SKKN một số kinh nghiệm vận dụng sơ đồ tư duy để dạy học văn miêu tả lớp 5

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HOÁ

PHÒNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO LANG CHÁNH

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

MỘT SỐ GIẢI PHÁP VẬN DỤNG SƠ ĐỒ TƯ
DUY ĐỂ DẠY HỌC VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 Ở
TRƯỜNG TIỂU HỌC GIAO THIỆN I,
HUYỆN LANG CHÁNH

Người thực hiện: Trương Thị Hân
TÀI LIỆU THAM KHẢO

Chức vụ: Giáo viên

Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Giao Thiện I
SKKN thuộc lĩnh vực (phân môn): Tập làm văn 1- Sách giáo khoa, sách

giáo viên Tiếng Việt Lớp 4, Lớp 5 hiện hành.

2- Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên.
3- Học tốt Tiếng Việt 5 (Tập 1, Tập 2)- Tác giả: Phạm Thị Hồng Hoa.
4- Tài liệu dạy học theo chương trình SEQAP:Các kĩ thuật dạy học ở Tiểu học
6- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm.

THANH HOÁ, NĂM 2016


MỤC LỤC
I. Mở đầu

1. Lí do chọn đề tài
2. Mục đích nghiên cứu
3. Đối tượng nghiên cứu
4. Phương pháp nghiên cứu
II. Nội dung sáng kiến
1. Cơ sở lí luận
2.Thực trạng
3. Các giải pháp
III. Kết luận - Kiến nghị
1. Kết luận
2. Kiến nghị

Trang
2
2
3
3
3
4
5
16
16

1


I. MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài.
Tiếng Việt là một môn học đóng vai trò đặc biệt quan trọng ở bậc Tiểu học,
là phương tiện chủ yếu để học sinh tiếp thu các môn học khác. Môn Tiếng việt ở

Tiểu học có nhiệm vụ hình thành năng lực ngôn ngữ cho học sinh thể hiện ở bốn
kỹ năng: Nghe, nói, đọc, viết.
Việc bồi dưỡng kỹ năng làm bài Tập làm văn nói chung và kiểu bài văn miêu
tả nói riêng cho học sinh Tiểu học trong các nhà trường đang là mối quan tâm
của nhiều giáo viên. Bởi phân môn Tập làm văn là phân môn thực hành tổng
hợp, được vận dụng các tri thức, kỹ năng của nhiều phân môn khác. Phân môn
Tập làm văn có vị trí hết sức quan trọng trong chương trình Tiểu học. Thông qua
phân môn Tập làm văn nhằm rèn luyện cho học sinh các kỹ năng: Nói, viết,
nghe, đọc để phục vụ cho việc học tập và giao tiếp: nói, viết đúng từ ngữ, đủ các
bộ phận của câu, đủ ý, rõ ràng, mạch lạc nội dung diễn đạt. Cũng từ đó trau dồi
thái độ ứng xử có văn hoá, tinh thần trách nhiệm trong công việc. Bồi dưỡng
tình cảm lành mạnh, tình yêu tiếng Việt, tình yêu quê hương, đất nước, góp phần
đặc biệt quan trọng trong việc hoàn thiện và nâng cao các kỹ năng sử dụng tiếng
Việt cho học sinh Tiểu học.
Qua thực tế 12 năm giảng dạy lớp 5 tại Trường Tiểu học Giao Thiện I,
huyện Lang Chánh, tôi nhận thấy học sinh không mấy hứng thú khi học phân
môn Tập làm văn, rất ít học sinh học tốt phân môn này. Vậy làm thế nào để học
sinh hứng thú khi học phân môn Tập làm văn và nâng cao chất lượng học tập
làm văn nhất là văn miêu tả cho học sinh lớp 4 và lớp 5? Sau năm năm được
tham gia chương trình SEQAP, bản thân tôi được tiếp thu, thực hành và trao đổi,
rút kinh nghiệm với đồng nghiệp về các kĩ thuật dạy học tích cực và tôi đã vận
dụng các kĩ thuật này vào các tiết học rất hiệu quả, nhất là sử dụng kĩ thuật “sơ
đồ tư duy” trong dạy học văn miêu tả ở lớp 5.
Sơ đồ tư duy là một công cụ tổ chức tư duy. Đây là cách dễ nhất
để chuyển tải thông tin vào bộ não rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. Nó
là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và rất hiệu quả nhằm “sắp
xếp” ý nghĩ.
Với học sinh lớp 5 trường Tiểu học Giao Thiện 1, đa số các em là học sinh
người dân tộc Thái nên việc giao tiếp bằng Tiếng Việt của học sinh còn rất nhiều
hạn chế, vốn Tiếng Việt của các em còn rất nghèo đặc biệt là việc nói đúng câu,

diễn đạt đúng ý, vì thế việc rèn kĩ năng làm văn miêu tả cho học sinh là cần thiết.
Vì việc, giúp học sinh làm được một bài văn miêu tả sẽ góp phần nâng cao năng
2


lực cảm thụ văn học cho các em, giúp các em phát triển, tích luỹ vốn từ ngữ,
giàu hình ảnh từ đó các em khám phá được cái hay, cái đẹp của sự vật và sự
phong phú của cuộc sống qua việc tìm hiểu, quan sát các sự vật thân thuộc, gần
gũi với các em. Rèn luyện các thao tác tư duy, phát triển ngôn ngữ phổ thông,
bồi dưỡng tình yêu cái đẹp, cái thiện, lẽ phải và sự công bằng trong xã hội; tình
yêu và thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của Tiếng Việt, góp phần hình
thành nhân cách con người Việt Nam hiện đại, có tri thức, thấm nhuần truyền
thống tốt đẹp của dân tộc, ưa chuộng lối sống lành mạnh, ham thích việc làm và
biết rèn luyện khả năng thích ứng với cuộc sống xã hội sau này.
Với những lý do trên, tôi đã chọn và viết đề tài : “Một số giải pháp vận
dụng sơ đồ tư duy để dạy học văn miêu tả lớp 5 ỏ trường Tiểu học Giao
Thiện 1, huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa" nhằm giúp học sinh có hứng
thú khi học tập phân môn Tập làm văn đặc biệt là kiểu bài văn miêu tả, góp phần
nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt ở bậc Tiểu học.
2. Mục đích nghiên cứu:
Giúp nâng cao chất lượng dạy học phân môn Tập làm văn lớp 5. Tiếp theo
đó, mục đích quan trọng hơn là góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn
Tiếng Việt nói chung ở bậc Tiểu học.
Giúp học sinh hứng thú học tập, tiếp thu bài học một cách nhẹ nhàng,
khắc sâu kiến thức về phân môn Tập làm văn. Giúp học sinh làm được một bài
văn rõ bố cục, đủ ý, sinh động.
3. Đối tượng nghiên cứu:
Nghiên cứu và áp dụng cho học sinh lớp 5A, trường Tiểu học Giao Thiện
I, huyện Lang Chánh năm học 2015 – 2016 và rút kinh nghiệm áp dụng cho các
năm học tiếp theo.

4. Phương pháp nghiên cứu:
Phương pháp quan sát.
Phương pháp hỏi đáp.
Phương pháp phân tích, tổng hợp.
II. NỘI DUNG SÁNG KIẾN
1. Cơ sở lí luận
Phân môn Tập làm văn ở Tiểu học là một phân môn mang tính tổng hợp và
sáng tạo cao. Tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ các phân môn: Tập đọc, Kể
chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu,... để viết nên một bài Tập làm văn cụ thể.
3


Để giúp học sinh làm bài văn miêu tả hay và súc tích, ngoài cách dùng từ
ngữ miêu tả, học sinh cần phải nắm vững cấu trúc, bố cục của bài văn; nếu như
không nắm vững cấu trúc, bố cục của bài văn, học sinh sẽ không triển khai được
đủ ý, dẫn đến chất lượng học tập không cao. Cho nên, thầy và trò phải tương tác
và học tập tích cực, nghiêm túc, hiệu quả, mới mong nâng cao một cách bền
vững chất lượng môn Tiếng Việt ở lớp cuối cấp Tiểu học.
Sử dụng kĩ thuật sơ đồ tư duy trong dạy học mang lại hiệu quả cao,
phát triển tư duy logic, kỹ năng phân tích, tổng hợp, giúp học sinh dễ
hiểu bài, nhớ lâu, phù hợp với tâm sinh lý học sinh và ghi nhớ bài học
dưới dạng sơ đồ hóa kiến thức. Mặt khác, trong dạy học phân môn tập
làm văn nó còn có ưu thế trong tập hợp, tổ chức và triển khai ý tưởng
nên bản thân tôi nhận thấy "Sơ đồ tư duy" như một phương tiện để
hướng dẫn HS nắm rõ bố cục bài văn, lập được dàn ý cho một bài văn
miêu tả. Quá trình thực nghiệm được tiến hành nhằm rèn luyện cho HS
lớp 5 có kĩ năng làm bài văn rõ bố cục, đủ ý nhờ "Sơ đồ tư duy".

2. Thực trạng học sinh:
Năm học 2015 - 2016, tôi được nhà trường phân công chủ nhiệm và giảng

dạy lớp 5A với 18 học sinh. Hầu hết các em còn rất hạn chế khi làm bài Tập làm
văn. Sau khi nghiên cứu sách giáo khoa Tiếng Việt 4, tôi nhận thấy học sinh lớp
4 đã được học văn miêu tả về đồ vật, cây cối, con vật. Nhưng khi nhận lớp, tôi
thấy đa số học sinh rất lúng túng khi làm bài văn miêu tả, bố cục chưa thể hiện
rõ ràng, mắc nhiều lỗi khi dùng từ,.... Với thực trạng trên, ngay từ đầu năm học,
tôi đã tiến hành điều tra khảo sát 18 học sinh lớp 5A, trường Tiểu học Giao
Thiện I phân môn Tập làm văn . Kết quả như sau:
Nội dung đánh giá
Bài viết đúng thể loại,
Bài viết đúng thể loại,
bố cục rõ ràng, diễn đạt
bố cục, thể hiện rõ nội
mạch lạc, ngôn ngữ giàu dung miêu tả, tả được
hình ảnh, biết sử dụng những đặc điểm nổi bật,
các hình ảnh so sánh, diễn đạt tương đối mạch
nhân hóa khi miêu tả, lạc.
chữ viết và trình bày đẹp.
Số lượng
Tỷ lệ
Số lượng
Tỷ lệ
3

16,7%

8

44,4%

Bài văn chưa thể hiện rõ

bố cục 3 phần, mắc nhiều
lỗi dùng từ, câu, không
biết xắp xếp ý, bài văn
chủ yếu là liệt kê.
Số lượng
7

Tỷ lệ
38,9%
4


*Các hạn chế của học sinh là:
Bố cục của bài văn chưa thể hiện rõ ràng.
Học sinh chưa xác định được trọng tâm đề bài cần miêu tả.
Các em chưa biết cách dùng từ, dùng các biện pháp nghệ thuật khi miêu tả.
* Nhưng một lỗi rất quan trọng là học sinh không nắm được bố cục của bài
văn miêu tả, khi làm bài văn viết các em chưa viết đúng theo cấu tạo của một bài
văn miêu tả, các em thường chỉ viết một đoạn văn và rất nhiều học sinh mắc lỗi
này, một số em thường viết lan man, không trọng tâm. Thực trạng học sinh còn
nhiều hạn chế như vậy đã làm cho tiết Tập làm văn trở thành một gánh nặng,
một thách thức đối với giáo viên tiểu học.
Nguyên nhân của thực trạng
Theo tôi có bốn nguyên nhân chính như sau:
1. Học sinh không nắm vững cấu tạo của bài văn miêu tả.
2. Khi làm văn, học sinh chưa xác định được yêu cầu trọng tâm của đề bài.
3. Học sinh không được quan sát trực tiếp đối tượng miêu tả.
4. Khi quan sát thì các em không được hướng dẫn về kĩ năng quan sát: quan
sát những gì, quan sát từ đâu ? Làm thế nào phát hiện được nét tiêu biểu
của đối tượng cần miêu tả.

3. Các giải pháp.
Từ thực trạng và nguyên nhân trên, tôi mạnh dạn đưa ra một số giải pháp sau :

3.1. Giáo viên phải nắm vững nội dung, chương trình và phương pháp
dạy Tập làm văn:
Giáo viên tổ chức dạy như thế nào để học sinh viết được những bài văn
miêu tả rõ bố cục, đúng yêu cầu của đề bài. Điều cơ bản là người dạy phải nắm
vững nội dung chương trình, đồng thời biết chọn và vận dụng phương pháp phù
hợp để dẫn dắt học sinh nắm được kiến thức. Biết được học sinh cần gì, chưa
biết những gì để xác định đúng mục tiêu bài dạy, xác lập được mối quan hệ giữa
kiến thức bài dạy với kiến thức cũ và kiến thức sẽ cung cấp tiếp theo. Cụ thể:
* Nội dung chương trình Tập làm văn lớp 5: Cả năm học có 62 tiết,
trong đó Tập làm văn miêu tả 33 tiết (chiếm hơn 50% số tiết) với mục tiêu là
5


trang bị kiến thức và rèn luyện kĩ năng làm văn, góp phần cùng với các môn học
khác làm giàu vốn sống, rèn luyện tư duy, bồi dưỡng tâm hồn, cảm xúc thẩm mĩ,
hình thành nhân cách cho học sinh.
3.2. Giúp học sinh hiểu rõ thể loại văn miêu tả:
* Văn miêu tả?
Để hiểu về văn miêu tả, trước hết tôi hướng dẫn học sinh tìm hiểu rõ thế nào
là văn miêu tả ? Miêu tả là vẽ ra các sự vật, sự việc, hiện tượng, con người bằng
ngôn ngữ một cách sinh động, cụ thể giúp người đọc cảm tưởng như đang xem
tận mắt, bắt tận tay. Tuy nhiên, hình ảnh, đối tượng do văn miêu tả tạo nên không
phải là bức ảnh chụp lại, sao chép lại một cách vụng về mà nó là sự kết tinh của
những nhận xét tinh tế, những rung động sâu sắc mà người viết đã thu lượm
được khi quan sát cuộc sống. Văn miêu tả mang tính thông báo thẩm mĩ, chứa
đựng tình cảm của người viết; văn miêu tả có tính rung động, tính hình tượng.
Mỗi bài văn miêu tả của học sinh phải là kết quả của sự sáng tạo, nó được coi

như là một sáng tác có giá trị nghệ thuật. Vì vậy, nó phải tuân theo những quy
định để làm ra một tác phẩm nghệ thuật.
3.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong từng kiểu bài:
3.3.1. Kiểu bài tả cảnh
Ví dụ 1: Giúp học sinh nhận biết cấu tạo của bài văn miêu tả và
bước đầu làm quen với "Sơ đồ tư duy".
Bài minh họa. Cấu tạo của bài văn tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1,
trang 12)
Mục tiêu : Học sinh hiểu được dàn ý của bài văn tả cảnh gồm 3 phần:
Mở bài (Giới thiệu bao quát cảnh sẽ tả.)
Thân bài (Tả từng phần của cảnh hoặc sự thay đổi của cảnh theo thời
gian),
Kết bài (Nêu nhận xét hoặc cảm nghĩ của người viết.) Cách tiến
hành: Dùng "Sơ đồ tư duy" khái quát kiến thức về cấu tạo bài văn tả
cảnh.
Bước 1: Hình thành kiến thức
Giáo viên cho học sinh phân tích hai ngữ liệu mẫu:
Hoạt động nhóm đôi: Bài “Hoàng hôn trên sông Hương” (Theo
Hoàng Phủ Ngọc Tường) để rút ra được cấu tạo 3 phần của bài văn tả
cảnh, chức năng của từng phần và trình tự miêu
6


tả cảnh theo thời gian;
Hoạt động cá nhân: Đọc lại bài Tập đọc “Quang cảnh làng mạc
ngày mùa” (Theo Tô Hoài) củng cố cấu tạo 3 phần của bài văn tả cảnh,
chức năng của từng phần và trình tự miêu tả theo không gian.
Bước 2: Giáo viên hướng dẫn học sinh rút ra được cấu trúc
của bài văn tả cảnh và thể hiện kiến thức bằng "Sơ đồ tư duy".
+ Chuẩn bị

Dụng cụ: giấy troky, bút màu.
+ Thảo luận nhóm:
Học sinh tiến hành làm việc theo 3 nhóm :
Học sinh lập "Sơ đồ tư duy" với câu hỏi gợi ý của giáo:
Bài văn tả cảnh được cấu tạo bởi những phần nào? (Bậc
1)
Trong từng phần, các em nên trình bày những nội dung gì?
(Bậc 2)
Trong từng nội dung, các em có thể triển khai ý chi tiết nào?
(Học sinh căn cứ vào hai ngữ liệu mẫu đã tiếp xúc để triển khai bậc
này) (Bậc 3)
Giáo lưu ý các em về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ, dùng
mũi tên chỉ sự gắn kết ý này với ý kia, hoặc đánh số thứ tự, vẽ các
đường bao quát gom ý.
Đại diện của 3 nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư duy"
mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ tư
duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên quan sát, gợi ý, hướng dẫn
học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Giáo viên tổng hợp ý từ "Sơ đồ tư duy" của các nhóm để hoàn
thiện sơ đồ mà giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn hình trình
chiếu cho cả lớp.
Mời học sinh lên chỉ sơ đồ tư duy trình bày một lần nữa về cấu
tạo của bài văn tả cảnh.

Giới thiệu
baoquát
cảnh sẽ tả

Mở bà theo

kiểu trực
tiếp

7


Mở bài

Mở bài theo
kiểu gián tiếp
Tả từng phần của

Cấu tạo của

Thân bài

bài văn tả

cảnh
Tả sự thay đổi của

cảnh
cảnh theo thời gian
Kết bài

Kết bài theo
kiểu mở rộng

Nêu nhận xét hoặc
cảm

nghĩ của người viết
Kết bài theo
kiểu không mở
rộng

Ví dụ 2: Ứng dụng"Sơ đồ tư duy" để phân tích cấu tạo của một bài
văn miêu tả cụ thể.
Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 14) Mục
tiêu: Học sinh biết vận dụng "Sơ đồ tư duy" để phân tích cấu tạo một
bài văn tả cảnh cụ thể.
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá nhân)
Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời HS nhắc lại cấu
tạo bài văn tả cảnh.
Học sinh đọc lại ngữ liệu: “Quang cảnh làng mạc ngày mùa”
(Tô
Hoài). Bước 2: Giáo viên hướng dẫn
học sinh minh họa cấu tạo bài
văn “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” bằng "Sơ đồ tư duy"
Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy trắng troky, bút màu, tranh ảnh.
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “Quang cảnh
8


làng mạc ngày mùa” HS tiến hành theo nhóm 4. Học sinh lập "Sơ đồ
tư duy" theo gợi ý của giáo viên:
Tác giả miêu tả cảnh làng mạc ngày mùa theo trình tự nào? (Định
hướng HS phân bố các nhánh chính).
Tác giả chọn miêu tả những phần nào của cảnh? (Bậc 1).

Trong từng phần của cảnh, tác giả đã chọn lọc những cảnh, những
vật nào để tả? Tác giả dùng các giác quan nào để quan sát từng cảnh
vật đó? (Bậc 2).
Tác giả miêu tả những cảnh, những vật thông qua các từ ngữ nào?
(Bậc 3).
Đại diện của 4 nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư duy"
mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ tư
duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn giúp học sinh
hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Giáo viên tổng kết ý của các nhóm, gợi ý mở rộng thêm và hoàn thiện
"Sơ đồ tư duy" (Giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn hình trình
chiếu) (Hình 5), mời học sinh lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của
bài văn tả cảnh.

Quang cảnh
làng mạc
ngày mùa

Mở
bài

Giới

Kết
bài

thiệu làng
mạc ngày
mùa

Thân

Màu trời
Màu nắng

Quan
g
cảnh
chun
g

Rơm, thóc vàng giòn

Nêu nhận
xét về
ngày mùa
Quả xoan vàng lịm

Trong

bài

đu đủ vàng ối
Chuối chín vàng

Bụi mía vàng xọng

Trong
sân
Cây lụi, cây ớt chín đỏ

9


Gà, chó vàng mượt

Ví dụ 3: Ứng dụng "Sơ đồ tư duy" để lập dàn ý cho bài văn miêu
tả cụ thể
Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 21).
Mục tiêu: Học sinh thành thạo kĩ năng dùng "Sơ đồ tư duy"
để
lập dàn ý cho đề bài: “Lập dàn ý bài văn tả cảnh một buổi sáng
( hoặc trưa, chiều) trong vườn cây (hay trong công viên, trên đường
phố, trên cánh đồng, nương rẫy)”.
* Do đối tượng học sinh lớp tôi 100% là học sinh dân tộc thiểu số,
nên tôi đã chọ đề bài như sau: Lập dàn ý bài văn tả cảnh một buổi
sáng trên nương rẫy.
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá nhân).
Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời học sinh
nhắc lại cấu tạo bài văn tả cảnh.
Học sinh đọc và phân tích đề bài. Trả lời các câu hỏi tìm hiểu
đề bài:
+ Đề bài yêu cầu làm gì?
+ Lập dàn ý bài văn thuộc thể loại nào? Đối tượng miêu
tả là gì?
Bước 2:
Cho học sinh quan sát một số hình ảnh về nương rẫy, định
hướng quan sát, hướng dẫn các em ghi lại những gì quan sát được
vào giấy nháp.

10


11


Bước 3:
Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy troky, bút màu (Học sinh chuẩn bị trước tuỳ thuộc
vào cảnh mà các em định tả).
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ có thể là
“Buổi sáng trên nương rẫy”,
Học sinh tiến hành theo nhóm 4
Nhóm học sinh lập "Sơ đồ tư duy" theo gợi ý của giáo viên:
Các em định miêu tả cảnh gì và trong thời điểm nào? (Xác lập từ,
ngữ khoá)
Các em chọn cách miêu tả theo trình tự thời gian hay tả từng
phần của cảnh? (Bậc 1 - Bố trí ý chính)
Em dùng những giác quan nào để quan sát cảnh? Em chọn lọc
những hình ảnh, chi tiết nào để đưa vào bài? (Bậc 2)
Mỗi hình ảnh, chi tiết các em quan sát có thể được miêu tả bằng
những từ ngữ nào? (Bậc 3)
Những hình ảnh, chi tiết của cảnh gợi cho em những liên
tưởng, tưởng tượng gì? (Bậc 4)
Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư
duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ tư
duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn giúp học
sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .

Trong quá trình học sinh báo cáo, giáo viên gợi ý mở rộng thêm
về ý tưởng, từ ngữ diễn đạt. Hoàn thiện "Sơ đồ tư duy" mà học sinh
đã chuẩn bị cơ bản, bổ sung ý kiến của học sinh vào sơ đồ trình
chiếu.

12


Sáng
thứ.......
cảm
xúc
Giới thiệu

Yêu

về nương
rẫy

quý
Mở

Tình cảm

với
nương
rẫy
Bay lượn

bài

BUỔI SÁNG

Kết

TRÊN

bài

NƯƠNG RẪY

nhiều
màu sắc
Thâ

Đậu

những

Chim, ong,

vạt
nương
trải dài

bướm

n bài

Một số hoạt
động, tính chất

Có

Tả

Tả chi

bao
quát

tiết
con người

nhiều
loại cây
những quả đồi
như cái bát
úp...
cây gỗ

Mùi hương

trên
lúa

nương

chín vàng
ngô
xanh mướt

mây, khói

hoa dại
Bụi

văn Mời học sinh

Hoa

cây cỏ
xanh

lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài
tả

cảnh.
13


Hướng dẫn học sinh phân tích ngữ liệu và làm bài tập thực hành theo các
biện pháp sau:
Giúp học sinh nắm vững yêu cầu bài tập.
Tổ chức cho học sinh thực hiện bài tập.
3.3.2. Kiểu bài tả người:
Khi miêu tả người, yếu tố quan sát lại càng quan trọng. Nhìn chung, mọi
người đều có những đặc điểm giống nhau nhưng lại hoàn toàn khác nhau ở
những đặc điểm riêng, chỉ người đó mới có. Nhiệm vụ của giáo viên khi hướng
dẫn học sinh “ tả người” là giúp cho các em thấy rằng phải tả ngắn gọn mà chân
thực, sinh động về hình ảnh và hoạt động của người mình tả.

ngườiVí dụ 1: Giúp học sinh nhận biết cấu tạo của bài văn tả
Bài minh họa. Cấu tạo của bài văn tả người (Tiếng Việt 5, tập
1, trang 119 - 120)
Mục tiêu : HS hiểu được dàn ý của bài văn tả người gồm 3 phần:
Mở bài (Giới thiệu người định tả.)
Thân bài (Tả ngoại hình; Tả tính tình, hoạt động),
Kết bài (Nêu cảm nghĩ về người được tả.)
Cách tiến hành: Dùng "Sơ đồ tư duy" khái quát kiến thức về cấu tạo
bài văn tả người.
Bước 1: Hình thành kiến thức
Giáo viên cho học sinh phân tích ngữ liệu mẫu:
Hoạt động nhóm đôi: Bài “Hạng A Cháng” (Theo Ma Văn Kháng) để rút
ra được cấu tạo 3 phần của bài văn tả người, chức năng của từng phần
và trình tự miêu tả người
Hoạt động cá nhân: Đọc bài văn “Hạng A Cháng” (Theo Ma Văn Kháng)
củng cố cấu tạo 3 phần của bài văn tả người, chức năng của từng
phần.
Bước 2: Giáo viên hướng dẫn học sinh rút ra được cấu trúc của bài
văn tả người và thể hiện kiến thức bằng "Sơ đồ tư duy" Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy trắng troky, bút màu.
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “ Cấu tạo bài
văn tả người”.
Học sinh tiến hành làm việc theo 3 nhóm :
Học sinh lập "Sơ đồ tư duy" với câu hỏi gợi ý của giáo viên: Bài văn
tả người được cấu tạo bởi những phần nào? (Bậc 1) Trong từng
phần, các em nên trình bày những nội dung gì? (Bậc 2)
Trong từng nội dung, các em có thể triển khai ý chi tiết nào? (Học sinh
căn cứ vào ngữ liệu mẫu đã tiếp xúc để triển khai bậc này) (Bậc 3)

14


Học sinh lưu ý các em về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ, dùng
mũi tên chỉ sự gắn kết ý này với ý kia, hoặc đánh số thứ tự, vẽ các
đường bao quát gom ý.
Đại diện của 3 nhóm học viên lên thuyết minh về 3 "Sơ đồ tư duy"
mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ tư
duy" về cấu tạo bài văn tả người. Giáo viên là người cố vấn giúp học
sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy"
Giáo viên tổng hợp ý từ "Sơ đồ tư duy" của 3 nhóm để hoàn thiện
sơ đồ mà giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn hình trình chiếu cho cả
lớp. Mời học lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài văn tả người.

Mở bài theo
kiểu trực tiếp
Mở bài

Giới thiệu người
định tả

Mở bài theo
kiểu gián tiếp

Tả ngoại hình

Cấu tạo của

Thân bài

bài văn tả
người
Tả tính tình, hoạt
động
Kết bài

Kết bài theo
kiểu mở rộng

Nêu cảm nghĩ về
người được tả

Kết bài theo kiểu không mở rộng

Ví dụ 2: Ứng dụng "Sơ đồ tư duy" để lập dàn ý cho bài văn
miêu tả người cụ thể
Bài minh họa. Luyện tập tả người (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 130).
Mục tiêu: Học sinh thành thạo kĩ năng dùng "Sơ đồ tư duy"

để

15


lập dàn ý cho đề bài: Lập dàn ý bài văn tả một người mà thường gặp .
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả người (hoạt động cá nhân).
Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời học sinh
nhắc lại cấu tạo bài văn tả người;

Học sinh đọc và phân tích đề bài. Trả lời các câu hỏi tìm hiểu
đề bài: Đề bài yêu cầu làm gì?
Lập dàn ý bài văn thuộc thể loại nào? Đối tượng miêu tả là
gì?
Bước 2:
Chuẩn bị: Dụng cụ: giấy troky, bút màu.
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ có thể là “tả
một người mà em thường gặp"
Học sinh tiến hành theo nhóm 4
Nhóm học sinh lập "Sơ đồ tư duy"
theo gợi ý của giáo viên:
Các em định tả ai? (Xác lập từ, ngữ khoá)
Các em chọn các ý phần? (Bậc 1 - Bố trí ý chính)
Em dùng những giác quan nào để quan sát cảnh? Em chọn lọc
những chi tiết nào để đưa vào bài? (Bậc 2)
Mỗi chi tiết các em quan sát có thể được miêu tả bằng
những từ ngữ nào?
(Bậc 3)
Những chi tiết của cảnh gợi cho em những liên tưởng, tưởng tượng
gì?
(Bậc 4)
Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư duy"
mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ tư
duy" về cấu tạo bài văn tả người. Giáo viên là người cố vấn giúp học
sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Trong quá trình học sinh báo cáo,giáo viên gợi ý mở rộng thêm về ý
tưởng, từ ngữ diễn đạt. Hoàn thiện "Sơ đồ tư duy" mà giáo viên đã
chuẩn bị cơ bản, bổ sung ý kiến của học sinh vào sơ đồ trình chiếu

16


hàng xóm lâu năm
Giới thiệu người
hàng xóm

cao

mới chuyển dến

thấp
giản dị

tầm vóc
Mở bài

cầu kì

Ngoại hình của
người đó
Cấu tạo của
bài văn tả

Thân bài

cảnh

Kết bài

cách ăn
mặc
khuôn mặt

phúc hậu

mái tóc
Tính tình hoạt

...................

động của người
đó

..

Nêu cảm nghĩ

dài

nhẹ nhàng

yêu quý

dậy sớm

của người viết
kính trọng
Nêu nhận xét về

là ngườichăm

người hàng xóm

chỉ
là người tốt

ân cần

Mời học sinh lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài văn
tả
người. Hướng dẫn học sinh phân tích ngữ
liệu và làm bài tập thực hành theo các
bước sau:
- Giúp học sinh nắm vững yêu cầu bài tập.
- Tổ chức cho học sinh thực hiện bài tập.
4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm.
Qua một năm thực hiện các giải pháp nêu trên trong dạy văn miêu tả cho học
sinh lớp 5, tôi thấy học sinh rất hứng thú và yêu thích học phân môn Tập làm
văn. Các em đã biết viết đúng thể loại văn, bố cục rõ ràng, diễn đạt mạch lạc
những suy nghĩ, cảm xúc của mình một cách trôi chảy, biết chọn những chi tiết
độc đáo, nổi bật, viết câu văn giàu hình ảnh, biết sử dụng các hình ảnh nhân hoá,
so sánh một cách thích hợp khi làm bài văn miêu tả. Cả lớp đều hứng thú học
tập, sử dụng thành thạo sơ đồ tư duy khi học, không sợ sệt khi đến tiết Tập làm
văn như đầu năm học nữa.
Kết quả đạt được cuối năm học 2015 - 2016 của 18 học sinh lớp 5A, trường
Tiểu học Giao Thiện I như sau:
17

Nội dung đánh giá
Bài viết đúng thể loại, bố
cục rõ ràng, diễn đạt
mạch lạc, ngôn ngữ giàu
hình ảnh, biết sử dụng
các hình ảnh so sánh,
nhân hóa khi miêu tả,
chữ viết và trình bày đẹp
Số lượng

Tỷ lệ

8

Bài viết đúng thể loại, bố
cục, thể hiện rõ nội dung
miêu tả, tả được những
đặc điểm nổi bật, diễn
đạt tương đối mạch lạc
Số lượng

44,4%

10

Bài văn chưa thể hiện rõ
bố cục 3 phần, mắc nhiều
lỗi dùng từ, câu, không
biết xắp xếp ý, bài văn
chủ yếu là liệt kê

Tỷ lệ

Số lượng

55,6%

0

Tỷ lệ
0

Thông qua diễn biến chất lượng phân môn Tập làm văn sau khi áp dụng đề
tài này thật đáng phấn khởi, đây là kết quả của một quá trình phấn đấu của cô
giáo và học sinh lớp 5A trường Tiểu học Giao Thiện I, huyện Lang Chánh, tỉnh
Than Hóa. Chất lượng phân môn Tập làm văn đi lên rõ rệt đã góp phần quan
trọng vào việc nâng cao chất lượng môn Tiếng Việt của lớp và của tổ chuyên
môn trong nhà trường.
Cụ thể điểm kiểm tra môn Tiếng Việt cuối học kỳ II như sau:
Điểm 9-10
Số
lượng
4

Tỷ lệ
22,2%

Điểm 7-8
Số
lượng

8

Tỷ lệ
44,4%

Điểm 5-6
Số
lượng
6

Tỷ lệ
33,4%

Điểm dưới 5
Số
lượng
0

Tỷ lệ
0

III. KẾT LUẬN- KIẾN NGHỊ
1. Kết luận:
Qua bốn năm học, từ năm học 2012 – 2013 đến năm học 2015 - 2016, đặc
biệt là trong năm học 2015 - 2016, tôi đã mạnh dạn áp dụng kĩ thuật " sơ đồ tư
duy" vào dạy Tập làm văn lớp 5, tôi ý thức được rằng: Để giúp học sinh lớp 5
làm được bài văn miêu tả sinh động, đúng kiểu bài, bố cục rõ ràng, diễn đạt
mạch lạc, biết dùng ngôn ngữ giàu hình ảnh, biết sử dụng các hình ảnh nhân
18

hóa, so sánh khi miêu tả đòi hỏi giáo viên phải dành nhiều thời gian, công sức
nghiên cứu soạn giảng, có lòng nhiệt tình với học sinh và tâm huyết với nghề
nghiệp. Thầy cô giáo đã miệt mài, tận tuỵ thì việc mong muốn có nhiều học sinh
giỏi văn sẽ không còn là khó. Sau thời gian đầu tư nghiên cứu và áp dụng những
giải pháp dạy học như trên, học sinh lớp tôi đã có chuyển biến rõ rệt về chất
lượng phân môn Tập làm văn nói riêng và môn Tiếng Việt nói chung.
Tập làm văn đúng là phân môn có tính chất tổng hợp và sáng tạo cao. Cho
nên mỗi bài văn của từng học sinh là một tác phẩm văn học của các em, chúng
ta phải tôn trọng nó, giúp đỡ nó để mỗi ngày có được nhiều học sinh học tốt hơn
ở môn Tiếng Việt.
Đây là bước đầu thành công trong việc dạy Tập làm văn miêu tả cho học
sinh lớp 5, là nguồn động viên rất lớn cho tôi. Tôi sẽ đem kinh nghiệm này tiếp
tục áp dụng để giảng dạy phân môn Tập làm văn ở các năm học sau, với mong
muốn lớn nhất của tôi là giúp học sinh nâng cao chất lượng học tập phân môn
Tập làm văn nói riêng và môn Tiếng Việt cấp Tiểu học.
Tuy nhiên những giải pháp mà tôi đã nêu trên, tuỳ đối tượng học sinh cũng
cần có sự vận dụng một cách khéo léo, sáng tạo của giáo viên. Đồng thời tôi
cũng tin rằng nếu lâu nay ta làm chưa tốt thì bây giờ ta dốc hết tâm huyết vào,
tận tuỵ với học sinh, nghiêm túc thì chắc chắn sẽ gặt hái được thành công.
Rất mong nhận được sự đồng tình của các bạn đồng nghiệp.
2. Kiến nghị.
Để dạy học có hiệu quả phân môn Tập làm văn ở Tiểu học (nhất là văn
miêu tả ở lớp 4, 5 ) tôi xin có một số đề nghị sau :
- Đối với Ban Giám Hiệu nhà trường : Cần khuyến khích giáo viên sử dụng
kỹ thuật “sơ đồ tư duy” trong dạy học văn miêu tả ở các lớp 4 và 5 trong trường,
nhằm rút kinh nghiệm chung đồng thời nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy
phân môn Tập làm văn nói chung và kiểu bài văn miêu tả nói riêng.
- Đối với đồng nghiệp dạy lớp 4, 5 : Thầy, cô giáo cần phải đầu tư hơn nữa
về phương pháp và các giải pháp cụ thể cho mỗi giờ học phân môn Tập làm văn

(từng thể loại, từng kiểu bài cụ thể ) để từng bước giúp các em nắm vững kiến
thức, chủ động nói lên những suy nghĩ hồn nhiên của mình; nói đúng, nói hay,
làm giàu thêm vốn từ ngữ và giữ gìn sự trong sáng của Tiếng Việt.
Trên đây là một số giải pháp vận dụng kỹ thuật “Sơ đồ tư duy” để dạy học
văn miêu tả ở lớp 5 nhằm giúp các em học sinh có nhiều hứng thú và nâng cao
chất lượng học sinh khi học kiểu bài này. Rất mong các bạn đồng nghiệp cùng
19


tham khảo, góp ý bổ sung và khuyến khích để tôi cùng được trao đổi và học hỏi
nhằm nâng cao hơn nữa kiến thức và kỹ năng sư phạm của mình.
Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thanh Hóa, ngày 15 tháng 5 năm 2016

XÁC NHẬN CỦA ĐƠN VỊ

Tôi xin cam đoan đây là sáng kiến
kinh nghiệm của tôi viết, không sao
chép nội dung của người khác.
NGƯỜI VIẾT

Trương Thị Hân

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1- Sách giáo khoa, sách giáo viên Tiếng Việt lớp 4, lớp 5 hiện hành.
2- Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên.
3- Học tốt Tiếng Việt 5 (Tập 1, Tập 2)- Tác giả: Phạm Thị Hồng Hoa.
4- Tài liệu dạy học theo chương trình SEQAP: Các kĩ thuật dạy học ở Tiểu học
6- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm.

20


21