tục ngữ dùng để dạy địa lí

1/Mối quan hệ giữa tự nhiên với tự nhiên:
Khi dạy bài “Hệ quả chuyển động xung quanh mặt trời của trái đất” để khắc sâu
kiến thức về hiện tượng “Ngày đêm, dài ngắn theo mùa”. Tôi đọc câu ca dao:
“Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng
Ngày tháng mười chưa cười đã tối”
Yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức mới học để giải thích.
Học sinh vẽ hình
Giải thích: Mùa hè ở nửa cầu Bắc (Tháng 5 Việt Nam)
Cụ thể 22/6 hàng năm, tia bức xạ mặt trời chiếu vuông góc với tiếp tuyến bề mặt
trái đất tại chí tuyến bắc (23027B) nên thời gian chiếu sáng ở nửa cầu Bắc (Việt
Nam) dài. Càng về phía Cực Bắc ngày càng dài, nên hiện tượng ngày dài, đêm
ngắn.
Vào ngày 22/12, Mặt trời chuyển động biểu kiến về chí tuyến Nam và vuông góc
tại bề mặt đất tại tiếp tuyến 23027N (Chí tuyến Nam) thì ở Việt Nam hiện tượng
đêm dài ngày ngắn do đó có câu “Ngày tháng Mười chưa cười đã tối”.
Hay dạy bài “Sóng và thủy triều” để giải thích hiện tượng con nước triều “cường”,
“kém” liên quan đến vị trí cửa mặt trăng, mặt trời và trái đất trong không gian,
liên hệ hiện tượng trăng khuyết thời kỳ triều “kém”, ca dao có câu:
“Mồng một lưỡi trai, mồng hai lưỡi hái
Mồng ba câu liêm, mồng bốn liềm cụt”
Mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên rất khăng khít, chúng hoạt động theo
một quy luật thống nhất và hoàn chỉnh. Chỉ một thành phần tự nhiên thay đổi sẽ
làm cả tổng hợp thể tự nhiên thay đổi theo, mà nguyên nhân sâu xa là sự thay đổi
của bức xạ Mặt trời, do “chuyển động biểu kiến” từ nửa cầu này sang nửa cầu kia
của Mặt trời: Khi Mặt trời chuyển động về phía cầu nào thì các yếu tố: nhiệt độ,
khí áp, hướng gió, mưa, sự phát triển của sinh vật sẽ thay đổi tạo ra cảnh quan địa
lý đặc trưng theo mùa.
Trong các câu tục ngữ, ca dao đã thể hiện những quan sát tinh tế về mối quan hệ
gữa thời tiết với sinh vật:
“Chuồn chuồn bay thấp thì mưa
Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”

Người nông dân chỉ đúc kết kinh nghiệm về thay đổi thời tiết của độ bay cao, thấp
của con chuồn chuồn. Còn học sinh khi học phần khí hậu (khí quyển, khí áp, gió,
mưa...) sẽ giải thích độ cao, thấp của chuồn chuồn khi bay với hiện tượng “mưa,
nắng” là do yếu tố áp suất không khí và độ ẩm...
Cũng là hiện tượng thời tiết:
“Gió heo may, chuồn chuồn bay thì bão”
Hiện tượng “gió heo may” loại gió nhẹ, hơi lạnh và khô thường thổi vào mùa thu
(đầu đông) ở vùng Bắc bộ. Thời gian từ tháng 9, 10 dương lịch. Mùa này thường
không có mưa, nên để chỉ tính chất của thời tiết này ông cha ta xưa mới có câu
trên.
Chỉ cần quan sát sự xuất hiện của những đàn kiến di chuyển cùng với “lương thực,
thực phẩm...” từ dưới đất lên cao thì sẽ có mưa bão lớn.
Với câu:
“Tháng bảy kiến đàn
Đại hàn hồng thủy”
Vào tháng 7, mùa hè của nửa Cầu Bắc (Việt Nam), nhiệt độ không khí ở trên lục
địa cao trở thành khu áp thấp hút gió (khối khí ẩm) từ Thái Bình dương vào gây
nên những trận mưa lớn cùng với sự xuât hiện của các khí áp thấp gây nên mưa
bão ở Bắc bộ và Bắc trung Bộ. Cũng là khối khí ẩm từ cao áp Thái Bình Dương
gây nên kiểu thời tiết mưa lớn bằng thực tế trong dân gian có câu:
“Cơn đàng Đông vừa trông vừa chạy”
Nhưng nếu thấy:
“Cơn đàng Nam vừa làm vừa chơi”
Hay:
“Cơn đàng Bắc đổ thóc ra phơi”
Do ảnh hường của địa hình: dãy Hoàng Liên Sơn ở Bắc Bộ, dãy Trường Sơn Bắc
(Bắc Trung Bộ) nên khi có gió Tây Nam (gió Nam) chỉ gây mưa ở Nam bộ và Tây
Nguyên. Còn ở vùng đồng bằng Sông Hồng, Bắc Trung Bộ và ven biển Nam
Trung Bộ không có mưa. Tương tự “cơn đàng Bắc...” là ảnh hưởng của khối khí
ôn đới xuất phát từ cao áp lục địa (Xibêri) tính chất lạnh và khô nên không gây

mưa. Hay “tháng tám nắng rám trái bưởi”. Do đặc điểm lãnh thổ nước ta trải dài
trên những vĩ độ (150 vĩ tuyến) lưng dựa vào dãy Trường Sơn mặt hướng ra biển
Đông hùng vĩ nên cảnh quan thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu sắc của biển.
“Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang
Mây kéo lên ngàn, thì mưa như trút”
Khi dạy bài “Sóng và thủy triều” giảng đến phần các dạng địa hình bờ biển, ngoài
ra dại hình Fiô ở Bắc Ấu, bải biển đẹp nổi tiếng, với những vũng, vịnh nước sâu
để xây dựng các hải cảng. Để liên hệ với dạng địa hình, cảnh quang độc đáo của
Bắc Trung Bộ có thể giới thiệu câu:
“ Thương anh, em cũng muốn vô
Sợ Truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang”
“Truông”- địa hình đồi cỏ cằn cõi ở Bắc Trung Bộ (Hà Tĩnh) rất phổ biến. Phá
Tam Giang, Vùng nước biển ăn sâu vào lục địa thông với cửa biển hẹp (Cửa
Thuận An, cửa Tư Hiền) thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế. Phá được 3 con sông đổ
nước ngọt vào: Sông ô Lâu, Sông Bồ, Sông Hương, tạo một vùng nước lợ với
quần thể thủy sinh độc đáo như: Cá hanh, cá dìa, cá đối, cá liệt, tôm rằn, đặc biệt
dưới đáy thảm rong phát triển rất dày. Nguồn phân hữu cơ được người dân khai
thác bón cho hoa màu.
2/Mối quan hệ giữa tự nhiên với hoạt động sản xuấ:
Người nông dân Việt Nam trải qua bao khó khăn gian khổ, chống chọi với thiên
nhiên khắc nghiệt (thiên tai) để sản xuất Nông nghiệp. Họ đã có những kinh
nghiệm được đúc kết thể hiện tính mùa vụ khắt khe. Để nhắc nhở đã có câu:
“Tháng Một là tháng trồng khoai
Tháng Hai trồng đậu, tháng Ba trồng cà”
Đây là câu tục ngữ ca dao, tôi chỉ sử dụng khi dạy phần “các mùa trong năm”. Do
trái đất là hình quả cầu, cùng một lúc thực hiện 2 chuyển động (tự quay) và
chuyển đồng xung quanh Mặt trời. Quỹ dạo chuyền động xung quanh mặt trời là
đường Elíp, từ đó sinh ra hiện tượng các mùa trong năm.
+Từ 21-3 đến 22-6: Mùa xuân
+Từ 22-6 đến 23-9: Mùa hạ

+Từ 23-9 đến 22-2: Mùa thu
+Từ 22-12 đến 22-3: Mùa đông
(trong thực tế các mùa thường sớm hơn 40-45 ngày).
Mỗi mùa, điều kiện bức xạ mặt trời, nhiệt độ không khí, khí áp gió mưa (nhiệt,
ẩm) thích nghi với sự phát triển của từng loại cây trồng nên có câu ca trên. Hiện
nay sự tác động của khoa học, việc ứng dụng các kỹ thuật trong sản xuất. Con
người có thể làm thay đổi cơ cấu mùa vụ, song ấn tượng “mùa nào, thức nấy” vẫn
thơm, ngon hơn.
Đặc điểm phụ thuộc vào diễn biến của tự nhiên trong sản xuất nông nghiệp được
thể hiện qua con mắt của người nông dân với câu hát mong mùa
“Mồng chín, tháng chín có mưa
Thì con sắm sửa cày bừa làm ăn
Mồng chín, tháng chín không mưa
Thì con bán cả cày bừa đi buôn”
Tháng 9, người nông dân bắt tay vào cày bừa vụ đông xuân (vụ Chiêm), nếu có
mưa thường là do hoạt động của loại gió mậu dịch (Khối khí- chí tuyến khô-T) từ
biển vào nên thường có mưa (gió Đông Bắc)


Từ kinh nghiệm thực tế có câu:
“Đói thì ăn ráy, ăn khoai
Chớ thấy lúa trổ tháng hai mà mừng”
Lúa trổ vào tháng hai (âm lịch) thời kỳ hoạt động mạnh của các đợt, gió mùa
Đông Bắc (bấc) gió to, khô nên lúa sẽ “ngậm đòng, đứng bông”.
“Trời nồm tốt mạ, trời giá tốt rau”
Mùa hè ở Việt Nam thì chịu tác động của gió mùa mùa hè: Đông Nam có mưa,
Tây nam khô nóng (trừ Tây Nguyên, Đông Nam bộ và đồng bằng sông Cửu Long
có mưa). Khi gieo mạ có gió Đông Nam nhiệt, ẩm phong phú, cây mạ phát triển
xanh tốt. Thời tiết lạnh (giá) lại phù hợp với các loại cây thực phẩm ôn đới, cận
nhiệt được trồng nhiều ở vùng Bắc bộ: bắp cải, su hào, cà chua, súp lơ, cà rốt và

cả các loại cây ăn quả: đào, lê, mận...đặc sản vùng miền Bắc.
3/Tình cảm của người nông dân với công cụ lao động:
Với công cụ lao động thô sơ, năng suất thấp. Người nông dân coi “cày, bừa, con
trâu, bò” là những người bạn thân thiết.
“Con trâu là đầu cơ nghiệp”
Nên:
“Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài ruộng, trâu cày với ta”
Đất là tư liệu sản xuất chính trong hoạt động sản xuất nông nghiệp nên đất với
người nông dân được coi là tài sản quí:
“Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất, tấc vàng bấy nhiêu”.
/ Bản chất “thi sĩ” của người nông dân trước cảnh quan thiên nhiên:
Hình ảnh người nông dân “chân lấm, tay bùn” sẽ bị xóa nhòa nếu giáo viên đưa
một số câu ca dao vào bài khi dạy phần cảnh quan thiên nhiên của vùng nhiệt đới
gió mùa...có lẽ sự cảm nhận của học sinh lúc này: Họ (người nông dân) là những
“thi sĩ” lãng mạn - “tức cảnh sinh tình” trước vẻ đẹp của thiên nhiên - Lòng người
dồn nén những tình cảm yêu thương.
“Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương”
Về đèo Hải Vân:
“Hải Vân bát ngát ngàn trùng
Hòn Hồng ở đấy là trong Vinh Hàn”
Hải Vân: biển và mây đan xen với rừng (ngàn trung) của dãy Bạch Mã. “Bức
tường khí hậu” tạo sự phân hóa khí hậu giữa miền Bắc và miền Nam (160Bắc).
Nơi có quần thể sinh vật đa dạng độc đáo cùng sự phân hóa theo độ cao (1.400m).
Ở đó: Có núi, biển, mây, sông (sông Hàn). Thật hữu tình khi đến bán đảo Sơn Trà
nhìn ra biển, lên núi
Vào Nam bộ:
“Xứ Cần Thơ nam thanh nữ tú

Xứ Rạch Giá vượn hú, chim kêu”
Hay:
“Đồng Tháp Mười cò bay thẳng cánh
Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm”
Không chỉ tả cảnh đẹp của thiên nhiên (vùng đồng bằng sông Cửu Long) mà câu
ca còn cho học sinh thấy được sự ưu ái của thiên nhiên với người dân đồng bằng