1.5.4. Sinh quy n
1.5.4.1.ăKháiăni m
N mă1926ănhƠăđ aăhóaăng
iăNgaăV.N.Vernatxkiăđ aăraăh căthuy tăv ăsinhă
quy nă(biosphere):ăSinhăquy nălƠătoƠnăb ăd ngăv tăch tăs ngăt năt iă ăbênătrong,ăbênă
trênăvƠăphíaătrênătráiăđ tăho călƠăl păv ăs ngăc aătráiăđ t,ăm tăh ăth ngăđ ngăvôăcùngă
ph căt păv iăs ăl
ngăl năcácăy uăt ăng uănhiênăvƠănhi uăquáătrìnhămangăđ căđi mă
xácăsu t.ă ơyălƠăm tăh ăth ngăđ ngăvƠăr tăph căt p.ă
Sinhăquy năkhôngăcóăgi iăh nărõăr tăvìăn mătrongăt tăc ăcácăquy năv tălỦăvƠă
khôngăliênăt căvìăch ăt năt iăvƠăphátătri nătrongăđi uăki nămôiătr
Nh ăho tăđ ngăc aăcácăh ăsinhătháiămƠăn ngăl
ngănh tăđ nh.
ngăánhăsángăm tătr iăđưăb ă
bi năđ iăc ăb năđ ăt oăthƠnhăv tăch tăh uăc ătrênătráiăđ t.ăS ăs ngătrênăb ăm tăTráiă
đ tăđ
môiătr
căphátătri nănh ăs ăt ngăh păcácăm iăquanăh ăt
ngăh ăgi aăcácăsinhăv tăv iă
ngăt oăthƠnhădòng liênăt cătrongăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch tăvƠăn ngăl
ng.ă
Nh ăv y,ătrongăs ăhìnhăthƠnhăsinhăquy năcóăs ăthamăgiaătíchăc căc aăcácăy uăt ăbênă
ngoƠiă nh ă n ngă l
ngă m tă tr i,ă s ă nơngă lênă vƠă h ă xu ngă c aă v ă tráiă đ t,ă cácă quáă
trìnhăt oănúi,ăb ngăhƠ,...Cácăc ăch ăxácăđ nhătínhăth ngănh tăvƠătoƠnădi năc aăsinhă
quy năălƠăs ădiăchuy năvƠăti năhóaăc aăth ăgi iăsinhăv t;ăvòngătu năhoƠnăsinhăđ aăhóaă
c aăcácănguyênăt ăhóaăh c;ăvòngătu năhoƠnăn
căt ănhiên.ăSinhăquy năt năt iătrênă
tráiăđ tătrongăm iăcơnăb ngăđ ngăv iăcácăh ăt ănhiênăkhác.
1.5.4.2.ăVaiătròăc aăsinhăquy n
Sinhăquy năđ
căduyătrìăvƠăphátătri nătrongănh ngăh ăth ngătácăđ ngăt
h ăgi aăsinhăv tăăvƠămôiătr
ngă
ngăvôăsinhăxungăquanh,ănh ăm tăth căth ăkháchăquan,ă
xácăđ nhătrongăkhôngăgianăvƠăth iăgian,ăđ
căg iălƠăh ăsinhăthái.ăSinhăquy năđ
că
xemălƠăh ăsinhătháiăkh ngăl ăc aătráiăđ t.ăTrongăh ăsinhătháiăliênăt căx yăraăquáătrìnhă
t ngăh păvƠăphơnăh yăv tăch tăh uăc ăvƠăn ngăl
thayăđ iăđángăk ătrongăcácăquy năc aătráiăđ t.
15
ng.ăSinhăquy năđưăt oăraănh ngă
- Quá trìnhăquangăh pălƠăquáătrìnhăchuy năhóaăn ngăl
ngăbênătrongăsinhăv tă
vƠăsinhăquy n,ăquaăđóăđưăt oăraăoxyăt ădoălƠmăthayăđ iăthƠnhăph năhóaăh căc aăkhíă
quy n
- Sinhăv tăthamăgiaăvƠoăcácăquáătrìnhăsinhăđ aăhóaăhìnhăthƠnhăm tăs ălo iăđáă
h uăc ăvƠăkhoángăs nănh thanăbùn,ăthanăđá,ăd uăm ,ăkhíăđ t...
- QuáătrìnhăhìnhăthƠnhăđ tălƠăm tăquáătrìnhălơuădƠiăvƠăph căt p,ăcóăth ăchiaă
thƠnhăbaăgiaiăđo n:ăquáătrìnhăphongăhóaăđá,ăquáătrìnhătíchăl yăvƠăbi năđ iăch tăh uă
c ătrongăđ t,ăquáătrìnhădiăchuy năkhoángăch tăvƠăv tăli uăh uăc ătrongăđ t.ăThamăgiaă
vƠoăcácăquáătrìnhănƠyăcóăcácă y uăt :ăđáăg c,ăsinhăv t,ăch ăđ ăkhíăh u,ăđ aăhìnhăvƠă
th iăăgian;ătrongăđóăsinhăv tălƠăy uăt ăcóăvaiătròăăquy tăđ nh.
- Sinhăquy nă nhăh
sinh v tăvƠoămôiătr
ngăn
ngăđ năth yăquy năquaăquáătrìnhătraoăđ iăv tăch tăgi aă
c.
N I DUNG ỌN T P
1.ăKháiăni măv ămôiătr
2.ăPhơnălo iămôiătr
ng
ng
3.ăQuanăh ăgi aăconăng
iăvƠămôiătr
ng
4.ăCácăch căn ngăch ăy uăc aămôiătr
ng
5. Các thành ph năc aămôiătr
ng
16
Ch
ng 2. SINH THỄI H C MỌI TR
NG (7 ti t)
2.1. Qu n th vƠ các đ c tr ng c a qu n th
2.1.1.
nh ngh a
Qu n th là t p h p các cá th sinh v t cùng loài, s ng trong cùng m t khu
v c nh t đ nh.
Qu năth ăcóănhi uăđ căđi măđ că tr ngăc aă c ănhómăth ngănh t,ăch ăkhôngă
ph iăc aăt ngăcáăth ăriêngăbi t.
2.1.2. Các đ c tr ng c b n c a qu n th
M iăqu năth ăđ uămangăm tăđ căđi măsinhătháiăh căcóătínhăch tălƠănh ngăđ că
tr ngăc aănhóm,ăkhôngăth ătìmăth yăkhiănghiênăc uătrênăt ngăcáăth ăriêngăl ă(m că
sinhăs n,ăm căt ăvongăvƠăs ngăsót,...).
2.1.2.1. Kíchăth
a. Kích th
c và m tăđ c a qu n th
c
Kíchăth
căđ
căhi uălƠăt ngăs ăcáăth ăch aătrongăqu năth .
Kíchăth
căc aăqu năth ăđ
cămôăt ăb ngăph
ngătrìnhăt ngăquát:
N t = N0 + B – D + I – E
Trong đó: Nt, N0 lƠăs ăl
(2.1)
ng cáăth ăth iăđi măt,ăt0;ăB:ăm căsinhăs n;ăD:ăm că
t ăvong;ăI:ăm cănh păc ;ăE:ăm cădiăc .
b. M t đ
M tăđ ălƠăs ăl
ngăcáăth ăhayăkh iăl
ng,ăn ngăl
ngăc aăqu năth ăđ
cătínhă
trênăm tăđ năv ădi nătíchăhayăth ătích.
M tăđ ăch ăkho ngăcáchătrungăbìnhăgi aăcácăcáăth ătrongăvùngăphơnăb ăc aă
qu năth .
M tăđ ăcóăỦăngh a sinhăh c l n,ănh ăm tătínăhi uăsinhăh căthôngătinăchoăqu nă
th ăv ătr ngătháiăs ăl
ngăth aăhayămauăđ ăt ăđi uăch nh.ăKhiăs ăl
ngăcáăth ăt ngă
lênăs ălƠmăchoăm tăđ ăqu năth ăt ng.ă i uănƠyăkéoătheoăngu năs ngăc aămôiătr
gi măđi, ôănhi mămôiătr
ng.ăDoăv yămƠ s căsinhăs năgi m,ăb nhăt tăt ngălênălƠmă
choănhi uăcáăth ăb ăch t,ăs ăl
s ngăc aămôiătr
ngă
ngăcáăth ăvƠăm tăđ ăgi măđi.ăM tăd ăgi măthìăngu nă
ngăcungăc păchoăcáăth ăl iănhi uălên,ăs ăôănhi mămôiătr
đi,ăs căs ng,ăs căsinhăs năc aăcáăth ăt ngălênălƠmăs ăl
17
ngăgi mă
ngăcáăth ăt ng.ăQuáătrìnhă
nƠyăl păđiăl păl iăgiúpăqu năth ăduyătrìăs ăl
ngăphùăh păv iăđi uăki nămôiătr
ng.ă
VƠătheoăđóăm tăđ ăc ngăchiăph iăho tăđ ng sinh lí c aăcáăth .
2.1.2.2. Ki u phân b
Các mô hình phân b trong qu n th có th theo nh ng ki u sau: phân b đ u,
phân b ng u nhiên, phân b nhóm.
- Phân b đ u: Kho ngăcáchăgi aăcácăcáăth ătrongăqu năth ălƠăt
Ki uăphơnăb ănƠyăx yăraăkhiăđi uăki nămôiătr
ngăt ănhau.
ngăđ ngănh tăvƠ hi măg pătrongăt ă
nhiên.
- Phân b ng u nhiên: M iă cáă th ă đ
că phơnă b ă ă b tă k ă đi mă nƠoă trongă
vùng.ăD ngăphơnăb ănƠyăc ngăítăg pătrongăt ănhiên.ă
- Phân b nhóm: Cácăcáăth ăcóăxuăh
x yăraăkhiăđi uăki nămôiătr
ngăt ăl iăv iănhau.ăKi uăphơnăb ănƠyă
ngăkhôngăđ ngănh tăvƠăhayăg pătrongăt ănhiên.ă
Hình 2.1. Các ki u phơn b
2.2. Qu n xư vƠ các đ c tr ng c a qu n xư
2.2.1. Khái ni m
Qu n xã là t p h p các qu n th sinh v t khác loài, cùng chung s ng trong
m t kho ng không gian xác đ nh (Sinh c nh), ăđóăchúngăcóăm iăquanăh ăch tăch ă
v iănhauăvƠăv iămôiătr
ngăđ ăt năt iăvƠăphátătri nă năđ nhătheoăth iăgian.
Víăd :ăQu năxưăđ ngăru ng;ăQu năxưăr ngăng păm năC năGi ;ăQu năxưăr ngă
thôngă ƠăL t;ă...
2.2.2. Các đ c tr ng c a qu n xư
2.2.2.1.
cătr ngăv ăthƠnhăph năloƠiăc aăqu năxư
18
-
nhi u là m tăđ cá th c a t ng loài trong qu n xã (s l
nhi u:
th c a m i loài s ng trên m tăđ năv di n tích hay th tích).ă
ng cá
nhi uăthayăđ i theo
th i gian (bi năđ ngătheoămùa,ăn măhayădoăđ t xu t).
-
đa d ng:
-
th
đaăd ng ch m căđ phong phú v s l
ng loài trong qu n
xã.
th
ng g p:
t ng s đi măquanăsát.ă
th
ng g p là t l % s đ aăđi m b t g p m t loài trong
ng g păđ
C
c bi u th b ng công th c sau:
p 100
P
Trong đó: p:ăs ăđ aăđi măb tăg păloƠiăđ
(2.2)
căxét
P:ăt ngăs ăđi măquanăsát
+ LoƠiăth
ngăg p:ăCă>ă50%
+ LoƠiăítăg p:ă15%ă<ăCă<ă50%
+ LoƠiăng uănhiên:ăCă<ă25%
- T n s : là t l % s cá th m tăloƠiăđ i v i toàn b cá th c a qu n xã.
Khôngănênănh măl năgi aăđ ăth
cóăm tăcaoălƠăloƠiăth
ngăg păvƠăt năs .ăM tăloƠiăsinhăv tăcóăch ăs ă
ngăg pă ănhi uăđ aăđi măhayăm iăđi măc aăvùngăphơnăb ăc aă
qu năxư.ăNh ngăn uă ăm tăđ aăđi măch ăcóăm tăvƠiăcáăth ăthìăloƠiăđóăcóăt năs ăth p.
- Loài u th : là nh ngăloƠiăđóngăvai trò quan tr ng trong qu n xã do s l
ng
cá th nhi u, sinh kh i l n ho c do ho tăđ ng c a chúng m nh. Nh ng loài này tích
c c tham gia vào s đi u ch nh,ă vƠoă quáă trìnhă traoă đ i v t ch tă vƠă n ngă l
qu n xã v iămôiătr
đóă nhăh
ng xung quanh. Chính vì v y, nó có nhăh
ngăđ nămôiătr
ng gi a
ng, t
ngăđ n các loài khác trong qu n xã.
- Loài đ c tr ng: là loài ch có
m t qu năxưănƠoăđóăho c là loài có s l
ng
nhi uăh năh n các loài khác và có vai trò quan tr ng trong qu n xã so v i loài khác.
2.2.2.2.
cătr ngăv ăc uătrúcăphơnăt ng
B tăc ăm tăqu năxưănƠoăc ngăcóăm tăc uătrúcăđ cătr ngă ngăv iăs ăphơnăb ă
cáăth ăcácăloƠiăkhácănhauătheoăchi uăngangăvƠătheoăchi uăth ngăđ ng.
a. Phân t ng theo chi u th ng đ ng
S phân t ng theo chi u th ngăđ ng th hi n rõ nh t
r ng nhi tăđ i và qu n xã sinh v tăd
iăn
c.
19
nh ng qu n xã sinh v t
- R ngănhi tăđ i:ăTh
ngăcóă4ăt ng:ăt ngăv
tătán,ăt ngătánăr ng,ăt ngăd
iă
tán,ăt ngăcơyăb i.
- Trongăđ iăd
ng:ăCácăđƠnăcáăth
ngăcóăs ăthíchă ngăv iănh ngăđ ăsơuăkhácă
nhauăđ năm căcóăranhăgi iărõăr t.
b. Phân t ng theo chi u ngang
Phơnăt ngătheoăchi uăngangăth
ngăg pă :
- Núi:ăphơnăb ăc aăsinhăv tăt ăđ nhănúiăđ năs
- Bi n:ăsinhăv tăn iăcóăthƠnhăph năloƠiăvƠăs ăl
nănúiăđ năchơnănúi.
ngăcáăth ăloƠiănhi uă ăvùngă
venăb .
- Cácăh n iăđ a:ăsinhăv tăđáyăphátătri nă ăvùngăvenăb ăh nă ăvùngăkh i.
2.2.3. M i quan h gi a các loƠi trong qu n xư sinh v t
Cácăsinhăv tătrongăqu năxưătrongăquáătrìnhăki mă n,ăsinhăs n,ădiăc ,ănh păc ă
ầă đ uă cóă m iă quană h ă t
ngă tácă v iă nhau.ă Quană h ă nƠyă cóă th ă lƠă t
ngă h ă nh ă
c ngăsinh,ăh iăsinh,ăc ngăcóăth ălƠăc nhătranhănh :ăkíăsinh,ăsinhăv tănƠyă năsinhăv tă
khác.
Hi uăđ
căs ăc nhătranhăgi aăcácăloƠiăthìăcóăth ăgiúpăchoăv năđ ăgi iăquy tă
cácămơuăthu nătrongămôiătr
ng.
B ng 2.1. M i quan h gi a các loƠi trong qu n xư
Quan h
c đi m
Ví d
H pătácă ch tă ch ă gi aă haiă hayă N m,ă vi khu nă vƠă t oă
nhi uă loƠiă vƠă t tă c ă cácă loƠiă đ năbƠoăc ngăsinhătrongă
C ng
sinh
H tr
thamăgiaăc ngăsinhăđ u cóăl i.ă đ a y;ă viă khu nă lamă
Khácă v iă h pă tác,ă quană h ă c ngă sinhă trongă n tă s nă
c ngă sinhă lƠă quană h ă ch tă ch ă cơyăh ăđ u...
vƠă lơuă dƠi,ă nh tă thi tă ph iă cóă
đ i v iăm iăloƠi.
H pă tácă gi aă haiă hayă nhi uă H pă tácă gi aă chimă sáoă
H p tác
loƠiăvƠăt tăc ăcácăloƠiăthamăgiaă vƠă trơuă r ng;ă chimă m ă
h pă tácă đ u cóă l i.ă Khácă v iă đ
20
và linh d
ng; cua
c ngăsinhălƠăn uătáchăriêngăthìă vƠăh iăqu .
chúngăv năt năt iăđ
c.
H pătácăgi aăhaiăloƠi,ătrongăđó
C ngă sinhă gi aă phongă
m tă loƠiă cóă l iă cònă loƠiă kiaă lan và cây.
H i sinh
khôngă cóă l iă c ngă khôngă cóă
h iăgì.
Các loài tranh giành nhau
C nh
C nhă tranhă ă th că v t,ă
ngu nă s ngă các loài đ u b ă c nhătranhăgi aăcácăloƠiă
tranh
nhăh
ng b tăl i.ă
đ ng v tă.
M tă loƠiă s ngă nh ă trênă c th ă Cơyăt măg iăkíăsinhătrênă
loài khác loƠiăkíăsinhăcóăl i,ă thơnă cơyă g ,ă giună kíă
Kí sinh
v tăch ăb ăb tăl i.
kháng
i
M tă loƠiă sinhă v tă trongă quáă T oă giápă n ă hoaă gơyă
c ch
i
sinh trong c th ăng
c m
trìnhă s ngă đư vôă tìnhă gơyă h iă đ c cho các loài sinh
nhi m
cho các loài khác
v tăs ngăxungăquanh.
M tă loƠiă s ă d ngă m tă loƠiă Trâu bò
khácă lƠmă th că n baoă g mă thităth ,ăcơyăn pă măb tă
Sinh v t
này
nă c ,ă h ă n
n
quanăh ăgi aăđ ng v tă năth că m i.
sinh
v t,ă đ ng v tă nă th ă vƠă conă
v t khác
m i,ă th că v tă n th tă vƠă cônă
trùng.
2.3. H sinh thái vƠ các quá trình trao đ i v t ch t, n ng l
ng trong h sinh
thái
2.3.1.
nh ngh a
ả sinh thái là t h p c a m t qu n xã sinh v t v i môi tr
qu n xã đó t n t i,ătrongăđóăcácăsinhăv tăt
ngătácăv iănhauăvƠăv iămôiătr
t oănênăchuătrìnhăv tăch tăvƠăchuy năhóaăn ngăl
21
ng v t lý mà
ng.
ngăđ ă
Theoăđ nhăngh aănƠyăthìăh ăsinhătháiălƠăm tăh ăch căn ngăg măcóăqu năxưăc aă
cácăcáăth ăs ngăvƠămôiătr
ngăc aăchúng.ăCóăth ătómăt tăm tăcôngăth căv ăh ăsinhă
tháiănh ăsau:
H sinh thái = Qu n xư sinh v t + môi tr
ng xung quanh + n ng l
ng
m t tr i
Hi nănayănghiênăc uăh ăsinhătháiăbaoăg m:ăh ăsinhătháiăt nhiênănh ăaoăh ,ă
bi n,ăr ng,ăsaăm c,ă...ăvƠăh ăsinhătháiănhơnăt oănh ăh ăsinhătháiăđôăth ,ăcôngănghi pă
vƠănôngănghi p.
H ăsinhătháiăvƠăsinhăquy nălƠăh ăth ngănơngăđ ăs ăs ngătrênătráiăđ t.ăS ăs ngă
nƠyăph ăthu căvƠoăhai quáătrìnhăchính:ădòngăv tăch tăvƠădòngăn ngăl
ngăt ăm tătr iă
cungăc păthôngăquaănh ngăv tăch tăvƠănh ngăc ăth ăs ngătrênătráiăđ t.
2.3.2. ThƠnh ph n c a h sinh thái
H ăsinhătháiăhoƠnăch nhăbaoăg măcácăthƠnhăph năch ăy uăsau:
- Thành ph n h u sinh: bao g măđ ng v t, th c v t và vi sinh v t.
- Thành ph n vô sinh: bao g m các y u t sau:
+ Các y u t v t lý: ánh sáng, nhi tăđ ,ăđ
m, áp su t, dòng ch y...
+ Các y u t vôăc :ăg m nh ng nguyên t và h p ch t hóa h c c n thi t cho
t ng h p ch t s ng. Các ch tăvôăc ăcóăth
d ng khí (O2, CO2, N2), th l ngă(n
c),
d ng ch t khoáng (Ca, PO4, Fe...), tham gia vào chu trình tu n hoàn v t ch t.
+ Các ch t h uăc :ăbaoăg m các ch tămùn,ăacidăamin,ăprotein,ălipidăglucid.ă ơyă
là các ch t có vai trò c u n i gi a thành ph n vô sinh và h u sinh, chúng là s n ph m
c aăquáătrìnhătraoăđ i v t ch t gi a hai thành ph n vô sinh và h u sinh c aămôiătr
ng.
2.3.3. Cơn b ng sinh thái
Cơnă b ngă sinhă tháiă lƠă tr ngă tháiă mƠă ă đóă s ă l
sinhăv tătrongăh ăsinhătháiămôiătr
ngăv năgi ăđ
ngă cáă th ă c aă cácă qu nă th ă
căm că năđ nhăt
ngăđ i.ă
Nguyênănhơnăc aăs ăpháăv ăcơnăb ngăsinhăthái:ăS ăcơnăb ngăc aăh ăsinhătháiă
b ă pháă v ă doă quáă trìnhă t ă nhiênă vƠă nhơnă t o.ă Cácă quáă trìnhă t ă nhiênă nh ă núiă l a,ă
đ ngăđ tăầ.ăCácăquáătrìnhănhơnăt oăchínhălƠăcácăho tăđ ngăs ngăc aăconăng
iănh ă
tiêu di tăm tălo iăth căv tăhayăđ ngăv t,ăho căđ aăvƠoăh ăsinhătháiăm tăhayănhi uă
lo iăsinhăv tăm iăl ;ăho căpháăv ăn iăc ătrúăv năđưă năđ nhăt ătr
22
căt iănayăc aăcácă
loƠi;ă ho că quáă trìnhă gơyă ôă nhi m,ă đ că h i;ă ho că s ă t ngă nhanhă s ă l
l
ngă vƠă ch tă
ngăm tăcách đ tăng tăc aăm tăloƠiănƠoăđóătrongăh ăsinhătháiălƠmăpháăv ăs ăcơnă
b ng.
2.3.4. Di n th sinh thái
Di năth ăsinhătháiălƠăquáătrìnhăbi năđ iătu năt ăc aăqu năxưăquaăcácăgiaiăđo nă
khácănhau,ăt ăd ngăkh iăđ uăđ
vƠăcu iăcùngăth
căthayăth ăl năl
ngăd năt iăm tăqu năxưăt
tăb iăcácăd ngăqu năxưăti pătheo
ngăđ iă năđ nh.
- Di n th nguyên sinh: di nă th ă nƠyă kh iă đ uă t ă môiă tr
v t.ă óălƠăcácăvùngăđ tăm iăđ
ngă ch aă cóă sinhă
căhìnhăthƠnhănh ăbưiăsông,ăbưiăbi năm iăb iăho că
vùngăcóănúiăl aăphunătrƠoăv aăm iăb ăphongăhóaăthƠnhăđ t.
Trongădi năth ănƠyăph iăcóăm tănhómăsinhăv tăkh iăđ uăt oăraăm tăqu năth ă
kh iăđ u,ăsauăđóăt oăraăm tăqu năxưăkh iăđ uăvƠăcu iăcùngălƠăh ăsinhătháiătiênăphongă
v iăchu iăth că năvƠăn ngăl
ng,ăd năd năHSTăđiăvƠoă năđ nhăvƠăcơnăb ng.
- Di n th th sinh: lƠă di nă th ă xu tă hi nă ămôiă tr
ngă đưă cóă m tă qu nă xưă
nh tăđ nhăvƠăm tăHSTănh tăđ nh.ăQu năxưăvƠăHSTăđangă ătr ngătháiăcơnăb ngăvƠă nă
đ nh,ănh ngădoăcóăm tăs ăc ămôiătr
trúcăthƠnhăph năm ngăl
ngălƠmăm tăcơnăb ngăsinhăthái,ăthayăđ iăc uă
iăth că năvƠădòngăn ngăl
ngătrongăqu năxưăHSTăd năđ nă
thƠnhăl păm tăqu năxưăm i,ăm tăHSTăm iăkhácăh năHSTăc .ă ơyălƠăm tăquáătrìnhă
khôngă năđ nh.
- Di n th phân h y: di năth ănƠyădi năraăliênăquanăđ năs ăn iăti păc aănh ngă
loƠiăsinhăv tăphơnăh yăcácăxácăch t c aăsinhăv t.ă
căđi măc aădi năth ănƠyăkhôngă
d năt iăm tăqu năxưăsinhăv tă năđ nhămƠătr ngătơmăc aănóălƠăphơnăh yăcácăh păch tă
h uăc ăthƠnhănh ngăch tăvôăc ăđ năgi n.
2.3.5. Quá trình trao đ i v t ch t trong h sinh thái
Trongăh ăsinhătháiăluônăx yăraăs traoăđ iăv tăch tăvƠăn ngăl
b ăqu năxư,ăgi aăqu năxưăvƠămôiătr
ngătrongăn iă
ngăbênăngoƠiăc aănóă(sinhăc nh).ă
Trongăchuătrìnhătraoăđ iăv tăch t,ăluônăcóăcácănguyênăt ăhoáăh c,ămu iăhoƠă
tan, khí CO2 và O2 t ăsinhăc nhăthamăgiaăt oăthƠnhăc ăth ăsinhăv tă(Qu năxư),ăđ ngă
th iăl iăcóăb ăph năc aăqu năxưăl iăchuy năhoáăthƠnhăsinhăc nhăthôngăquaăquáătrìnhă
phơnăhu ăxácăsinhăv tăthƠnhănh ngăch tăvôăc .
23