Thế giới nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của phan thị thanh nhàn

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÝ THỊ THỦY

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN THIẾU NHI
CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN
THEO ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

Thừa Thiên Huế, năm 2017


ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÝ THỊ THỦY

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN THIẾU NHI
CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số : 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN
THEO ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TS. HOÀNG ĐỨC KHOA

Thừa Thiên Huế, năm 2017
i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và
kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép
sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nào khác.
Huế, ngày 02 tháng 09 năm 2017
Họ và tên tác giả

Lý Thị Thủy

ii


Lời Cảm Ơn
Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô giáo, cán bộ
khoa Ngữ văn và phòng Đào tạo Sau đại học Trường
Đại học Sư phạm Huế đã tận tình giảng dạy và tạo mọi
điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập.
Xin chân thành cảm ơn những người thân yêu
trong gia đình, bạn bè và đồng nghiệp vì đã giúp đỡ,
động viên tôi trong suốt quá trình học tập cũng như thực
hiện luận văn.
Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy
giáo, Tiến sĩ Hoàng Đức Khoa - người đã dành nhiều
tâm huyết hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn.
Kính chúc quý thầy cô, bạn bè và những người thân
trong gia đình sức khỏe, hạnh phúc và thành đạt.

Huế, ngày 02 tháng 9 năm 2017
Tác giả
Lý Thị Thủy

iii


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa ............................................................................................................. i
Lời cam đoan .............................................................................................................. ii
Lời cảm ơn ................................................................................................................ iii
Mục lục ........................................................................................................................1
A. PHẦN MỞ ĐẦU ...................................................................................................3
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................3
2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................5
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................9
4. Phương pháp nghiên cứu .....................................................................................9
5. Đóng góp của luận văn ......................................................................................10
6. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................10
B. PHẦN NỘI DUNG .............................................................................................11
Chương 1. CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT VÀ THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG
TRUYỆN THIẾU NHI CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN ................................12
1.1. Cảm hứng nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn .......12
1.1.1. Cảm hứng ca ngợi tuổi thần tiên ..............................................................13
1.1.2. Cảm hứng giáo dục, hướng thiện .............................................................18
1.1.3. Cảm hứng tin yêu những mảnh đời tuổi thơ bất hạnh ..............................20
1.2. Thế giới nhân vật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn .............21
1.2.1. Thế giới nhân vật trẻ em...........................................................................23

1.2.1.1. Nhân vật trẻ em mồ côi, chịu thương chịu khó..................................23
1.2.1.2. Nhân vật trẻ em thông minh, dũng cảm, nghĩa khí ............................24
1.2.1.3. Nhân vật trẻ em giàu cá tính ..............................................................26
1.2.2. Thế giới nhân vật người lớn qua cái nhìn của trẻ thơ ..............................29
1.2.2.1. Người lớn giàu lòng bao dung và giàu đức hi sinh ............................29
1.2.2.2. Người lớn quyền uy, cay nghiệt .........................................................35
1.2.2.3. Người lớn trong mối quan hệ với trẻ em ...........................................36

1


Chương 2. KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG
TRUYỆN THIẾU NHI CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN ................................43
2.1. Không gian nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn .....43
2.1.1. Không gian học đường .............................................................................44
2.1.2. Không gian làng quê.................................................................................49
2.1.3. Không gian thành thị ................................................................................52
2.2. Thời gian nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn ........56
2.2.1. Thời gian sự kiện ......................................................................................58
2.2.2. Thời gian hiện tại và quá khứ đan xen .....................................................61
Chương 3. MỘT SỐ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN TRONG TRUYỆN THIẾU
NHI CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN ................................................................65
3.1. Người kể chuyện và phương thức trần thuật ..................................................65
3.1.1. Phương thức trần thuật ngôi thứ nhất .......................................................66
3.1.2. Phương thức trần thuật ngôi thứ ba ..........................................................69
3.2. Nghệ thuật miêu tả ..........................................................................................71
3.2.1. Nghệ thuật sử dụng yếu tố hài hước trong miêu tả ..................................72
3.2.2. Nghệ thuật sử dụng yếu tố tưởng tượng trong miêu tả ............................75
3.3. Ngôn ngữ ........................................................................................................78
3.3.1. Ngôn ngữ giản dị, đời thường ..................................................................79

3.3.2. Ngôn ngữ đậm chất thơ ............................................................................82
3.4. Giọng điệu.......................................................................................................84
3.4.1. Giọng điệu hóm hỉnh, tinh nghịch ............................................................84
3.4.2. Giọng tâm tình, xót xa, thương cảm .........................................................87
3.4.3. Giọng điệu suy ngẫm, triết lý ...................................................................91
C. PHẦN KẾT LUẬN .............................................................................................94
D. TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................96

2


A. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Xét từ phương diện thực tiễn, khi nhìn vào dòng chảy của sự phát triển chung
của văn học nước nhà từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay, chúng ta có
thể thấy rõ nền văn học thiếu nhi giai đoạn từ năm 1975 trở lại đây đã có những
đóng góp đáng kể cho sự phát triển của văn học Việt Nam. Trong dòng chảy của sự
phát triển văn học ấy, thể loại truyện thiếu nhi đã ghi dấu những tên tuổi của những
tác giả như Đoàn Giỏi, Nguyễn Đức Hiền, Tô Hoài, Võ Quảng, Phạm Hổ, Ma Văn
Kháng, Hồ Phương, Nguyễn Nhật Ánh... Đóng góp của họ đối với nền văn học
thiếu nhi Việt Nam là những tác phẩm có giá trị được bạn đọc yêu mến. Bên cạnh
những tên tuổi vừa nêu, chúng ta không thể không nhắc đến Phan Thị Thanh Nhàn.
Bà cũng là một một trong những cây bút dành nhiều tâm huyết của mình cho lứa
tuổi thiếu nhi qua từng trang viết. Là một cây bút được nhiều người biết đến với
những vần thơ dành cho người lớn nhưng với thể loại truyện thiếu nhi bà cũng đã
gặt hái được một mùa bội thu trong sự nghiệp sáng tác nghệ thuật của mình. Sẽ
không có gì khoa trương khi nhận định những tác phẩm của Phan Thị Thanh Nhàn
cũng là một trong những đóng góp đáng kể cho văn xuôi dành cho thiếu nhi Việt
Nam giai đoạn từ sau năm 1975 đến nay.
Có thể thấy rõ trên con đường sáng tạo nghệ thuật của mình, Phan Thị Thanh

Nhàn đã thử nghiệm ngòi bút ở nhiều thể loại. Bà viết báo, truyện ngắn, truyện cho
thiếu nhi, làm thơ và viết tiểu luận, phê bình…Ở thể loại nào bà cũng đạt được
những thành công nhất định. Nhưng chúng ta hầu như chỉ chú ý đến một Phan Thị
Thanh Nhàn với tư cách là một trong những nhà thơ tiêu biểu trưởng thành từ
những năm tháng chống Mĩ của dân tộc. Ít ai chú ý đến những đóng góp của bà
trong thể loại truyện thiếu nhi, một trong những đóng góp không nhỏ của bà cho sự
phát triển chung của thể loại này. Cho nên với đề tài tìm hiểu Thế giới nghệ thuật
trong truyện thiếu nhi Phan Thị Thanh Nhàn, chúng tôi muốn góp phần làm rõ thêm
một trong những đóng góp của Phan Thị Thanh Nhàn đối với nền văn học thiếu nhi
Việt Nam đương đại.

3


Xét từ phương diện lý luận, nghiên cứu về sự nghiệp văn chương của Phan
Thị Thanh Nhàn, chúng ta thấy bà là một trong những nhà thơ trưởng thành từ
thời kì kháng chiến chống Mỹ, nổi tiếng với những bài thơ dành cho người lớn
nhưng tác giả Phan Thị Thanh Nhàn cũng đã dành nhiều tâm huyết cho mảng
văn học thiếu nhi. Bà làm thơ cho thiếu nhi và cũng viết truyện dành cho lứa tuổi
này. Cái tên Phan Thị Thanh Nhàn trở nên quen thuộc với bạn đọc nhỏ tuổi
không chỉ bởi những vần thơ hồn nhiên trong sáng như “Làm anh khó đấy / Phải
đâu chyện đùa / Với em gái bé / Phải "người lớn" cơ….” mà còn bởi những câu
chuyện dành cho tuổi nhỏ như: Xóm đê ngày ấy, Học trò lớp 9, Tuổi trăng rằm,
Đứa bé mất cha và Bỏ trốn.
Qua những quyển sách dành cho thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn,
chúng ta dễ dàng nhận thấy tác giả thường hóa thân vào những nhân vật trẻ thơ.
Trang văn của bà có những góc chiếu, ánh nhìn đa dạng hơn là chỉ riêng một ánh
mắt trẻ thơ. Đọc những trang viết ấy của bà, chúng ta có thể cảm nhận được một
giọng văn nhẹ nhàng tha thiết như tâm sự, như giãi bày để tìm kiếm yêu thương và
sự sẻ chia, cũng như cảm nhận được tấm lòng ưu ái của tác giả dành cho những

mảnh đời có tuổi thơ bất hạnh.
Khi tiếp cận những sáng tác của Phan Thị Thanh Nhàn viết về thiếu nhi,
chúng ta sẽ dễ dàng nhận ra những cốt truyện với sự phong phú, hấp dẫn và lôi cuốn
về cả nội dung lẫn hình thức thể hiện. Bằng hệ thống ngôn ngữ mộc mạc, giản dị,
gần gũi với đời sống thường ngày, kết cấu truyện đơn giản nhưng lôi cuốn người
đọc, thế giới tuổi thơ trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn hiện lên là
một bức tranh lấp lánh về tình người, tình đời, về những khát vọng, những ước mơ
của tuổi nhỏ. Tuy nhiên, thật không dễ khi tìm những tài liệu, bài viết đánh giá đầy
đủ về những đóng góp của Phan Thị Thanh Nhàn dành cho thiếu nhi. Điều đó cho
thấy những đánh giá về thành tựu nghệ thuật của bà ở mảng này còn chưa được
quan tâm nghiên cứu nhiều.
Vì thế việc nghiên cứu, tìm hiểu đề tài Thế giới nghệ thuật trong truyện thiếu
nhi của Phan Thị Thanh Nhàn sẽ giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc, đầy đủ hơn về
những đóng góp về nghệ thuật cho mảng văn chương dành cho thiếu nhi nói riêng

4


và cho sự phát triển văn học Việt Nam nói chung của Phan Thị Thanh Nhàn. Đó
chính là lý do tôi chọn đề tài Thế giới nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan
Thị Thanh Nhàn để làm đề tài luận văn tốt nghiệp cuối khóa. Hi vọng luận văn này
có thể đóng góp một phần nhỏ tư liệu dành cho những người yêu mến những trang
viết dành cho thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn cũng như những tác phẩm dành
cho thiếu nhi của nền văn học Việt Nam đương đại.
2. Lịch sử vấn đề
Phan Thị Thanh Nhàn đã dành không ít tâm huyết và đã đạt được những
thành tựu đáng kể, góp phần vào sự phát triển chung của văn học thiếu nhi Việt
Nam. Nhưng từ trước đến nay việc nghiên cứu về Phan Thị Thanh Nhàn còn rất hạn
chế, nếu có thì hầu như chỉ thiên về chú ý đến những đóng góp ở thể loại thơ dành
cho người lớn. Hiện nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào mang tính chất

chuyên biệt về mảng truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn. Những công trình
nghiên cứu về tác giả Phan Thị Thanh Nhàn hầu như chỉ tập trung vào thể loại thơ
của bà như:
Trong bài Tháng giêng hai - tập thơ của Phan Thị Thanh Nhàn, Hoàng Thị
Minh Khanh, Thúy Bắc tác giả Phong Vũ đã phát hiện ở thơ Phan Thị Thanh Nhàn
“sự nhạy cảm, tế nhị và duyên dáng”. Song, dẫu có đôi nét thùy mị, dễ thương,
nhưng nhìn chung “thơ chị vẫn quá nhẹ nhõm”.
Năm 1973, trong bài Đọc Hương thầm, tác giả Thu Vân nhận định: “Thanh
Nhàn không sắc sảo nhưng có một hồn thơ dễ cảm”. Nhà phê bình Thiếu Mai
(1978), trong bài Một nét thơ đáng yêu cũng đã chỉ ra bản sắc riêng của thơ Phan
Thị Thanh Nhàn đó là sự “dịu nhẹ, duyên dáng mà kín đáo”.
Đặc biệt là có luận văn cao học của Phạm Lê Lan Kiều, năm 2011, với đề tài
Thế giới nghệ thuật thơ Phan Thị Thanh Nhàn, tác giả đã khảo sát thế giới nghệ
thuật thơ để từ đó đánh giá những đóng góp về về mặt nghệ thuật thơ ca của bà đối
với sự phát triển văn học nước nhà.
Thế nhưng về mảng truyện thiếu nhi, một lĩnh vực mà Phan Thị Thanh Nhàn
cũng đã gặt hái được những thành công nhất định và có những đóng góp lớn cho sự

5


phát triển của văn học Việt Nam vẫn chưa có những công trình nghiên cứu chuyên
biệt. Một số công trình cũng chỉ mới dừng lại ở những bài phỏng vấn, cảm nghĩ,…
Tổng hợp những bài viết, ý kiến đánh giá về truyện thiếu nhi của Phan Thị
Thanh Nhàn cũng như một số tài liệu liên quan trực tiếp, gián tiếp đến đề tài nghiên
cứu, chúng tôi sắp xếp thành hai dạng cơ bản như sau:
2.1. Các bài viết, nghiên cứu về truyện thiếu nhi nói chung
Truyện viết cho thiếu nhi sau 1975 của Lã Thị Bắc Lý là một trong số ít các
công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi ở nước ta. Lã Thị Bắc Lý đã đưa ra
những nhận xét có tính tổng quát về văn xuôi viết cho thiếu nhi từ sau năm 1975 mà

đặc biệt là sau thời kì đổi mới (1986). Trong công trình của mình, Lã Thị Bắc Lý đã
tổng kết khái quát văn học thời kì này không chỉ đa dạng về đề tài và thể loại, văn
học thiếu nhi sau năm 1975 còn đa dạng về giọng điệu. Có thể khái quát một điều,
văn học thiếu nhi giai đoạn trước 1975 khá nhất quán về giọng điệu. Cho dù là
giọng giáo huấn, cao đạo hay giọng trữ tình, êm ái thì đó cũng là giọng xuôi chiều
theo xu hướng ngợi ca hướng về hiện thực cách mạng và đại chúng nhân dân, diễn
đạt kinh nghiệm cộng đồng với mong muốn giáo dục các em trở thành những con
người mới xã hội chủ nghĩa, biết yêu Tổ quốc, yêu đồng bào... Quá trình đổi mới
đất nước, đổi mới văn học, đề cao ý thức cá nhân đã tác động mạnh mẽ tới văn học
thiếu nhi. Các nhà văn viết cho các em đã cố gắng tìm tòi để tạo nên một cách nói
riêng, gương mặt riêng, giọng điệu riêng, không nhòe lẫn.
Vân Thanh là một trong những nhà nghiên cứu đã có bề dày trong lĩnh vực
văn học thiếu nhi, công trình đáng chú ý của bà là Truyện viết cho thiếu nhi dưới
chế độ mới. Công trình này giúp người đọc tiếp cận một cách khái quát toàn diện về
thể loại văn xuôi thiếu nhi, đặc biệt là bình diện nội dung.
Với Nẻo vào văn học thiếu nhi, Bùi Thanh Truyền cũng đã góp thêm cái nhìn
khái quát về nhân vật trẻ em trong truyện ngắn cho thiếu nhi thời kì đổi mới. Qua
khảo sát một số tác phẩm truyện thiếu nhi của các tác giả tiêu biểu của thời kì này,
Bùi Thanh Truyền liệt kê ra các kiểu nhân vật như: kiểu nhân vật với những mảnh
vỡ tính cách, nhân vật với những cảm xúc mới mẻ, nhân vật trải nghiệm và nhân vật
bi kịch. [74, tr.90].

6


Tác giả Phong Lê cũng là một trong những người nghiên cứu rất quan tâm
đến văn học dành cho lứa tuổi mới lớn, ông có bài viết đáng chú ý Đi tìm đặc trưng
cho văn học thiếu nhi. Ông khẳng định cái làm nên đặc trưng cho văn học thiếu nhi
là sức hút kì diệu của chất ảo, chất tưởng tượng.
Bên cạnh đó còn có một số luận văn cao học ở trường Đại học Sư phạm Huế

nghiên cứu về mảng văn học thiếu nhi ở nước ta cũng góp phần giúp chúng tôi có
cái nhìn toàn diện hơn về văn học thiếu nhi nước ta nói chung:
Yếu tố kì ảo trong truyện thiếu nhi Việt Nam 1975-2005, luận văn thạc sĩ
Ngữ văn, Hồ Hữu Nhật, Đại học Sư phạm Huế, 2000, đã góp phần làm rõ đặc điểm
của văn học thiếu nhi nước ta giai đoạn 1975 - 2005, trong đó đặc điểm nổi bật nhất
là vai trò của yếu tố kì ảo.
Đặc điểm truyện thiếu nhi của Tô Hoài, luận văn thạc sĩ Ngữ văn, Nguyễn
Thị Minh Ngọc, Đại học Sư phạm Huế, 2009, đã khảo sát truyện thiếu nhi Tô Hoài
đem đến cho người đọc một bức tranh khái quát về tác phẩm dành cho tuổi thơ của
nhà văn Tô Hoài trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 cũng như đánh giá
những đóng góp của ông đối với sự phát triển của nền văn học viết cho thiếu nhi
Việt Nam.
Đặc điểm truyện thiếu nhi của Trần Hoài Dương, luận văn thạc sĩ Ngữ văn,
Đặng Thị Thu Ngân, Đại học Sư phạm Huế, 2015, luận văn này đã góp phần tìm
hiểu rõ hơn những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật truyện thiếu nhi của Trần
Hoài Dương cũng như những đóng góp của tác giả đối với sự phát triển của văn học
thiếu nhi Việt Nam.
Thế giới nghệ thuật trong truyện Nguyễn Nhật Ánh, luận văn thạc sĩ Ngữ
văn, Nguyễn Thị Thanh Minh, Đại học Sư phạm Huế, 2012, chỉ ra sự thành công
đáng ghi nhận của nhà văn trong quá trình miệt mài sáng tạo nghệ thuật. Luận văn
cũng cho chúng ta thấy được diện mạo riêng của Nguyễn Nhật Ánh trong tiến trình
sáng tác truyện dành cho thiếu nhi.
2.2. Các bài viết, nghiên cứu và những nhận định về truyện thiếu nhi của Phan
Thị Thanh Nhàn
Năm 2009, nói về những sáng tác dành cho thiếu nhi của Phan Thị Thanh
Nhàn, Ngọc Thúy nhận xét “ngôn ngữ thật bình dị, phù hợp với lứa tuổi học trò”.

7

Năm 2012, trong bài Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn với thiếu nhi, tác giả Lê
Phương Liên nhận xét như sau:
“Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn viết văn làm thơ cho thiếu nhi lại bởi
sự không may của số phận cô đơn thiếu vắng tiếng bi bô trẻ nhỏ trong căn
nhà của chị. Nhà thơ đã tìm đến trang văn cho trẻ em như để giãi bày, như
để tìm một sự chia sẻ ấm áp trong lành giữa cảnh đời còn nhiều nỗi khổ
đau.”, “Là một tác giả hóa thân vào nhân vật trẻ thơ, trang văn của chị
Nhàn có những góc chiếu, ánh nhìn đa dạng hơn là chỉ riêng một ánh mắt trẻ
thơ. Bước vào làng văn Việt Nam nổi tiếng với tác phẩm Xóm đê ngày ấy, chị
Nhàn dường như đã dành nhiều tình cảm sâu sắc và chân thành cho những
số phận bất hạnh, vất vưởng nghèo khó cùng cực mà lại tồn tại cận kề ngay
tại thủ đô Hà Nội văn minh sang trọng.”, “Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn
không chỉ là người có duyên thầm trong thơ, chị còn có duyên kể chuyện.
Câu chuyện chị kể được dẫn dắt tự nhiên, có lúc dồn nén, có lúc khiến người
đọc hồi hộp chờ đợi…”, “Truyện Bỏ trốn chính là một sự thành công của
nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn trong mảng đề tài ấy và là một đóng góp đáng
kể cho văn xuôi dành cho thiếu nhi Việt Nam.” [82].
Khi thực hiện đề tài này, chúng tôi muốn đi sâu hơn vào thế giới nghệ thuật
truyện thiếu nhi Phan Thị Thanh Nhàn, nhằm chỉ ra những giá trị sáng tạo độc đáo
và góp phần khẳng định những đóng góp của bà trong thể loại truyện thiếu nhi đối
với văn học Việt Nam.
Điểm qua những công trình, bài viết trên về nền văn học thiếu nhi Việt
Nam nói chung và về thành tựu nghệ thuật của một số tác giả dành trang viết của
mình cho lứa tuổi mới lớn nói riêng chúng tôi nhận thấy việc nghiên cứu về văn
học thiếu nhi Việt Nam là vấn đề đang được các nhà nghiên cứu, phê bình văn học
quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên để có một cái nhìn toàn diện về những đóng góp của
Phan Thị Thanh Nhàn lại chưa được quan tâm nhiều. Thế nhưng với những công
trình, bài viết, ý kiến kể trên đã giúp khơi gợi những ý tưởng, những vấn đề thú vị,
cung cấp nhiều gợi ý cũng như tài liệu bổ ích cho quá trình nghiên cứu thực hiện
luận văn của tôi.

8


3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là truyện thiếu nhi đã xuất bản của tác giả
Phan Thị Thanh Nhàn. Gồm có những tác phẩm sau đây:
- Tuổi trăng rằm, Nxb Kim Đồng, (1983).
- Xóm đê ngày ấy, Nxb Kim Đồng, (1985).
- Đứa bé mất cha, Nxb Kim Đồng, (1999).
- Học trò lớp 9, Nxb Kim Đồng, (2008).
- Bỏ trốn, Nxb Kim Đồng, (2015).
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Một số phương diện trong thế giới nghệ thuật truyện thiếu nhi của Phan Thị
Thanh Nhàn như: cảm hứng nghệ thuật và thế giới nhân vật, không - thời gian nghệ
thuật và một số phương thức thể hiện.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để đáp ứng yêu cầu đặt ra của đề tài, chúng tôi sử dụng một số phương pháp
nghiên cứu chủ yếu sau:
4.1. Phương pháp thống kê, phân loại
Chúng tôi tiến hành thống kê phân loại truyện thiếu nhi trong sáng tác của Phan
Thị Thanh Nhàn trên nhiều phương diện, từ đó tìm hiểu thấu đáo hơn các đặc điểm của
nhân vật cũng như các thủ pháp nghệ thuật biểu hiện trong truyện thiếu nhi của Phan
Thị Thanh Nhàn. Sử dụng phương pháp này trong nghiên cứu những tác phẩm tiêu
biểu, chúng tôi có thể xác định được những đặc trưng và hiện tượng mang tính phổ
biến thường xuất hiện trong truyện của bà. Phương pháp này cũng sẽ giúp chúng tôi
minh họa và củng cố những luận điểm mang tính khái quát của luận văn.
4.2. Phương pháp so sánh, đối chiếu
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phương pháp so sánh, đối chiếu

thế giới nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn với những tác
phẩm của các tác giả cùng thời trong văn học Việt Nam để thấy được sự tương đồng và
khác biệt, từ đó nhận ra phong cách riêng độc đáo của tác giả. Đồng thời cũng tiếp tục
so sánh các sáng tác của chính tác giả để thấy được sự vận động của thế giới nghệ thuật
trong truyện ngắn dành thiếu nhi qua các chặng đường sáng tác.

9


4.3. Phương pháp cấu trúc, hệ thống
Khảo sát thế giới nghệ thuật truyện thiếu nhi Phan Thị Thanh Nhàn như một
chỉnh thể sáng tạo bao gồm tất cả các truyện trong mối quan hệ biện chứng giữa các
yếu tố nội dung và hình thức theo các bình diện nghiên cứu đã xác định. Khi sử
dụng phương pháp này, chúng tôi sẽ tìm ra đặc điểm nhất quán về nội dung và nghệ
thuật trong suốt chặng đường sáng tác của Phan Thị Thanh Nhàn ở thể loại truyện
dành cho thiếu nhi.
4.4. Phương pháp xã hội học
Khi sử dụng phương pháp này nghiên cứu về truyện thiếu nhi của Phan Thị
Thanh Nhàn để thấy được ảnh hưởng của các yếu tố nghề nghiệp, nơi sinh, môi
trường sinh sống, làm việc đến tác phẩm và quá trình sáng tác của tác giả.
5. Đóng góp của luận văn
Qua việc nghiên cứu, luận văn sẽ góp phần chỉ ra những thành công của tác
giả Phan Thị Thanh Nhàn trong hành trình miệt mài sáng tạo nghệ thuật, nhận ra
được phong cách riêng của Phan Thị Thanh Nhàn trong lĩnh vực sáng tác truyện
dành cho lứa tuổi thiếu nhi. Từ đó, luận văn trong chừng mực nhất định sẽ góp phần
đánh giá một cách tương đối trọn vẹn, toàn diện những đóng góp của Phan Thị
Thanh Nhàn về lĩnh vực truyện thiếu nhi vào tiến trình phát triển của nền văn học
thiếu nhi Việt Nam từ năm 1975 đến nay. Góp phần khẳng định một phong cách
nghệ thuật độc đáo trong thể loại truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn.
6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Phần nội dung
luận văn được chia làm 03 chương.
Chương 1. Cảm hứng nghệ thuật và thế giới nhân vật trong truyện thiếu nhi
của Phan Thị Thanh Nhàn.
Chương 2. Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của
Phan Thị Thanh Nhàn.
Chương 3. Một số phương thức thể hiện trong truyện thiếu nhi của Phan Thị
Thanh Nhàn.

10


B. PHẦN NỘI DUNG
Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì: “Thế giới nghệ thuật là một thế giới được tạo
ra trong nghệ thuật.” Nó hoàn toàn “khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lý
của con người mặc dù nó phản ánh thế giới ấy”. “Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng
sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng và
nghệ thuật. Mỗi thế giới nghệ thuật như một mô hình nghệ thuật trong việc phản ánh thế
giới, ứng với một cách quan niệm về thế giới, một cách cắt nghĩa về thế giới” [15.
tr.302]. Như vậy, khái niệm thế giới nghệ thuật được nhắc đến, được sử dụng khi tác giả
có nhu cầu diễn đạt ý niệm về cái chỉnh thể bên trong của sáng tác nghệ thuật. Ví dụ như
một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của một tác giả, một trào lưu,…
Chúng ta có thể thấy rõ thế giới nghệ thuật trong một tác phẩm văn chương bao
gồm nhân vật, cốt truyện, các chi tiết được mô tả, không gian, thời gian nghệ thuật và các
phương thức thể hiện của chính tác phẩm đó. Nghiên cứu thế giới nghệ thuật của tác
phẩm giúp chúng ta hiểu được cách cảm nhận thế giới cũng như quan niệm, tư tưởng của
nhà văn. Mỗi nhà văn, mỗi thời đại văn học sẽ có cách tiếp cận hiện thực với những quan
điểm sáng tạo riêng để từ đó sáng tạo ra một thế giới nghệ thuật riêng. Tiếp nhận được
thế giới này là cơ sở để hiểu tư tưởng - nghệ thuật của tác phẩm, cảm nhận được những
gì nhà văn miêu tả, ký thác cũng như cái nhìn, quan niệm của nhà văn về con người,

cuộc sống. Như thế, khi tìm hiểu thế giới nghệ thuật của một tác phẩm văn học, chúng ta
sẽ thấy được những giá trị thẩm mỹ, giá trị nhân văn, giá trị giáo dục, giá trị nhận thức
của tác phẩm đó. Từ đó, chúng ta có thể: 1. Đánh giá được giá trị nghệ thuật của tác
phẩm văn học. 2. Có thể chỉ ra, nhận diện được phong cách nghệ thuật của tác giả để
phân biệt được những đặc trưng riêng về tư tưởng nghệ thuật của tác giả này với tác giả
khác. 3. Định vị vai trò đóng góp của tác giả đó trong dòng chảy chung của văn học.
Như vậy, khi nghiên cứu thế giới nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị
Thanh Nhàn, chúng tôi sẽ tập trung nghiên cứu cảm hứng sáng tác, thế giới nhân vật,
không - thời gian nghệ thuật và một số phương thức biểu hiện như: ngôn ngữ, giọng điệu,
phương thức trần thuật…Từ đó thấy được phong cách nghệ thuật truyện Phan Thị Thanh
Nhàn, cũng như những đóng góp của bà đối với thể loại văn học thiếu nhi Việt Nam.
Cách hiểu như đã lý giải trên đây về thế giới nghệ thuật sẽ là cơ sở để chúng
tôi áp dụng nghiên cứu thế giới nghệ thuật truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh
Nhàn trên ba bình diện với ba chương sau:

11


Chương 1
CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT VÀ THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG
TRUYỆN THIẾU NHI CỦA PHAN THỊ THANH NHÀN
1.1. Cảm hứng nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn
“Cảm hứng” trong sáng tạo văn chương là những cảm xúc ban đầu trào
dâng, thúc đẩy trí tưởng tượng sáng tạo của nhà văn trong việc hình thành tác phẩm.
Hay nói cách khác, "cảm hứng" là xúc cảm tạo nên tác phẩm của nhà văn và nghệ
thuật sẽ là một phương tiện để nhà văn thể hiện cảm xúc từ nhận thức thực tại. Như
vậy, đối tượng được phản ảnh trong một tác phẩm văn học phải là những hình ảnh
đã được nhìn thấy bằng cả trái tim yêu cuộc đời đến tha thiết, mãnh liệt của người
nghệ sĩ. Nó là những cảm xúc, sự rung động của chủ thể sáng tạo trước cuộc đời.
Nó không thể là những hình ảnh được quan sát một cách thờ ơ, máy móc. Những

cảm xúc trước “những điều trông thấy” sẽ chi phối những suy nghĩ, tư tưởng của
chủ thể sáng tạo. Trong quá trình sáng tạo, tác giả sẽ “sống” với những cảm xúc của
mình trước hiện thực được đề cập. Những cung bậc tình cảm như vui, buồn, hờn,
giận, yêu thương, căm thù,… được thể hiện trong tác phẩm sẽ góp phần phản ánh tư
tưởng của tác giả. Đó là tâm hồn, là tình cảm của người nghệ sĩ trước cuộc đời được
gợi lên từ những điều anh ta nhìn thấy, được anh ta phản ánh lại trong tác phẩm tạo
thành nội dung cảm hứng của tác phẩm.
Trong cuốn Giáo trình dẫn luận thi pháp học, Trần Đình Sử cũng cho rằng:
“Cảm hứng nghệ thuật là một tình cảm mạnh mẽ, mang tư tưởng và là một ham
muốn tích cực đưa đến hành động, là niềm say mê khẳng định chân lý, lý tưởng,
phủ định sự giả dối và mọi hình tượng xấu xa tiêu cực, là thái độ ngợi ca đồng tình
với nhân vật chính diện, là phê phán tố cáo thế lực đen tối các hiện tượng tầm
thường”. [59, tr.43].
Như vậy, có thể nói cảm hứng nghệ thuật là một phương diện đặc thù của tác
phẩm văn học. Nó là trạng thái tình cảm xuyên suốt tác phẩm với một tư tưởng nhất
định, một sự đánh giá nhất định của chủ thể sáng tạo trước hiện thực được nói đến
trong tác phẩm, là một trạng thái tình cảm sâu sắc mãnh liệt thể hiện tư tưởng của

12


nhà văn trong sự chiếm lĩnh và khám phá bản chất cuộc sống. Cảm hứng nghệ thuật
bao gồm trong nó cả hai mặt chủ quan và khách quan, nó xuất phát từ nhu cầu nội
tại bên trong của người nghệ sĩ trước hiện thực khách quan. Cảm hứng nghệ thuật
thường thống nhất với đề tài và tư tưởng của tác phẩm. Như thế, khi tiếp cận truyện
thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn từ phương diện cảm hứng nghệ thuật, chúng ta
sẽ có điều kiện khám phá một cách khá toàn diện nội dung sáng tạo của nhà văn.
Truyện thiếu nhi Phan Thị Thanh Nhàn nhìn chung có những nguồn cảm
hứng chính sau:
1.1.1. Cảm hứng ca ngợi tuổi thần tiên

Trong cuộc đời một con người có lẽ tuổi thơ là chính là quãng thời gian đẹp
nhất, hồn nhiên vô tư nhất và cũng là thơ mộng nhất. Là lứa tuổi đang được bao bọc
yêu thương bởi ông bà, cha mẹ, anh em, thầy cô và cả bè bạn để dần khám phá thế
giới này, để dần lớn lên với những ước mơ diệu vợi, để hi vọng vào một tương lai
tươi sáng. Có lẽ vì thế mà mỗi nhà văn, khi cầm bút dành tặng cho lứa tuổi này
những trang viết của mình đều không thể không trải theo từng câu văn những tin
yêu dành cho lứa tuổi hoa mộng. Phan Thị Thanh Nhàn cũng không ngoại lệ.
Những câu chuyện dành cho lứa tuổi thiếu nhi luôn được bà kể lại với tất cả tin yêu,
sự đồng cảm và trân trọng.
Là một cây bút trưởng thành trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, Phan Thị
Thanh Nhàn ghi dấu ấn của mình vào làng văn chương Việt Nam với những vần thơ
dành cho người lớn. Nhưng không dừng lại ở đó, ngòi bút của bà còn hướng đến lớp
bạn đọc khác, đó là lứa tuổi thiếu nhi. Với tất cả sự tin yêu dành cho trẻ thơ, Phan
Thị Thanh Nhàn đã dùng ngòi bút của mình vẽ lại bức tranh thế giới tuổi thơ một
cách sinh động và chân thật nhất. Viết những trang văn dành cho tuổi hoa mộng
cũng là một cách để Phan Thị Thanh Nhàn trải lòng về cảnh ngộ của chính mình
vậy. Có lẽ càng khao khát tiếng cười trẻ thơ nên bà lại càng yêu mến trẻ, càng muốn
dùng ngòi bút nhỏ bé của mình để dành tặng cho lứa tuổi ấy tất cả những tin yêu
bằng tất cả khả năng văn chương mà mình có được. “Nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn
viết văn làm thơ cho thiếu nhi lại bởi sự không may của số phận cô đơn thiếu vắng
tiếng bi bô trẻ nhỏ trong căn nhà của chị. Nhà thơ đã tìm đến trang văn cho trẻ em

13


như để giãi bày, như để tìm một sự chia sẻ ấm áp trong lành giữa cảnh đời còn
nhiều nỗi khổ đau.” [82].
Thế giới tuổi thơ trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn thường là
tuổi thơ của những mảnh đời dù còn nhiều khó khăn, sống trong những bất hạnh,
thiếu thốn về vật chất hoặc tinh thần, hoặc cả hai nhưng vẫn được nhìn dưới ánh

mắt chan chứa yêu thương. Từ những câu chuyện về những đứa trẻ ở xóm đê đến
những đứa bé ở ven thành phố, từ những đứa trẻ mồ côi nghèo khó đến những đứa
bé sống trong cảnh bên cha thì không có mẹ, bên mẹ lại vắng cha bởi sự tan vỡ
hạnh phúc gia đình, mỗi nhân vật là mỗi cảnh đời. Những câu chuyện đều xoay
quanh chuyện sinh hoạt hàng ngày, vui chơi, học tập, thậm chí cả trong cuộc mưu
sinh giúp cha mẹ của các em, tất cả được soi chiếu từ nhiều góc nhìn về mọi mặt
cuộc sống của lứa tuổi thần tiên thơ mộng đáng yêu.
Đầu tiên là trong Tuổi trăng rằm, thế giới của cô bé Việt Nga được bao bọc
quá kĩ càng nhưng nhờ có những người bạn đáng yêu, hóm hỉnh mà thế giới của cô
bé được mở rộng dần ra theo bước chân cô hòa nhập cùng với các bạn trong học tập
và lao động.
Việt Nga, cô bé dù đã học lớp 7 nhưng vẫn được người mẹ yêu con một cách
mù quáng bảo bọc chăm chút quá mức. Dù cô bé muốn dậy sớm, đã hẹn giờ cho
đồng hồ báo thức nhưng người mẹ vẫn tìm cách để cô con gái yêu được ngủ thêm,
không muốn con ra ngoài lao động cùng lớp vì sợ con lạnh. Bà pha sữa, kề tận
miệng ép con uống cho bằng được mới thôi. Quần áo của Nga có đủ màu và luôn
được là thẳng nếp. Tóc Nga cắt ngắn kín đáo uốn hai lớp sóng, mấy sợi trước trán
cũng được sấy qua. Vì sự chăm chút quá mức từ mẹ, Nga được anh Chiến - người
anh cùng cha khác mẹ của cô bé gọi là “cô Hằng Nga ngủ trong nhung lụa” và bác
Thường phán “Công chúa mà lại”. Nhưng trái với Nga, Nụ bao giờ cũng mặc quần
láng đen và áo nâu, đi dép cao su, mùa đông thêm chiếc áo bông sờn của người lớn
đã chữa lại nhưng vẫn rộng. Đôi bạn dần xích lại gần nhau từ việc ganh đua nhau,
giúp đỡ nhau rồi cảm thông, sẻ chia cùng nhau, giúp nhau cùng tiến bộ. Thế giới
tuổi học trò của các em mở ra là những trò nghịch ngợm chỉ có thể là của lứa tuổi
nhất quỷ nhì ma: Là ai đó dùng mực xanh viết lên bàn học chỗ Nga bốn chữ “Giám

14


đốc sở điệu”, rồi tiếp đó là những tiếng cười reo thích thú cùng với bao câu đùa nữa.

Là trò nghịch ngợm của Tài khi Nga với Nụ theo sự phân công của cô giáo chủ
nhiệm đến giúp cậu ta học bài. Là sự thi đua gữa các tổ khi đang thu hoạch ngô
cũng như những câu đùa tếu táo rất học trò của các bạn nhỏ:
Mỗi lần bẻ ngô đến ngang tầm với tổ của Nụ, Tài vỗ tay và cả năm
đứa tổ của nó hét váng lên:
Nụ tầm Xuân nở ra xanh lét,
Em bét rồi có chết hay không!
Thằng Thọ còn nghĩ ra một câu có đủ cả tên sáu đứa tổ Nụ để dài
mồm ra nói trêu:
- Các cậu ơi, mùa Xuân đi bẻ Nụ hoa Nhài về làm Nhân bánh xong
lại Thoa một tí mỡ vào ăn ngon ê cả Lợi nhá.
Bọn cái Nụ ức lắm, xúm nhau lại bàn bạc một lúc, rồi thằng Nhân
to mồm nhất cũng chõ sang bên Tài làm một hơi:
- Chúng tớ đã Tính rồi, mai đứa nào có Tài chịu khó ăn bậy một Tý
thì Thọ phải biết nhá!
Chỉ có thằng Đường là khổ nhất. Cuối buổi làm, khi tất cả ngô đã
được bẻ hết và chuyển về kho, đi trên mặt đê đầy phân trâu bò và những
đống rác, chốc chốc lại có đứa kêu ré lên:
- Mặt Đường bẩn quá Đường ơi! [42, tr.69-70].
Là sự hăng hái thi đua giữa các tổ, là mong muốn tổ mình về đích sớm hơn tổ
bạn nên một kế hoạch táo bạo được đề xuất và cũng được cả tổ nhất trí. Đêm xuống
cả tổ của Tài cùng ra thu hoạch bắp. Cả nhóm say sưa làm việc dưới ánh trăng
thượng tuần với sự khoái chí khi tưởng tượng vẻ mặt ngơ ngác của đám con gái vào
sáng mai. Kết quả là ngơ ngác thật mà ngơ ngác nhất chính là Tài và những thành
viên của tổ mình bởi đêm qua làm nhầm sang phần của tổ bạn mất rồi.
Thứ hai là trong Học trò lớp 9, đến với cuốn sách này chúng tôi tin rằng,
không chỉ lứa tuổi học sinh yêu mến bởi tìm thấy mình trong đó mà ngay cả những
người lớn cũng sẽ giật mình vì thấy lại ngày xưa của mình trong đấy. Đó là tình bạn
với những trò nghịch rất học trò cùng với những rung động đầu đời của tuổi mới

15


lớn. Tất cả, được nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn kể lại bằng một thứ ngôn ngữ rất
đỗi giản dị và hóm hỉnh. Tác giả như hóa thân vào thế giới hoa mộng để nhìn nhận,
để cảm, để thấu hiểu, để thủ thỉ, để tâm tình và sẻ chia về những khó khăn, những
rung động và cả những ước mơ của tuổi nhỏ.
Người đọc sẽ chẳng thể quên Thu “cà kheo” còn được gọi cái tên khác nữa là
Thu “hoa hậu”, là con nhà giàu, nhưng lại cô đơn vì mẹ bỏ Thu đi theo người đàn ông
khác. Thu xinh đẹp, cá tính, thích làm đẹp, thông minh và bồng bột. Nghĩa “đen” hiền
dịu, ít nói nhất, giản dị nhất và cũng học giỏi nhất lớp, Nghĩa chịu khó, thương em và
hiếu thảo với cha mẹ. Vương “bốn mắt” hóm hỉnh, tự lập, học giỏi văn và có năng
khiếu làm thám tử. Loan “tròn” nhanh nhẹn hoạt bát, có máu lãnh đạo, có tư chất của
một vị thủ lĩnh, khéo léo lãnh đạo thần dân lớp 9/3 đoàn kết, học giỏi. Bốn người bạn
với bốn tính cách khác nhau thế lại gặp nhau và trở nên thân thiết, qua từng biến cố,
các em dần xích lại gần nhau và thấu hiểu nhau hơn. Tác giả Phan Thị Thanh Nhàn
đã khéo léo vẽ lại thế giới tuổi thần tiên của các em bằng nhiều bức tranh ngôn từ mà
mỗi một bức tranh là một mẩu chuyện xoay quanh những sinh hoạt của các em trong
năm học cuối cấp. Người đọc không thể không xúc động trước những tâm sự, những
nếp nghĩ chín dần với bao dự định về tương lại của các bạn trẻ. Những suy nghĩ của
các em thật đáng yêu, đáng trân trọng biết nhường nào. Vương ước mơ sẽ trở thành
nhà văn như ông ngoại để không phụ sự kì vọng của ông đối với mình. Thu ước mơ
trở thành ca sĩ với niềm tin “Diva ca hát với hoa hậu thì chưa nhưng tao tin tao có thể
là ca sĩ loại…sao mờ, hoặc ít nhất cũng được chọn làm người mẫu thời trang như
Minh Hạnh, Minh Hằng chẳng hạn. Dễ ợt mà”. [45, tr.19]. Loan lớp trưởng ước mơ
làm giám đốc. Cô bé hào hứng vẽ lên hình ảnh mơ ước của bản thân mình trong
tương lai bằng ngôn ngữ cho các bạn nghe:
Còn tao, nói thật nhé, mỗi lần đến khách sạn mà mẹ tao làm giám
đốc, tao mơ một ngày nào đó, tao cũng có một phòng riêng với cái bàn to
đặt tới ba chiếc điện thoại, máy tính nối mạng suốt đêm ngày (chứ không

hạn chế như tao bây giờ), rồi đến cửa là có người đỡ áo khoác, ngồi vào
bàn là có người mang cà phê nóng hổi đến, ho một cái là bao nhiêu người
xúm lại hỏi “thưa cô có cần con chạy đi mua thuốc không ạ”, “Có cần
hoãn cuộc họp không ạ”. Ôi, oai vô cùng tận! [45, tr.19].
16


Riêng với Nghĩa, cô học trò giản dị cũng có ước mơ giản dị như tính cách
vốn có của mình, chỉ mong sao mẹ cha đỡ vất vả, và em trai được khỏe mạnh. Nghe
ước mơ của bạn Vương thở dài “Ước mơ của Nghĩa mới thực là ước mơ đẹp nhất
đấy!” [45, tr.21]. Thế mới biết, các em không hoàn toàn chỉ là những đứa trẻ, vô lo
vô nghĩ trong những lúc vô tư, nghịch ngợm. Cùng suy nghĩ về “bức tranh” Tâm sự
vụn, chúng ta - những người đọc mới nhận ra các em đang lớn, những suy nghĩ của
các em không chỉ hồn nhiên, đáng yêu mà còn rất sâu sắc.
Nhưng đáng yêu nhất, thú vị nhất và cũng dễ chạm vào trái tim của bạn đọc
nhất có lẽ là câu chuyện về bức thư tình của Cương viết cho Hoài bị cô giáo phát
hiện. Đấy chính là bằng chứng của những rung động đầu đời mà gần như ai đi qua
lứa tuổi học trò cũng một lần mắc phải:
“Ấy ơi,
Ấy có biết là tớ thích nhìn ấy, cả lúc vui lẫn lúc giận, lúc buồn như
thế nào không. Ấy thật là xinh đẹp vô cùng, có thể nói là xinh nhất lớp, nhất
trường. Tớ vẫn bị gọi là còm, nhưng vì ấy, tớ sẽ rèn luyện để cao thêm, để
béo ra.” [45, tr.39].
Bức thư ngắn chỉ vài dòng nhưng chứa đựng những suy nghĩ rất thật của
người viết. Đó là những rung động đầu đời đối với người bạn khác giới, nó có thể
chỉ là thích, chứ chưa hẳn là yêu, nó là thứ tình cảm vụng dại nhưng trong sáng của
tuổi hoa mộng. Khi viết những trang văn như thế dành cho lứa tuổi thần tiên, tác giả
tỏ ra là một người biết đường đến với thế giới riêng của các em. Có lẽ vì thế mà bên
cạnh những nhân vật nhỏ tuổi, Phan Thị Thanh Nhàn cũng xây dựng những nhân
vật người lớn thấu hiểu các em, rất tâm lý, khéo léo trong cách giáo dục các em nên

người như cô giáo Hà, cô giáo Ngân vậy.
Thứ ba là trong tác phẩm Đứa bé mất cha, người đọc một lần nữa lại bắt gặp
sự hiếu động, tinh nghịch của tuổi nhỏ, Hiên cùng các bạn rong chơi và trộm mía,
ngô, dưa chuột với cà chua - một trò gần như không thể thiếu của những đứa trẻ
nông thôn. Chứng kiến những chuyện vui, buồn trong gia đình mình, Hiên đều tìm
đến bạn bè. Không phải ai khác mà chính là những người bạn đã góp phần giúp em
vượt qua những cú sốc trước cuộc đời. Nhóm bạn của Hiên mỗi đứa một cảnh

17


nhưng luôn biết cách chia sẻ, giãi bày cùng nhau để cùng thấu hiểu nhau và nhắc
nhở, bảo vệ nhau trước những cạm bẫy của cuộc đời.
Thứ tư, khi đọc Bỏ trốn, bạn đọc sẽ cảm thấy vô cùng thú vị khi bắt gặp cô
bé Thi lúc bị bà bác dâu cay nghiệt đuổi ra khỏi nhà đã được những người bạn
nghèo bảo vệ, cưu mang. Dù gấp sách lại rồi nhưng chắc chắn câu chuyện chạy trốn
của cô bé vẫn cứ làm ray rứt người đọc. Rằng tuổi thơ luôn ước mơ được sống trong
một mái ấm gia đình, được yêu thương và che chở.
Thứ năm, đến với Xóm đê ngày ấy, bạn đọc chắc chắn lại một lần nữa cảm
nhận được sự ưu ái của tác giả dành cho lứa tuổi học trò, cũng như cảm nhận được
tình bạn trong sáng giữa các em bé xóm nghèo. Có thể nói cảm hứng ngợi ca tình
bạn của lứa tuổi học trò là sợi chỉ xuyên suốt những trang viết của Phan Thị Thanh
Nhàn dành cho thiếu nhi. Qua những trang viết của bà, người đọc bắt gặp những
câu chuyện cảm động về tình bạn. Những nhân vật trong truyện thiếu nhi của Phan
Thị Thanh Nhàn không hề đơn độc mà luôn đồng hành cùng bạn bè. Các em luôn
bên nhau, cùng tham gia những trò nghịch ngợm, cùng buồn cùng vui, cùng mơ ước
để cùng trưởng thành. Để có những trang viết thấm đẫm tính nhân văn như vậy,
chắc chắn hơn ai hết, Phan Thị Thanh Nhàn hiểu rõ nếu thiếu đi tình bạn trong sáng,
vô tư thì tuổi hoa mộng sẽ không còn đáng quý và đáng nhớ nữa.
Đọc những trang văn dành cho thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn vì thế mà

trẻ thơ như thấy chính mình, và người lớn thì như lại được sống trong kí ức của một
thời đã qua. Câu chuyện xoay quanh việc học tập, sinh hoạt thường ngày nhưng làm
toát lên được vẻ đẹp hồn nhiên, nhí nhảnh của tuổi thơ các em. Đó là tuổi của những
trò nghịch ngợm, khám phá bản thân và thế giới cũng như là tuổi của những khát
vọng, ước mơ về một ngày mai tươi sáng. Khi xây dựng hệ thống nhân vật như thế,
có lẽ Phan Thị Thanh Nhàn luôn mong muốn hướng người đọc đến với thế giới tươi
đẹp nhất của tuổi thần tiên.
1.1.2. Cảm hứng giáo dục, hướng thiện
Sinh thời, Hồ Chí Minh luôn quan tâm đến đối tượng thưởng thức từ đó
quyết định hình thức và nội dung của tác phẩm văn học. Trước khi viết, Người luôn
đặt ra và tự trả lời các câu hỏi: Viết cho ai? (đối tượng thưởng thức), Viết cái gì?

18


(nội dung), Viết để làm gì? (mục đích viết), Viết như thế nào? (cách viết). Có lẽ
trước khi cầm bút, mỗi nhà văn, nhà thơ chân chính đều ý thức về trách nhiệm của
mình như vậy, đều phải có trách nhiệm với bạn đọc. Đặc biệt, với bạn đọc nhỏ tuổi
thì nhiệm vụ của người cầm bút lại càng nặng nề hơn. Người viết không chỉ phải
viết sao cho phù hợp với lứa tuổi các em, làm sao cho các em yêu thích những gì
mình viết mà còn phải biết dùng trang văn của mình hướng các em đến với chân
trời của cái đẹp và cái thiện.
Nhiều nhà văn khi viết cho trẻ nhỏ thường lồng vào đó những bài học đạo
đức, giáo huấn tuổi nhỏ một cách gượng gạo, lộ liễu. Phan Thị Thanh Nhàn không
thế, bà đã khéo léo “sống” cùng với lứa tuổi của các em, cùng suy tư, vui buồn,
cùng nghịch ngợm, cùng khám phá, trải nghiệm và đối mặt với cả những cạm bẫy
của cuộc đời để rồi cùng các em ngộ ra những giá trị nhân văn của cuộc đời. Vì thế
mà người đọc, đặc biệt là các bạn nhỏ tuổi không có cảm giác mình bị “dạy dỗ” mà
theo từng trang văn, các bạn tự cảm nhận dần những giá trị chân thiện mĩ để hoàn
thiện mình hơn.

Đọc truyện của Phan Thị Thanh Nhàn người đọc dễ rưng rưng nước mắt bởi
những trang viết làm lay động lòng người. Những câu chuyện mà chúng ta thấy tác
giả như hóa thân vào nhân vật trẻ thơ, để trang văn của bà có những góc chiếu, ánh
nhìn đa dạng. Khi viết cho thiếu nhi, những trang viết của Phan Thị Thanh Nhàn
luôn hướng đến sự trong sáng, hồn nhiên và thánh thiện. Ở đó là những suy tư,
những trải nghiệm của nhân vật qua những hành động, những tình huống, những
mối quan hệ, mà kết thúc truyện bao giờ cũng để lại những dư âm về những tâm tư,
khát vọng mà tác giả muốn trao gửi đến độc giả. Đó là những thông điệp về tình
thương, sự sẻ chia, lòng hiếu thảo, sự nhẫn nại và cả lòng dũng cảm… mà Phan Thị
Thanh Nhàn đã nhắn nhủ đến lứa tuổi thiếu nhi cũng như tất cả bạn đọc mọi lứa tuổi
một cách chân tình nhất bằng những câu chuyện của bà.
Trong Học trò lớp 9 là người chị thương đứa em tật nguyền, là những người
bạn luôn giúp đỡ nhau, là mẹ Nghĩa dù nghèo nhưng lại là một tấm gương về lòng
tự trọng cho Nghĩa và các bạn của mình. Ước mơ của những người bạn cũng chính
là những “gợi ý” để lứa tuổi thần tiên liên hệ đến bản thân mình về một ngày mai và

19


chắc chắn trong suy nghĩ của các em cũng sẽ hướng đến một tương lai tươi sáng và
hữu ích của bản thân. Với Xóm đê ngày ấy ta lại gặp Gái - một cô bé thương người
và giàu lòng tự trọng hay những đứa trẻ trong Bỏ trốn giàu tình thương và giàu lòng
nghĩa hiệp. Đặc biệt là Nga “công chúa” trong Tuổi trăng rằm, hành trình thoát khỏi
vỏ bọc “công chúa” cũng chính là một thông điệp mà nhà văn kín đáo gửi gắm đến
lứa tuổi thần tiên về những điều làm nên giá trị đích thực trong cuộc sống.
Tác giả Phan Thị Thanh Nhàn khéo léo lồng ghép những vấn đề xã hội vào
trang viết của mình, tạo nên bối cảnh, tình huống cho nhân vật sống và trải nghiệm
trong đó như những đợt thực tập để cho các em dần biết cách đối mặt với cuộc sống
vốn không dễ dàng này khi các em bước vào đời. Đó là câu chuyện của Tài bị chú
bảy lừa tham gia vào con đường phi pháp rồi bị công an bắt (Tuổi trăng rằm). Thu

vì hiếu kì, sốc nổi tin vào những lời tán gẫu của người lạ trên mạng xã hội mà suýt
gặp chuyện nếu các bạn và bố không đến kịp (Học trò lớp 9) và Hiên bị lôi kéo vào
con đường ma túy đến bị bắt giam (Đứa bé mất cha). Tất cả, đó không chỉ là những
bài học dành riêng cho lứa tuổi hoa mộng mà còn là những vấn đề mà những người
lớn, những bậc làm ông bà, cha mẹ cũng cần chú ý để soi lại mình trong ứng xử,
quan tâm đến con em mình nhiều hơn.
1.1.3. Cảm hứng tin yêu những mảnh đời tuổi thơ bất hạnh
Hầu như những nhân vật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn
đều có cảnh đời bất hạnh, thiếu thốn nhuốm vẻ lầm than như nơi xóm đê, nơi ngoại
ô, khu nghĩa địa… Tác giả dường như đã dành nhiều tình cảm sâu sắc và chân thành
cho những số phận bất hạnh, vất vưởng nghèo khó cùng cực. Ngòi bút của Phan Thị
Thanh Nhàn không ngần ngại miêu tả chân thực những cảnh đời bất hạnh, những số
phận bèo bọt trong xã hội, những kế sinh nhai đến khó tin. Truyện Bỏ trốn chính là
một tác phẩm tiêu biểu nhất của nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn trong mảng đề tài ấy
và là một đóng góp đáng kể cho văn xuôi dành cho thiếu nhi Việt Nam. Cô bé Thi
mồ côi mẹ, em còn cha nhưng người cha cũng không thể cưu mang em. Bé sống
nhờ nhà người bác trong khi bác dâu lại vô cùng khắc nghiệt với đứa cháu khốn khổ
của chồng. Hay trong Tuổi trăng rằm, Nụ mất mẹ và em trong chiến tranh, còn Côi
trong Xóm đê ngày ấy không biết cha mẹ ruột là ai, em lớn lên nhờ sự nuôi nấng của

20


ông bà đồng Toàn. Hiên trong Đứa bé mất cha dù còn cả cha lẫn mẹ nhưng cha chối
bỏ em và mẹ thì đi bước tiếp. Người đọc dễ dàng nhận ra một trái tim giàu lòng trắc
ẩn của tác giả đối với những mảnh đời bất hạnh cũng như những tin yêu dành cho
những mảnh đời ấy qua từng trang viết.
1.2. Thế giới nhân vật trong truyện thiếu nhi của Phan Thị Thanh Nhàn
Cảm hứng nghệ thuật là khái niệm chỉ trạng thái tình cảm của tác giả xuyên
suốt tác phẩm mà anh ta tạo ra. Nó gắn liền với tư tưởng và ý thức của nhà văn

trước những vấn đề của xã hội được nói đến trong tác phẩm, thể hiện sự giá của nhà
văn đối với những vấn đề đó. Nó được hình thành trên cơ sở lý tưởng thẩm mĩ và lý
tưởng xã hội của nhà văn. Trạng thái tình cảm ấy xuyên suốt tác phẩm và duy trì
cho tác phẩm một không khí cảm xúc nhất định, góp phần tác động đến cảm xúc
của những người tiếp nhận. Trong một tác phẩm, nhân vật chính là yếu tố biểu hiện
rõ nhất và trọn vẹn nhất cảm hứng nghệ thuật của nhà văn.
Các tác giả của Từ điển thuật ngữ văn học cũng cho rằng nhân vật văn học
“là con người được miêu tả trong tác phẩm văn học” [15, tr.235]. Như vậy, nhân vật
văn học là sản phẩm của tư duy nghệ thuật của nhà văn trong sáng tạo nghệ thuật.
Nó là sản phẩm của tư duy nghệ thuật, sự sáng tạo của nhà văn nhằm thể hiện một
tư tưởng cụ thể.
Nhân vật văn học là con người được nhà văn miêu tả trong tác phẩm bằng
phương tiện văn học. Những con người này có thể được miêu tả kỹ hay sơ lược,
sinh động hay không rõ nét, xuất hiện một hay nhiều lần, thường xuyên hay từng
lúc, giữ vai trò quan trọng nhiều, ít hoặc không ảnh hưởng nhiều lắm đối với tác
phẩm. Chúng ta dễ dàng nhận thấy trong một tác phẩm, nhân vật văn học có lúc
được tác giả miêu tả một cách tỉ mỉ, chi tiết về tính cách, hành động, ngoại hình, lai
lịch trong tác phẩm tự sự. Nhưng cũng có lúc chúng ta bắt gặp hình ảnh những nhân
vật được vẽ lên bởi những nét vẽ mơ hồ mà người đọc chỉ có thể cảm nhận được sự
tồn tại của nhân vật đó qua những xúc cảm, tâm trạng của nhân vật trong những tác
phẩm trữ tình. Nhưng tất cả, dù được miêu tả chi tiết hay sơ lược thì những hình
tượng nhân vật được xây dựng nên trong tác phẩm đều nhằm mục đích chuyển tải
những ý đồ sáng tạo của người nghệ sĩ. Tuy nhiên “nhân vật văn học là một đơn vị

21