Xã hội học đô thị có thể làm gì trong lĩnh vực nhà ở và phát triển đô thị

Xã h i h c s 3 - 1993
21

XÃ H I H C Ô TH CÓ TH LÀM GÌ
TRONG L NH V C NHÀ

VÀ PHÁT TRI N Ô TH

TR NH DUY LUÂN
h ng v n đ đô th đang là m t trong nh ng" đi m nóng" c a công tác qu n lý kinh t và xã h i n c ta
hi n nay. Nó bao g m nhi u khía canh v a b c xúc v a lâu dài: quy ho ch, xây d ng, c i t o, chính trang đô
th , nâng c p h th ng c s h t ng k thu t và xã h i; c i thi n m ng l i giao thông đô th ; v n hóa - l i s ng,
tr t t tr an đô th ; các t n n xã h i và vi c qu n lý đô th ; v n đ nhà , (đ c bi t trên bình di n chính sách, th
ch ); th tr ng nhà và đ t xây d ng; v n đ ô nhi m môi tr ng v.v... Qu th c, đây có m t kh i l ng kh ng
l các v n đ đang làm đau đ u các nhà qu n lý, quy ho ch ki n trúc s c ng nh các c p chính quy n đô th .

N

Th c ra, đi u này không có gì đáng ng c nhiên. Kinh nghi m th c ti n c a các n c đang phát tri n c ng cho
th y có nh ng v n đ t ng t v i quy mô và s c thái khác nhau đang thách đ các nhà ch c trách đô th .
c bi t trong đi u ki n đang ph i tr i qua nh ng bi n đ i sâu s c và nhanh chóng v kinh t - xã h i d i tác
đ ng c a chính sách đ i m i, các v n đ đô th n c ta c ng n i lên sâu s c và c p bách, đòi h i ph i có các gi i
pháp k p th i.
Tuy nhiên, ph m vi và quy mô r ng l n c a các v n đ , c ng nh kh n ng c a các chuyên gia trong t ng l nh
v c l i r t có h n, không th riêng m t chuyên gia trong m t l nh v c nào đó đ s c bao quát h t các khía c nh c a
các v n đ đô th . Trong khi đó thì b n thân các đô th l i c n đ c nhìn nh n và ng x nh là nh ng c th s ng,
có c ph n v t th (không gian - v t ch t) l n ph n "t ch c xã h i" (c ng đ ng dân c đô th ).
i u này c ng quy đ nh vi c nghiên c u và gi i quy t các v n đ đô th b ng cách ti p c n liên ngành.
Ph n t ch c xã h i c a các đô th v a nói trên chính là khách th nghiên c u c a b môn xã h i h c đô th ,
m t b môn mà ch m y n m g n đây, các nhà quy ho ch đô th , các ki n trúc s , các nhà qu n lý đô th m i b t
đ u nh c đ n tên g i c a nó.

Do xem xét đô th nh m t c th s ng, có tính đ c l p t ng đ i nh m t xã h i thu nh , và do tính ch t c a
s phân ngành theo d u hi u không gian - lãnh th , xã h i h c đô th có th thâm nh p vào r t nhi u l nh v c c a
đ i s ng xã h i đô th .
Trong m t l nh v c khá quan tr ng đang đ c s chú ý c a gi i qu n lý nh l nh v c nhà và phát tri n đô th ,
xã h i h c đô th có th làm gì đ góp ph n vào vi c nâng cao đi u ki n và ch t l ng cu c s ng cho ng i dân đô
th ? Có th nêu lên 3 h ng nghiên c u c a xã h i h c đô th trong l nh v c này nh sau:
H

ng nghiên c u th nh t:

Thông qua các nghiên c u, kh o sát b ng ph ng pháp xã h i h c, xã h i h c đô th có th đ a ra m t b c
tranh mô t khái quát b i c nh xã h i ph c t p và đang bi n đ i hi n nay các đô th . Nó chính là cái phông, cái
n n, trên đó các chính sách m i v nhà và phát tri n đô th đang đ c tri n khai.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1993
Xã h i h c đô th có th làm gì ...

22

B i c nh xã h i này s là m t b c tranh khác so v i s mô t t các s li u th ng kê kinh t - xã h i. Nó s
không đi sâu vào các quan h kinh t , v t ch t c a các l nh v c s n xu t và đ i s ng, mà đi sâu mô t hi n tr ng và
s bi n đ i c a các nhóm xã h i, các quan h xã h i, các đ ng c tâm th chi ph i các mô hình ng x c a m i
nhóm xã h i. Nói tóm l i là mô t hi n tr ng và s bi n đ i di n ra trong c ng đ ng dân c đô th .
minh h a cho d ng nghiên c u này, có th d n ra các công trình nghiên c u g n đây nh : cu c đi u tra
"Th c tr ng kinh t - xã h i 4 qu n n i thành Hà N i" v i báo cáo "Hà N i: nh ng bi n đ i xã h i trong th i k đ i
m i do Vi n Xã h i h c ti n hành tháng 5 - 6/1992. M t nghiên c u t ng t đã đ c Trung tâm Xã h i h c và Tin
h c thu c H c vi n Chính tr Qu c gia H Chí Minh ti n hành t i thành ph Nam nh vào đ u n m 1993. Và g n

đây m t nghiên c u theo h ng này c ng đã đ c Ch ng trình nghiên c u khoa h c c p Nhà n c KX-04 do
Trung tâm Khoa h c xã h i và Nhân v n Qu c Gia ti n hành t i th xã Hòn Gai và th xã C m Ph (Qu ng Ninh)
vào tháng 7/1993.
Trong d ng nghiên c u này, có th nh n th y s g p g gi a ti m n ng nghiên c u c a xã h i h c đô th v i
nhu c u n m b t các quá trình xã h i hi n th c t i các đô th c a gi i qu n lý. Các nhà qu n lý đô th , các nhà l p
chính sách đang th c s quan tâm đ n các thông tin do các nghiên c u xã h i h c cung c p giúp vào vi c nh n di n
đ y đ h n v các đô th nh m t khách th qu n lý ph c t p.
H

ng nghiên c u th hai:

ó là các nghiên c u có n i dung phân tích chính sách
l nh v c nhà và phát tri n đô th .

c p v mô.

đây là các chính sách có liên quan đ n

Vi c đ a ra xem xét t giác đ xã h i h c các ph ng án l a ch n, các gi i pháp quá đ hay các chi n l c và
phát tri n nhà và đô th là m t công vi c khá ph c t p và đòi h i ph i có nh ng hi u bi t lý lu n và th c ti n
nhi u l nh v c có liên quan.
ng nhiên là các chính sách, lu t l c th trong l nh v c này cho đ n khi ban hành và th c hi n đã ph i tr i
qua m t quá trình nghiên c u, xem xét, cân nh c trong nhi u m i t ng quan v i nhau khía c nh khác nhau, song
ch c ch n không th nói là hoàn thi n. Vi c xem xét chúng t giác đ m i, giác đ xã h i h c s giúp tìm ra nh ng
khía c nh có th c n ph i b sung, ho c l u ý. đây, nh ng phát hi n nh m t th "ph n bi n chính sách" là r t
c n thi t và đáng mong mu n.
có th th c hi n lo i nghiên c u này, ngoài ki n th c lý lu n, v n tri th c th c ti n, nh ng kinh nghi m th
gi i là r t c n thi t. Lo i tri th c th ba - kinh nghi m c a th gi i trong l nh v c nhà , phát tri n đô th là vô cùng
phong phú. c bi t là kinh nghi m c a các n c đang phát tri n. B i vì trong m y th p niên v a qua, đây đã là
m t m nh đ t có s đ u t đáng k c a nhi u d án nghiên c u qu c t . Nhi u ngu n l c chuyên gia và tài chính

đã đ c t p trung cho vi c gi i quy t m t v n đ xúc - nhà và phát tri n đô th trong b i c nh c a quá trình đô th
hóa quá t i (overurbanization) các n c đang phát tri n. ã có m t kho tàng các t li u phong phú trên ch đ
này. V n đ ch còn là ch n l c phân tích, ti p th và đ i chi u đ v n d ng vào hoàn c nh Vi t Nam.
Tuy nhiên t vi c khai thác v n kinh nghi m qu c t trong l nh v c này, có 2 v n đ có th đ t ra:
M t là: T cho thi u thông tin tham kh o, gi dây các dòng thông tin này l i quá l n khi n chúng ta không x
lý k p, không xem xét đ y đ và toàn di n. i u này d d n đ n nh ng khó kh n trong vi c l a ch n cái t t nh t
(phù h p nh t). K t qu là có th x y ra tình hình t ng t trong vi c chuy n giao công ngh : nhi u khi ta đã nh p
ph i m t công ngh l c h u đã b th i h i.
Hai là: Do quá ch m chú vào các kinh nghi m và bài h c c a n
tác đ ng tiêu c c), chúng ta có th b "t k ám thi" đ r i lo

c ngoài (đ c bi t trong vi c đ i ph v i các

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1993
Tr nh Duy Luân

23

l ng và ra s c phòng ng a cho m t hi n t ng ch a ch c đã ho c s x y ra Vi t Nam v i quy mô và m c đ
nh
các n c khác (ví d nh v n đ nhà chu t và c dân sinh s ng đó). V i s nh h ng c a y u t tâm
lý này, vô hình chung chúng ta đã "qu c t hóa" m t hi n t ng nào đó mà th c ra có th mang nh ng đ c thù
Vi t Nam nhi u h n. M t khía c nh khác c a vi c nghiên c u xã h i h c đ i v i các chính sách trong l nh v c
nhà và phát tri n đô th là ph i xem xét cách th c hay quá trình đ a các chính sách này vào cu c s ng, nh ng
h qu tích c c và nh ng h qu không mong mu n c a các chính sách m i, c ng nh các nhóm xã h i đ c l i
và các nhóm xã h i b thi t thòi trong quá trình này. T đây c ng có th thu nh n đ c nh ng ph n ng c a các
nhóm xã h i đ i v i các chính sách c th . ây th c s là m t nghiên c u chính sách hay nghiên c u "đ nh

h ng chính sách" (Policyoriented research) đòi h i r t nhi u ph ng h ng c a xã h i h c: đi u tra m u
(survey), ph ng v n sâu, ph ng v n chuyên gia, ph ng v n nhóm, quan sát tham d , nghiên c u tr ng h p
(case study) v.v... Và các k t qu nghiên c u s là r t lý thú và h u ích n u chúng đ
xã h i h c tinh thông.
H

c ti n hành v i "tay ngh "

ng nghiên c u th ba:

Là nh ng nghiên c u mang tính ng d ng r t c th . Các nghiên c u lo i này nh m phát hi n ra tác đ ng c
th c a các nhân t xã h i t i quá trình quy ho ch, xây d ng, c i t o qu n lý đô th c ng nh l nh v c nhà đô
th . H ng nghiên c u này bao g m ch y u các nghiên c u th c nghi m, ng d ng ph c v tr c ti p cho vi c
gi i quy t các nhi m v c th c a quy ho ch xây d ng và qu n lý đô th . Trong m t ý ngh a nào đó, có th xem
đó là các nghiên c u "ti n d án" hay góp ph n xây d ng "lu n ch ng xã h i" (bên c nh lu n ch ng kinh t k
thu t) c a các d án.
ây c ng là lo i nghiên c u mà th i gian g n đây các nhà quy ho ch, ki n trúc s , nhà qu n lý đô th đang
giành s quan tâm đáng k , đ c bi t trong vi c c i t o đô th . C i t o ph c Hà N i, d án c p n c Ph n Lan,
làm quy ho ch chi ti t các ô ph , gi i t a m t tuy n đ ng v.v... đ u r t c n các kh o sát xã h i h c đi kèm.
M t d án "C i t o môi tr ng và nhà cho ng i nghèo đô th " tr c h t r t c n có đ c các câu tr l i: ng i
nghèo đô th là ai, nh ng đ c đi m kinh t - xã h i c a h là gì, h s ng đâu trong thành ph v i quy mô nh
th nào v.v... ó là các v n đ mà nhà xã h i h c đô th ph i nghiên c u và tr l i ch không ph i là các nhà
quy ho c hay ki n trúc s .
Ngoài ra có th k hàng lo t các "y u t ", "nhân t " xã h i khác đ u ph i đ

c tính đ n. Ch ng h n, m t t p

quán mang tính ch t tín ng ng đã thành ph bi n: xem ngày, gi , xem tu i đ xây c t, s a ch a nhà , tr s
c quan, ch n h ng nhà và kh u đ c a, "tham kh o ý ki n" ho c ch p hành nghiêm ch nh l i các th y t ng
s , đ a lý trong vi c xây d ng, mua bán nhà đ t.

Các y u t có liên quan đ n ý th c pháp lu t, l i s ng th dân c ng có nh h ng đ n vi c qu n lý tr t t tr
an, m quan đô th , đ n hi u l c pháp lý th c s c a các lu t l , chính sách qu n lý đô th hi n nay.
Các y u t có liên quan đ n đ i s ng cá nhân và c ng đ ng (tinh th n c ng đ ng) c ng g n bó m t thi t v i
vi c t ch c n i v i m t khu ti n nghi, an toàn và m t môi tr ng xã h i "d s ng".
Nh ng thay đ i trong c c u xã h i c a đô th , s phân t ng xã h i, phân hóa giàu nghèo trong dân c đô
th , c ng có nh h ng không nh t i l nh v c nhà và phát tri n đô th . Trên m t ô ph , m t dãy ph , m t lô
nhà, ng i gi u, kè nghèo s ng xen k thành m t c ng đ ng ph c t p. Trong đi u ki n nh v y, b ng cách gì đ

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1993
có đ c m t s "cam k t mang tính thi t ch ” gi a chính quy n đô th v i ng i dân c ng đ ng trong vi c c i
t o, xây d ng qu n lý đô th ? B i l m i nhóm ng i, m i h gia đình đ u có nh ng đi u ki n và l i ích r t
khác nhau.
Nói tóm l i, đ i s ng xã h i c a các đô th Vi t Nam hi n nay, trong đó có v n đ nhà và phát tri n đô th
là m t b c kh m s c s sác màu c a các v n đ kinh t , k thu t và xã h i đan xen. Nh ng v n đ xã h i v n là
đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c đô th , đang c n đ c đi sâu lý gi i khám phá đ cùng v i các nghiên c u
kh o sát và kinh t - k thu t, giúp cho các gi i h u trách có m t nh n di n đ y đ h n, toàn di n h n v các đô
th Vi t Nam hi n nay tr c khi v ch ra m t đ i sách, m t gi i pháp, m t chi n l c cho s phát tri n c a
chúng. Trên tr n tuy n này, nhà xã h i h c đô th ph i là ng i đ c trang b và bi t s d ng có hi u qu v khí
riêng có c a mình các ph ng pháp nghiên c u xã h i h c đô th . ó c ng là m t đi u ki n quan tr ng đ đi đ n
thành công.
TR L I S T P CHÍ CIIUYÊN

:

Th u hi u th c tr ng cùng nh ng v n đ mà chúng ta đang ph i đ ng đ u trong l nh v c nhà và phát
tri n đô th , nhi u nhà khoa h c dày kinh nghi m các n c phát tri n đã chia s m i quan tâm và h tr chúng
ta trong l nh v c này.

Trong khuôn kh c a d án liên k t gi a tr ng
i h c British Columbia (Canada) v i Trung tâm Khoa
h c xã h i và Nhân v n Qu c gia Vi t Nam, m t nhóm các h c gi t Trung tâm đ nh c con ng i thu c
tr ng i h c British Columbioa đã c s h p tác làm vi c, nghiên c u cùng v i các nhà xã h i h c đô th Vi t
Nam. M t trong s nh ng ho t đ ng đó là cu c h i th o "Nhà và phát tri n đô th " đ c t ch c t i Vi n Xã
h i H c t 25 - 27/5/1993. Tham gia cu c h i th o có 4 h c gi t Trung tâm đ nh c con ng i thu c i h c
British Columbia, 1 h c gi t Vi n Nghiên c u nhà và phát tri n đô th Rotterdam (Hà Lan). Phía Vi t Nam,
ngoài nhóm các nhà xã h i h c đô th , còn có nhi u nhà quy ho ch đô th , ki n trúc s , các nhà l p chính sách
nhà và phát tri n đô th , các nhà qu n lý (ki n trúc s tr ng hai thành ph l n Hà N i và H Chí Minh, Vi n
quy ho ch thành ph Hà N i, S nhà đ t, S giao thông công chính) và các nhà khoa h c khác có quan tâm t i
l nh v c này.
Hai nhóm nghiên c u c a Trung tâm đ nh c con ng
nh t v 3 m c tiêu ch y u c a cu c h i th o là:

i (Canađa) và Vi n Xã h i h c (Vi t Nanh đô th ng

1. Ti p thu và trao đ i v i các chuyên gia - nhà khoa h c Canađa v nh ng v n đ lý lu n và kinh nghi m
th c ti n trong l nh v c chính sách nhà đô th trên th gi i, đ c bi t là các n c thu c th gi i th ba, các
n c xã h i ch ngh a ông Âu tr c đây, Trung Qu c trên con đ ng chuy n n n kinh t t k ho ch hóa
t p trung sang kinh t th tr ng.
2. Trao đ i trong n i b gi i nghiên c u xã h i h c, các nhà quy ho ch đô th , ki n trúc đô th , các nhà l p
chính sách và qu n lý đô th v các v n đ th c ti n c a Vi t Nam trong l nh v c nhà đô th .
3. G i ý đ a ra các h ng nghiên c u thích h p t h ng ti p c n xã h i h c t i ch đ Nhà và phát tri n
đô th nh m góp ph n ph c v tr c ti p cho vi c tìm ki m các gi i pháp cho v n đ nhà đô th hi n nay.
T i h i th o, các h c gi Canađa và Hà Lan đã có 6 bài thuy t trình và phía Vi t Nam đã trình bày 12 báo
cáo. H i th o c ng đã sôi n i th o lu n nhi u v n đ lý thú v a mang tính lý lu n, v a mang tính th c ti n c a
l nh v c nhà và phát tri n đô th Vi t Nam.
S t p chí chuyên đ này đ c hình thành v i ý t ng ph n ánh n i dung ch y u c a cu c h i th o v a nêu
trên.
ng nhiên do tính ch t c a m t t p chí khoa h c chuyên ngành (ch không ph i là k y u h i th o),

nh ng n i dung quan tr ng c a h i th o đ c chuy n th d i hình th c các chuyên m c khác nhau trong k t
c u c a s t p chí này. M t s th o lu n vì quá dài chúng tôi bu c ph i thu g n l i ho c ch n ra nh ng ph n có
n i dung sát v i ch đ nghiên c u t giác đ xã h i h c. Xin thành th t cáo l i v i các tác gi và hy v ng đ c
ti p t c c ng tác v i các tác gi trong nh ng s t p chí ti p theo.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1993
24

Xã h i h c đô th có th 1àm gì ...

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn