Xây dựng hệ thống bài tập theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học địa lý tự nhiên lớp 10 THPT
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.39 MB, 107 trang )
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------
TRẦN HỒNG HẢI
XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO HƢỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN LỚP 10 THPT
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
Chuyên ngành: Líluận & Phƣơng pháp dạy học Địa lí
Mã số: 8140111
HUẾ, NĂM 2018
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------
TRẦN HỒNG HẢI
XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO HƢỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN LỚP 10 THPT
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
Chuyên ngành: Líluận & Phƣơng pháp dạy học Địa lí
Mã số: 8140111
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS NGUYỄN NGỌC MINH
HUẾ, NĂM 2018
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và
kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép
sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.
Tác giả luận văn
Trần Hồng Hải
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo - người hướng dẫn khoa
học: PGS. TS Nguyễn Ngọc Minh đã tận tình giúp đỡ và hướng dẫn tôi trong suốt
quá trình thực hiện đề tài.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Địa lí Trường Đại học Sư
phạm - Đại học Huế, đặc biệt là thầy giáo PGS.TS Nguyễn Đức Vũ đã góp nhiều ý
kiến quý báu trong quá trình thực hiện để hoàn thiện đề tài.
Chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu cùng các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Địa
lí, các em học sinh lớp 10A1, A4 trường THPT Phúc Trạch, lớp A1, A2 trường
THPT Hương Khê, lớp A1, A2 trường THPT Hàm Nghi trên địa bàn huyện Hương
Khê tỉnh Hà Tĩnh đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và hợp tác cùng chúng tôi trong
quá trình nghiên cứu.
Cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã động viên giúp đỡ tôi trong suốt
quá trình học tập và nghiên cứu hoàn thiện đề tài.
Hà Tĩnh, tháng 8 năm 2018
Tác giả luận văn
Trần Hồng Hải
MỤC LỤC
Trang
MỤC LỤC ................................................................................................................. 1
DANH MỤC VIẾT TẮT .......................................................................................... 4
DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ 9
DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ ....................................................................... 10
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 7
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 7
2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 7
3. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 7
4. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................. 8
5. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 8
6. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................. 8
7. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 10
8. Cấu trúc luận văn .................................................................................................. 11
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN XÂY DỰNG HỆ THỐNG
BÀI TẬP THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN LỚP 10 ............................................... 12
1.1. Bài tập Địa lí ...................................................................................................... 12
1.1.1. Khái niệm ....................................................................................................... 12
1.1.2. Tác dụng của bài tập địa lí .............................................................................. 13
1.1.3. Phân loại bài tập địa lí .................................................................................... 13
1.1.4. Vị trí của bài tập địa lí trong quá trình dạy học ............................................. 14
1.1.5. Điều kiện để học sinh giải bài tập địa lí ......................................................... 15
1.1.6. Xu hướng phát triển bài tập địa lí ................................................................... 15
1.1.7. Thực trạng của việc xây dựng và sử dụng bài tập địa lí ở các trường THPT 16
1.2. Tự học ................................................................................................................ 20
1.2.1. Khái niệm tự học ............................................................................................ 20
1.2.2. Các hình thức tự học ....................................................................................... 20
1.3. Năng lực tự học ................................................................................................. 23
1.3.1. Khái niệm năng lực tự học ............................................................................. 23
1
1.3.2. Các năng lực tự học cần bồi dưỡng và phát triển cho HS. ............................. 23
1.3.3. Ý nghĩa của phát triển năng lực tự học cho học sinh ..................................... 24
1.3.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển năng lực tự học của học sinh. ............ 26
1.4. Chương trình sách giáo khoa Địa lí lớp 10 THPT ............................................ 27
1.4.1 Mục tiêu chương trình Địa lí lớp 10 THPT ..................................................... 27
1.4.2. Đặc điểm, cấu trúc SGK lớp 10 THPT ........................................................... 28
1.4.3. Điều kiện xây dựng hệ thống bài tập phát triển năng lực tự học trong phần
Địa lí tự nhiên lớp 10 THPT ..................................................................................... 29
1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 10 THPT ........... 30
1.5.1 Đặc điểm tâm lí của học sinh 10 THPT .......................................................... 30
1.5.2. Trình độ nhận thức của học sinh 10 THPT .................................................... 31
CHƢƠNG 2: XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP ĐỊA LÍ THEO HƢỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC
ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN LỚP 10 THPT ...................................................................... 33
2.1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập trong giảng dạy Địa lí lớp 10 phần tự
nhiên đại cương ........................................................................................................ 33
2.1.1. Hệ thống bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu môn học ........................ 33
2.1.2. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính chính xác, khoa học .............................. 33
2.1.3. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính hệ thống, tính đa dạng ........................... 33
2.1.4. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính phân hóa và tính vừa sức ...................... 34
2.1.5. Hệ thống bài tập phải góp phần củng cố kiến thức cho học sinh ở các mức độ
hiểu, biết, vận dụng .................................................................................................. 34
2.1.6. Hệ thống bài tập phải phát huy tính tích cực nhận thức, năng lực sáng tạo của
học sinh ..................................................................................................................... 34
2.2. Quy trình xây dựng hệ thống bài tập ................................................................. 34
2.2.1. Xác định mục tiêu của bài tập ........................................................................ 34
2.2.2. Xác định nội dung bài tập............................................................................... 35
2.2.3. Xác định loại bài tập, các kiểu bài tập............................................................ 35
2.2.4. Thu thập thông tin để soạn hệ thống bài tập................................................... 35
2.2.5. Tiến hành soạn thảo bài tập ............................................................................ 35
2.2.6. Hoàn thiện hệ thống bài tập ............................................................................ 36
2
2.3. Xây dựng hệ thống bài tập phần Địa lí tự nhiên lớp 10 THPT ......................... 36
2.3.1. Các bài tập theo chủ đề: Bản đồ ..................................................................... 36
2.3.2. Các bài tập theo chủ đề: Trái Đất. Hệ quả các chuyển động của Trái đất ..... 41
2.3.3. Các bài tập theo chủ đề: Thạch quyển ............................................................ 44
2.3.4. Các bài tập theo chủ đề: Khí quyển ............................................................... 47
2.3.5. Các bài tập theo chủ đề: Thủy quyển. ............................................................ 51
2.3.6. Các bài tập theo chủ đề: Thổ nhưỡng quyển và sinh quyển ......................... 54
2.3.7. Các bài tập theo chủ đề: Một số quy luật của lớp vỏ Địa lí ......................... 57
2.4. Phương pháp sử dụng hệ thống bài tập Địa lí tự nhiên lớp 10 theo hướng phát
triển năng lực tự học ................................................................................................. 62
2.4.1. Yêu cầu sử dụng phương pháp ....................................................................... 62
2.4.1.1. Đối với học sinh .......................................................................................... 62
2.4.1.2. Đối với giáo viên ......................................................................................... 62
2.4.2. Phương pháp sử dụng ..................................................................................... 62
2.4.3. Ví dụ minh họa phương pháp sử dụng bài tập trong dạy học Địa lí tự nhiên
đại cương lớp 10. ...................................................................................................... 64
CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ......................................................... 77
3.1. Mục tiêu thực nghiệm ........................................................................................ 77
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm .................................................................................... 77
3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm ...................................................................................... 78
3.4. Đối tượng thực nghiệm ...................................................................................... 78
3.5. Tiến hành thực nghiệm ...................................................................................... 79
3.6. Kết quả thực nghiệm.......................................................................................... 79
3.6.1. Kết quả thực nghiệm về mặt định lượng ........................................................ 80
3.6.2. Kết quả thực nghiệm về mặt định tính............................................................ 84
3.6.3. Nhận xét chung về thực nghiệm ..................................................................... 86
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 88
TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................... 90
PHỤ LỤC
3
DANH MỤC VIẾT TẮT
Từ viết tắt
Giải nghĩa
BT
Bài tập
BTĐL
Bài tập Địa lí
TH
Tự học
NLTH
Năng lực tự học
ĐLTNĐC
Địa lí tự nhiên đại cương
KT - XH
Kinh tế - xã hội
SGK
Sách giáo khoa
CT
Chương trình
ĐC
Đối chứng
TN
Thực nghiệm
KT
Kiểm tra
ĐG
Đánh giá
KTĐG
Kiểm tra đánh giá
PP
Phương pháp
PPDH
Phương pháp dạy học
GV
Giáo viên
HS
Học sinh
CNTT
Công nghệ thông tin
THPT
Trung học phổ thông
TNSP
Thực nghiệm sư phạm
4
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1: Tầm quan trọng của sử dụng bài tập trong dạy học địa lí tự nhiên lớp 10 ....... 17
Bảng 1.2: Cách sử dụng BTĐL trong quá trình dạy học .......................................... 17
Bảng 1.3: Tình hình sử dụng BT trong quá trình dạy học địa lí .............................. 18
Bảng 1.4: Vai trò giải các BT phần địa lí tự nhiên lớp 10 THPT ............................ 19
Bảng 1.5: Kết quả điều tra về vai trò của tự học ...................................................... 25
Bảng 1.6. Lý do học sinh cần phải tự học phần địa lí tự nhiên ................................ 25
Bảng 2.1: Nhiệt độ và lượng mưa các tháng trong năm của manila ........................ 49
Bảng 2.2: Lượng mưa trung bình năm ở các đới...................................................... 52
Bảng 2.3: Lưu lượng nước sông hồng các tháng trong năm ở sơn tây (m3/s) .......... 53
Bảng 2.5: Sự thay đổi nhiệt độ trung bình năm và biên độ nhiệt năm theo vĩ độ ở
Bán cầu bắc ............................................................................................................... 74
Bảng 3.1: Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 78
Bảng 3.2. Điểm bài kiểm tra lần 1 ............................................................................ 80
Bảng 3.3: Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 1 ................ 80
bảng 3.4: Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra lần 1 ............................................ 81
Bảng 3.5: Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra lần 1 ................................. 82
Bảng 3.6: Điểm bài kiểm tra lần 2 ............................................................................ 82
Bảng 3.7: Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 2 ............ 83
Bảng 3.8: Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra lần 2............................................ 84
5
DANH MỤC HÌNH ẢNH, BIỂU ĐỒ
Hình 2.1. Các vành đai động đất, núi lửa và các vùng núi trẻ.................................. 37
Hình 2.2. Các mảng kiến tạo của thạch quyển ......................................................... 38
Hình 2.3. Gió và bão ở Việt Nam ............................................................................. 39
Hình 2.4. Đường chuyển động biểu kiến của Mặt trời trong năm ........................... 42
Hình 2.5. Cấu trúc Trái Đất ...................................................................................... 44
Hình 2.6. Lược đồ các mảng kiến tạo, động đất và núi lửa ...................................... 46
Hình 2.7. Biểu đồ nhiệt độ, lượng mưa của một số địa điểm ................................... 48
Hình 2.8. Sơ đồ phân tầng thực vật theo độ cao ....................................................... 50
Hình 2.9. Lược đồ các đới khí hậu ở bán cầu Nam .................................................. 51
Hình 2.10. Lược đồ các dòng biển trên thế giới ....................................................... 54
Hình 2.11. Các kiểu thảm thực vật chính trên thế giới ............................................. 55
Hình 2.12. Các nhóm đất chính trên Thế giới .......................................................... 55
Hình 2.13. Gió và bão ở Việt Nam ........................................................................... 71
Hình 2.14. Phân phối bức xạ Mặt Trời ..................................................................... 73
Hình 3.1. Biểu đồ lũy tích kết quả bài kiểm tra lần 1 ............................................... 81
Hình 3.3. Biểu đồ lũy tích kết quả bài kiểm tra lần 2 ............................................... 83
Hình 3.4. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra lần 2 ............................................... 84
6
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Xã hội thông tin và nền kinh tế tri thức đã đặt ngành giáo dục đứng trước cơ
hội thuận lợi và cùng với những thử thách lớn trong vấn đề đào tạo nguồn nhân lực
với những yêu cầu mới. Để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nền kinh tế xã hội,
toàn ngành giáo dục đang nỗ lực đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) theo hướng
tích cực, phát huy tối đa khả năng tự học của học sinh; từng bước rèn luyện tư duy
độc lập nhằm tạo ra những lớp người mới năng động sáng tạo, giàu tính nhân văn,
đáp ứng được những yêu cầu của thời đại.
Chủ trương của ngành giáo dục nước ta là phát hiện, đào tạo và bồi dưỡng
nhân tài. Do đó mỗi trường phổ thông ở từng vùng cần có lực lượng giáo viên có
khả năng phát hiện học sinh năng khiếu và có biện pháp, phương pháp để bồi dưỡng
cho các em. Điều đó minh chứng bằng kết quả học sinh qua các kỳ thi hàng năm đã
có không ít các em học ở các trường THPT đạt kết quả cao. Kết quả đó phần lớn là
do năng lực tự học, tự nghiên cứu của các em rất tốt.[21]
Sau một thời gian đổi mới phương pháp dạy và học, nhất là việc tự học và học
suốt đời của các em học sinh, đặc biệt là những em yêu thích môn Địa lý đã đầu tư
cho việc tự học nhiều hơn. Tuy nhiên, lượng tài liệu và thông tin hiện nay là rất lớn
và có nhiều quan điểm khác nhau của nhiều tác giả nên các em gặp trở ngại trong
việc lựa chọn tài liệu và phương pháp tự học đảm bảo tin cậy, hiệu quả.
Xuất phát từ những lý do nêu trên chúng tôi đã chọn đề tài “Xây dựng hệ
thống bài tập theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học địa
lí tự nhiên lớp 10 THPT” để nghiên cứu.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Nghiên cứu xây dựng được hệ thống bài tập địa lí theo hướng phát triển năng
lực tự học cho học sinh lớp 10 trong học Địa lí tự nhiên ở trường phổ thông. Qua đó
thực hiện đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất lượng dạy và học môn
Địa lí hiện nay.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lý luận về xây dựng bài tập địa lí theo hướng tự học của
học sinh lớp 10.
7
- Nghiên cứu thực trạng dạy học địa lí lớp 10 ở các trường phổ thông.
- Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập địa lí theo hướng tự học, trong dạy
học phần địa lí tự nhiên lớp 10 THPT.
- Thực nghiệm sư phạm đánh giá tính khả thi và hiệu quả việc sử dụng hệ
thống bài tập cho học sinh ở trường phổ thông.
4. Đối tƣợng nghiên cứu
- Bài tập địa lí
- Năng lực tự học của học sinh
- Địa lí tự nhiên lớp 10
5. Phạm vi nghiên cứu
+ Nội dung:
- Trong khuôn khổ của đề tài này chúng tôi chỉ nghiên cứu phần Địa lí tự
nhiên lớp 10.
- Xây dựng các bài tập phần Địa lí tự nhiên lớp 10 theo hướng phát huy năng
lực tự học cho học sinh.
+ Không gian
Chúng tôi nghiên cứu chủ yếu tại các trường trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh: trường
THPT Phúc Trạch, THPT Hương Khê; THPT Hàm Nghi và một số tỉnh khác như:
trường THPT Cao Thắng - thành phố Huế; THPT Vĩnh Linh - Quảng Trị.
+ Thời gian: Từ tháng 01/2017 đến tháng 8/2018.
6. Lịch sử nghiên cứu
Xây dựng hệ thống bài tập không phải là vấn đề mới cả về mặt lí luận và
thực tiễn, tuy nhiên xây dựng hệ thống bài tập theo hướng phát triển năng lực tự học
của học sinh lại là vấn đề đang được quan tâm và bàn đến nhiều trong các công
trình nghiên cứu về khoa học giáo dục.
- Trên thế giới:
Vấn đề xây dựng hệ thống bài tập (HTBT) trong dạy học đã được nhiều nhà
khoa học trên thế giới quan tâm:
Việc sử dụng bài tập để kích thích người học tìm ra tri thức mới có từ rất sớm.
Từ thời cổ đại, nhà hiền triết Hy Lạp Socrrat (470-39 TCN) đã đề ra phương pháp
vấn đáp, gợi mở. Ông đã dùng phương pháp này để dạy triết học, giúp cho người
học tiếp cận tri thức mới.
8
Ở Liên Xô cũ, nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả như Sôclivskara
(1971), Abramova, D.B Gophman, Kadosuhico (1979) đã đề cập đến vai trò,
phương pháp xây dựng hệ thống bài tập để dạy học ở phổ thông.[20]
Trong thế kỷ XX, các nhà giáo dục Xô Viết B.P.Exipop, M.A Danilop, IF
Kharlamop đề tìm kiếm con đường tích cực hóa hoạt động dạy học, trong đó có sử
dụng câu hỏi, bài tập.[20]
- Ở trong nước:
Xây dựng và sử dụng bài tập trong các khoa học tự nhiên được nghiên cứu từ
lâu, trong số đó có Lí luận dạy học đại cương của tác giả Nguyễn Ngọc Quang, Lí
luận dạy học hóa học của tác giả Nguyễn Cương, Dương Xuân Trình (1975),... Các
tác giả đã đề ra phương pháp, biện pháp xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập như là
phương tiện chuyển tải tri tức mới.[8]
Trong bộ môn Địa lí, nhiều nhà nghiên cứu giáo dục đã quan tâm đến vấn đề
xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập trong dạy học địa lí nhằm củng cố và khắc sâu
kiến thức cho học sinh như:
+ Nguyễn Minh Tuệ - Trần Thị Tuyết Mai – Nguyễn Đức Vũ, “Hệ thống câu
hỏi trắc nghiệm và bài tập tự luận Địa lí 10”, NXBGD 2006. Ở đây các tác giả đã
biên soạn cả câu hỏi và bài tập địa lí một cách cụ thể. Chúng tôi tham khảo cách
thức soạn bài tập của tác giả để phục vụ quá trình nghiên cứu đề tài.
+ Nguyễn Minh Tuệ - Nguyên Đức Vũ – Phạm Thu Phương, “Tìm hiểu kiến
thức Địa lí 10” NXBGD 2006. Các tác giả hệ thống được kiến thức, mục tiêu cần
đạt về kiến thức trong dạy học Địa lí lớp 10. Đây là cơ sở chúng tôi tham khảo để
xây dựng hệ thống bài tập và đưa ra lời giải.
Các nghiên cứu xây dựng hệ thống bài tập trong dạy học Địa lí tự nhiên lớp 10
THPT, theo hướng phát triển năng lực tự học có các công trình nghiên cứu sau:
+ “Xây dựng hệ thống bài tập với Atlat Địa lí Việt Nam trong dạy học phần
Địa lí tự nhiên lớp 12 trung học phổ thông”, Luận văn thạc sĩ của tác giả Võ Hồng
Tuyến An năm 2011, trường ĐHSP Huế. Đề tài khoa học này tác giả đã đề cập đến
hệ thống bài tập và cách xây dựng, trong phạm vi Atlat Địa lí Việt Nam và chỉ
nhằm mục tiêu dạy học Địa lí tự nhiên lớp 12.
+ “Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng trong dạy học Địa lí KT-XH
đại cương lớp 10 ở các trường THPT chuyên”, Luận văn Thạc sĩ của tác giả Đỗ Thị
9
Lan Anh năm 2016, trường ĐHSP Huế. Tác giả xây dựng hệ thống bài tập nhằm rèn
luyện kỹ năng cho học sinh trong dạy học phần Địa lí kinh tế - xã hội đại cương và
chỉ đặt trong phạm vi nghiên cứu là trường chuyên, đối tượng thực nghiệm là học
sinh khả - giỏi. Mục tiêu nghiên cứu tác giả là để bồi dưỡng học sinh giỏi Địa lí, đặc
biệt là rèn luyện các kỹ năng cho học sinh: Đọc bản đồ, vẽ và nhận xét các loại biểu
đồ, phân tích bảng số liệu thống kê... Bài tập tác giả xây dựng ở đây là nhằm đạt
được mục tiêu đó.
+ “Xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập kiểm tra đánh giá học sinh theo
định hướng năng lực trong dạy học địa lí 10 trung học phổ thông”, Luận văn thạc sĩ
của tác giả Nguyễn Thị Mùi năm 2016, trường ĐHSP Huế. Ở đây tác giả xây dựng
hệ thống cả câu hỏi và bài tập theo hướng phát triển năng lực một cách chung
chung, chưa cụ thể cho từng năng lực. Phạm vi nghiên cứu là toàn bộ hệ thống kiến
thức môn Địa lí lớp 10.
+ “Xây dựng và sử dụng một số chủ đề địa lý tự nhiên trong dạy học Địa lý lớp
10 trung học phổ thông”, Luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Khăm, năm 2016,
ĐHSP Huế. Đề tài khoa học này được tác giả nghiên cứu với mục đích là xây dựng
và sử dụng chủ đề địa lí, trong phần Địa lí tự nhiên lớp, không đề cập đến xây dựng
bài tập địa lí. Nó không trùng với đề tài chúng tôi nghiên cứu: “Xây dựng hệ thống
bài tập nhằm phát triển năng lực tự học trong dạy học Địa lí tự nhiên đại cương”.
Những đề tài trên, các tác giả mới chỉ đề cập đến năng lực chung hoặc năng
lực tự học trong địa lí lớp 10 nói chung. Bên cạnh đó, mỗi đề tài đều có phạm vi
ứng dụng thực nghiệm trên những địa bàn khác nhau, nên đề tài tôi chọn nghiên cứu
ở đây vừa có tính kế thừa, vừa có tính mới và có giá trị áp dụng cho chúng tôi trong
quá trình giảng dạy.
Như vậy, đến thời điểm này chưa một công trình nghiên cứu khoa học nào
hoàn chỉnh việc thiết kế hệ thống bài tập trong phần Địa lí tự nhiên lớp 10 theo
hướng phát huy năng lực tự học. Đây chính là nhiệm vụ mà đề tài cần giải quyết.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
7.1. Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết
- Phương pháp sưu tầm tài liệu: thu thập các nguồn tài liệu liên quan để xây
dựng cơ sở lí luận của đề tài.
10
- Sử dụng phối hợp các phương pháp phân tích, tổng hợp: để tiến hành xem
xét, lựa chọn tư liệu liên quan, phân loại, hệ thống các nguồn tài liệu làm cơ sở khoa
học nghiên cứu của đề tài.
- Phương pháp phân loại, hệ thống hóa trong nghiên cứu tài liệu lý luận có
liên quan.
- Phương pháp lịch sử. Chúng tôi sử dụng phương pháp này theo hướng đi tìm
những thông tin, khái niệm liên quan đến bài tập, cách xây dựng hệ thống bài tập và
tự học qua các thời kỳ của các tác giả đề lại.
7.2. Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn.
7.2.1. Phương pháp khảo sát điều tra
Chúng tôi sử dụng bằng cách khảo sát điều tra tình hình xây dựng và sử dụng
bài tập phần Địa lí tự nhiên trong dạy học Địa lí lớp 10, ở các trường THPT Phúc
Trạch, Hương Khê, Hàm Nghi trên địa bàn huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh, bằng
cách áp dụng phiếu điều tra.
- Phương pháp chuyên gia: Lấy ý kiến các GV môn Địa lí có kinh nghiệm trên
địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, Tp. Huế, Quảng Trị và ý kiến của HS về hệ thống bài tập
phần Địa lí tự nhiên lớp 10.
7.2.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm.
Tổ chức thực nghiệm sư phạm ở các trường THPT trên địa bàn huyện Hương
Khê, tỉnh Hà Tĩnh nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài.
7.2.3. Phương pháp toán thống kê
Sử dụng các phương pháp thống kê toán học để xử lí các số liệu đã thu thập
được từ kết quả học tập của học sinh, xử lí phiếu điều tra, nội dung góp ý của GV
và HS.
8. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính
của đề tài gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của xây dựng hệ thống bài tập theo
hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học Địa lí tự nhiên lớp 10
Chương 2: Xây dựng hệ thống bài tập theo hướng phát triển năng lực tự học
cho học sinh trong dạy học Địa lí tự nhiên lớp 10 THPT
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
11
Chƣơng 1:
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN XÂY DỰNG
HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ
TỰ NHIÊN LỚP 10
1.1. Bài tập Địa lí
1.1.1. Khái niệm
Theo nghĩa chung nhất, thuật ngữ “bài tập” (tiếng Anh) là “Exercise”, tiếng
Pháp – “Exercice” dùng để chỉ một loạt hoạt động nhằm rèn luyện thể chất, tinh
thần và trí tuệ.[30]
Trong giáo dục, theo Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, thuật ngữ
“bài tập có nghĩa là bài ra cho học sinh làm để vận dụng những điều đã học”.[14]
Theo Thái Duy Tuyên “bài tập là một hệ thống thông tin xác định bao gồm
những điều kiện và những yêu cầu được đưa ra trong quá trình dạy học, đòi hỏi
người học một lời giải đáp, mà lời giải đáp này về toàn bộ hoặc từng phần không ở
trạng thái có sẵn của người giải tại thời điểm mà bài tập được đặt ra”.[15]
Bài tập được xem như là một phương tiện dạy học then chốt trong quá trình
dạy học, dùng bài tập trong quá trình hình thành kiến thức, khai thác kiến thức, phát
triển tư duy, hình thành kĩ năng, kĩ xảo cho người học và kiểm tra, đánh giá chất
lượng học tập. Theo đó, có thể xem bài tập là một “vũ khí” sắc bén cho GV, HS
trong quá trình dạy học và sử dụng bài tập, là một trong những yêu cầu quan trọng
trong quá trình dạy học nhằm nâng cao chất lượng đào tạo.
Như vậy bài tập địa lí là những yêu cầu, nhiệm vụ mà GV đặt ra cho HS trong
quá trình dạy học; là những bài ra cho học sinh làm để vận dụng những điều đã học,
đòi hỏi HS bằng nhiều cách giải đáp những yêu cầu, nhiệm vụ đặt ra nhằm mục đích
củng cố kiến thức, rèn luyện kỹ năng Địa lí, phát triển năng lực tư duy, tự học và sáng
tạo. Bài tập địa lí là một hệ thống thông tin xác định, bao gồm hai phần: cơ sở dữ liệu
(điều kiện bài tập nêu ra) và yêu cầu, nhiệm vụ đặt ra trong nội dung bài tập.
12
1.1.2. Tác dụng của bài tập địa lí
“Bài tập Địa lí là một bộ phận, một khâu của các tiết học Địa lí, nhằm giúp
học sinh củng cố và mở rộng kiến thức đã học” [8]. Bài tập Địa lí góp phần rèn luyện
và phát triển các kỹ năng địa lí cho HS: phân tích, tổng hợp, so sánh; kỹ năng vẽ các
sơ đồ, biểu đồ, đồ thị, bài tập địa lí còn giúp HS hình thành và phát triển các kỹ
năng cần thiết để tự học, tự nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của GV, cụ thể:
BTĐL giúp cho học sinh hiểu được một cách chính xác các khái niệm Địa lí,
nắm được bản chất của từng khái niệm đã học.
Học sinh có điều kiện để rèn luyện, củng cố và khắc sâu các kiến thức Địa lí
tự nhiên đại cương, hiểu được mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức cơ bản; Góp
phần hình thành được những kĩ năng, kĩ xảo cần thiết về bộ môn Địa lí, để học sinh
sử dụng thuật ngữ Địa lí đúng, chính xác.
BTĐL còn được sử dụng nhiều trong quá trình chuẩn bị nghiên cứu các kiến
thức mới; mở rộng sự hiểu biết một cách sinh động, phong phú và không làm nặng
nề khối lượng kiến thức của HS; có khả năng phát triển tư duy sáng tạo của HS.
BTĐL có tác dụng giáo dục đạo đức tư tưởng vì khi giải bài tập HS tự rèn
luyện cho mình những phẩm chất tốt của con người như: tính kiên nhẫn, chịu khó,
cẩn thận, chính xác, khoa học, tính trung thực, tính sáng tạo, lòng yêu thích bộ môn.
Ngoài ra BTĐL còn có khả năng để gắn kết các nội dung học tập ở trường với
thực tiễn đa dạng, phong phú trong tự nhiên hay của đời sống kinh tế - xã hội thể
hiện trong nội dung BTĐL, các quy luật địa lí.
1.1.3. Phân loại bài tập địa lí
Hiện nay có nhiều cách phân loại bài tập khác nhau. Theo các nhà khoa học
Địa lí, BTĐL có các dạng sau:
Dựa vào nội dung toán học của bài tập: bài tập định tính,bài tập định lượng.
Dựa vào nội dung của bài tập địa lí: bài tập lý thuyết, bài tập thực hành, bài
tập tổng hợp.
Dựa vào chức năng của bài tập: bài tập tái hiện kiến thức (hiểu, biết, vận
dụng), bài tập rèn luyện tư duy độc lập, sáng tạo (phân tích, tổng hợp, đánh giá).
Dựa vào kiểu hay dạng bài tập: bài tập xác định vị trí các đối tượng Địa lí, bài
tập xác định cơ cấu thành phần đối tượng Địa lí, bài tập nhận biết các đối tượng Địa
13
lí, bài tập bằng hình vẽ.
Dựa vào khối lượng kiến thức: dạng bài tập đơn giản (cơ bản) và dạng bài tập
phức tạp (tổng hợp).
Dựa vào cách thức kiểm tra: bài tập phục vụ thi trắc nghiệm, bài tập phục vụ
thi tự luận; Dựa vào phương pháp giải bài tập: bài tập giải thích các hiện tượng Địa
lí, bài tập phân tích chứng minh đặc điểm, hiện tượng địa lí, bài tập vẽ biểu đồ.
Dựa vào mục đích sử dụng: bài tập dùng để kiểm tra đầu giờ, bài tập dùng để
củng cố kiến thức, bài tập ôn tập, bài tập bồi dưỡng học sinh giỏi, bài tập để phụ
đạo học sinh yếu.
Dựa theo các bước của quá trình dạy học: bài tập mở bài, tạo tình huống dạy
học, bài tập vận dụng khi giảng bài mới, bài tập củng cố, hệ thống hóa kiến thức;
Bài tập về nhà, bài tập kiểm tra.
Ngoài ra, có thể dựa vào đặc điểm của hoạt động nhận thức có thể chia thành:
Bài tập tái hiện: Bài tập yêu cầu HS nhớ lại, tái hiện kiến thức, kĩ năng đã học;
Bài tập vận dụng sáng tạo: Bài tập yêu cầu HS phải áp dụng những kiến thức, kĩ
năng đã học để giải quyết vấn đề trong tình huống mới. Ở mức độ cao hơn, bài tập
sáng tạo đòi hỏi HS giải quyết vấn đề theo một hướng mới, một kĩ thuật mới, một
phương pháp mới.
Trong thực tế dạy học Địa lí, có hai cách phân loại bài tập có ý nghĩa hơn cả là
phân loại theo nội dung và theo dạng bài.
1.1.4. Vị trí của bài tập địa lí trong quá trình dạy học
Trong thực tế dạy học hiện nay, nhiều giáo viên chưa nắm được vị trí của bài
tập địa lí trong quá trình dạy học. Họ thường sử dụng BT vào đầu giờ để kiểm tra
bài cũ hoặc cuối giờ học, cuối chương, cuối học kì để ôn tập và kiểm tra kiến thức.
Quan niệm đó chưa thật đúng, làm giảm tác dụng của BT khi dạy học.
GV có thể sử dụng BT ở bất cứ lúc nào, nơi nào khi thấy nó có thể giúp mình
thỏa mãn nhiệm vụ dạy học và mục đích dạy học. Ngược lại, GV hoàn toàn có thể
không sử dụng BT khi điều đó không cần thiết cho công việc giảng dạy của mình.
Bài tập Địa lí chứa đựng nội dung dạy học phải phù hợp với năng lực nhận
thức của học sinh và góp phần thực hiên được ý đồ dạy học của GV. Khi ra một bài
tập phải xác định đúng vị trí của bài tập để nó trở thành một bộ phận hữu cơ của hệ
14
thống kiến thức cần truyền thụ.
1.1.5. Điều kiện để học sinh giải bài tập địa lí
Học sinh cần hình thành và phát triển được năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã
hội, cụ thể là năng lực địa lí, bao gồm: Năng lực nhận thức thế giới theo quan điểm
không gian; Năng lực giải thích các hiện tượng và quá trình địa lí (tự nhiên, kinh tế
– xã hội); Năng lực sử dụng các công cụ Địa lí học và tổ chức học tập thực địa;
Năng lực thu thập, xử lí và truyền đạt thông tin Địa lí; Năng lực vận dụng kiến thức,
kĩ năng vào thực tiễn.[4]
Học sinh phải nắm chắc lý thuyết: các khái niệm, quy luật Địa lí; Nắm được
các dạng bài tập cơ bản, nhanh chóng xác định bài tập thuộc dạng bài tập nào;
Nắm được một số phương pháp giải thích phù hợp với từng dạng bài tập; Biết được
một số thủ thuật tính toán, xử lí số liệu, vẽ biểu đồ; Đọc và sử dụng các loại bản đồ
Địa lí; Đọc và phân tích Atlat Địa lí.
Tóm lại, để giải được các bài tập Địa lí học sinh cần phải có kiến thức và kỹ
năng Địa lí. Học sinh phải có thái độ hành vi học tập đúng đắn, nghiêm túc và có
tính cầu thị. Trong phần Địa lí tự nhiên lớp 10, học sinh phải trang bị được cho
mình những kiến thức cơ bản về tự nhiên đại cương và rèn luyện, phát huy năng lực
tự học.
1.1.6. Xu hướng phát triển bài tập địa lí
Thông qua chương trình môn Địa lí nói chung, chương trình môn Địa lí 10 nói
riêng, học sinh cần hình thành thế giới quan khoa học và các phẩm chất yêu thiên
nhiên; có ý thức, niềm tin và hành động cụ thể trong việc sử dụng hợp lý tài nguyên
thiên nhiên và bảo vệ môi trường; yêu thương người lao động, tôn trọng những giá
trị nhân văn khác nhau; rèn luyện được sự tự tin trung thực, khách quan; đồng thời
hình thành và phát triển các năng lực tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải
quyết vấn đề và sáng tạo.[4]
Vì vậy, xu hướng xây dựng BT địa lí hiện nay là: Hạn chế những bài tập có
nội dung Địa lí nghèo, ghi nhớ máy móc, học thuộc, những bài tập có nội dung
phức tạp, xa rời hoặc phi thực tiễn; tăng cường sử dụng bài tập thực hành, tăng
cường sử dụng bài tập theo hình thức tự học; xây dựng bài tập mới về bảo vệ môi
trường và phòng chống thiên tai, xây dựng bài tập mới để rèn luyện cho học sinh
15
năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề. Đa dạng hóa các loại hình bài tập bằng
hình vẽ, bài tập vẽ đồ thị, sơ đồ, xây dựng những bài tập có nội dung phong phú,
sâu sắc, phần tính toán đơn giản, nhẹ nhàng, xây dựng và tăng cường sử dụng bài
tập định lượng.
1.1.7. Thực trạng của việc xây dựng và sử dụng bài tập địa lí ở các trường THPT
Để đánh giá thực trạng xây dựng và sử dụng hệ thống BTĐL ở các trường
THPT, chúng tôi đã sử dụng hình thức khảo sát điều tra tại một số trường học.
1.1.7.1. Mục đích điều tra
Tìm hiểu thực trạng trong việc sử dụng bài tập Địa lí tự nhiên lớp 10 ở trường
THPT để đưa ra cách khắc phục nhằm nâng cao chất lượng giáo dục.
1.1.7.2. Đối tượng điều tra
Chúng tôi tiến hành khảo sát thực trạng việc sử dụng bài tập địa lí tự nhiên lớp
10, 11 GV; 191 HS của 3 trường (trường THPT Phúc Trạch, trường THPT Hương
Khê và trường THPT Hàm Nghi) trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh và GV ở trên địa bàn TP
Huế, Quảng Trị.
1.1.7.3. Cách tiến hành
Thiết kế phiếu điều tra (phụ lục 1,2,3).
Phát phiếu điều tra cho GV và HS.
Tiến hành thống kê kết quả thu được.
Trao đổi trực tiếp với GV dạy lớp 10 về HTBT và cách dạy.
1.1.7.4. Kết quả điều tra
+ Về nhận thức của GV
Điều tra nhận thức của GV về tầm quan trọng của việc sử dụng hệ thống bài
tập Địa lí tự nhiên lớp 10 ở các trường THPT trong giảng dạy môn Địa lí.
Phiếu điều tra có các mức độ sau: mức độ 1: hoàn toàn không đồng ý, mức độ
2: không đồng ý, mức độ 3: đồng ý, mức độ 4: hoàn toàn đồng ý.
Qua điều tra, chúng tôi thấy (xem bảng 1.1)
16
Bảng 1.1: Tầm quan trọng của sử dụng bài tập trong dạy học Địa lí tự nhiên lớp 10
Mức 1
Các mức độ
Số
lượng
Mức 2
Tỉ lệ %
Số
lượng
Mức 3
Tỉ lệ %
Số
lượng
Mức 4
Tỉ lệ %
Số
lượng
Tỉ lệ %
Rất cần thiết
0
0
0
0
4
36.4
3
27.2
Cần thiết
0
0
0
0
2
18.2
2
18.2
0
0
0
0
0
0
0
0
Không cần
thiết
Qua bảng chúng ta thấy: hầu hết GV đã nhận thức được tầm quan trọng của
việc sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học Địa lí nói chung và phần Địa lí tự nhiên
lớp 10 nói riêng.
+ Về cách thức sử dụng BTĐL trong quá trình dạy học
Bảng 1.2: Cách sử dụng BTĐL trong quá trình dạy học
Cách thức sử dụng BTĐL
Số lượng
Tỉ lệ %
GV hướng dẫn toàn bộ
4
36.8
GV hướng dẫn một phần
3
27.2
GV gợi ý
3
27.2
HS tự học
1
8.8
Cách thức sử dụng BTĐL trong quá trình dạy học hiện nay ở trường THPT
phần đa là dưới sự hướng dẫn của GV, học sinh tự học, tự làm BTĐL còn ít. Vì vậy
quá trình dạy học gặp nhiều khó khăn trong đổi mới PP, phần lớn HS còn thụ động
trong học tập và tiếp cận tri thức mới.
17
+ Về việc sử dụng BT trong quá trình dạy học Địa lí
Bảng 1.3: Tình hình sử dụng BT trong quá trình dạy học Địa lí
Mức độ sử dụng
Khá thường
Ít sử dụng
Không sử dụng
TT Các khâu trong quá trình dạy
xuyên
học
Số
Số
Tỉ lệ
Số
Tỉ lệ
Tỉ lệ %
lượng
lượng
%
lượng
%
1 Trong quá trình dạy bài mới
7
63.3
4
36.7
0
0
2
Trong phần củng cố, hoàn
thiện và nâng cao kiến thức
6
54.5
5
45.5
0
0
3
Trong bồi dưỡng HSG
3
27.3
8
72.7
0
0
4
Trong kiểm tra đánh giá
10
91
1
9
0
0
Qua bảng chúng ta thấy được các BTĐL chưa sử dụng tích cực và thường
xuyên trong quá trình dạy học.
Ngoài ra chúng tôi nhận thấy đa số trong các giờ dạy, GV tiến hành sửa BT
bằng cách gọi vài HS lên bảng trong giờ kiểm tra bài cũ cùng một lúc để giải BT mà
các em đã chuẩn bị sẵn ở nhà. GV ít đầu tư cho việc ra BT, phần lớn BT GV ra cho
HS là từ tài liệu tham khảo, ít mang tính tích cực, tự lực của HS. Như vậy GV còn
xem nhẹ hoạt động xây dựng bài tập theo hướng phát triển năng lực tự học.
Phần lớn GV chưa sử dụng BT do chính GV tự biên soạn vào dạy học mà chủ
yếu sử dụng các BT trong SGK, tài liệu tham khảo. HS làm các BTĐL không
thường xuyên, ít trong giờ học chính khóa, nếu có thì chủ yếu trong các buổi dạy
BDHSG.
+ Điều tra về học sinh
Điều tra nhận thức của HS về vai trò của việc giải BTĐL trong quá trình học
phần Địa lí tự nhiên lớp 10 THPT:
Sử dụng phiếu điều tra có các mức độ sau: mức độ 1: hoàn toàn không đồng ý,
mức độ 2: không đồng ý, mức độ 3: đồng ý, mức độ 4: hoàn toàn đồng ý.
18
Bảng 1.4: Vai trò giải các BT phần Địa lí tự nhiên lớp 10 THPT
Mức 1
Vai trò
Có BT nên việc học
dễ dàng hơn
Mức 2
Mức 3
Mức 4
Số
Tỉ lệ
Số
Tỉ lệ
Số
Tỉ lệ
Số
Tỉ lệ
lượng
%
lượng
%
lượng
%
lượng
%
0
0
15
2.3
78
63.2
49
34.5
0
0
0
0
115
91
27
19
0
0
5
3.5
98
66
39
27.5
Sử dụng BT làm cho
kết quả học tập cao
hơn
Có hứng thú hơn khi
giải các BT
Từ các kết quả điều tra nêu trên, chúng tôi rút ra:
Các dạng BT trong sách giáo khoa chưa đầy đủ, số lượng tương đối ít. Đa số
các GV đều chú trọng đến việc sử dụng BT để luyện tập, hệ thống kiến thức và hình
thành kĩ năng cho HS. GV ít sử dụng BT để hình thành khái niệm, kiến thức mới,
rèn luyện kĩ năng thực hành, kĩ năng quan sát, giải thích và năng lực vận dụng kiến
thức cho HS vào việc giải quyết các vấn đề thực tiễn. Ngoài SGK, GV thường biên
soạn các BT, kể cả việc xây dựng cho các em một HTBT hoàn chỉnh. Để thực hiện
một tiết dạy có nhiều BT, GV thường phát cho HS phiếu học tập, cách này được
GV dùng nhiều nhất vì dễ thực hiện.
Rất nhiều HS từ trước đến nay vẫn học tập một cách thụ động, ghi chép học
thuộc, áp dụng máy móc, chỉ dựa vào lời giảng của GV, hầu như không có thói
quen tự học, thậm chí đọc xong một đoạn trong SGK, không thể tự tóm tắt được nội
dung chính, đặc biệt là không thể rút ra phương pháp chung để thực hiện một loại
hoạt động nhận thức cụ thể. Rèn luyện kĩ năng tự học cho HS là một quá trình lâu
dài phức tạp và luôn luôn được củng cố, nâng cao và bổ sung thêm, bởi vậy tốt nhất
là nên dành thời gian tiếp xúc giữa GV và HS ở trên lớp để thực hiện công việc đó.
Xây dựng HTBT có chất lượng cho HS là việc đúng đắn và GV cần khai thác
thế mạnh của BTĐL một cách triệt để nhằm phát triển tư duy cho các em, đồng thời
kích thích sự hứng thú và sáng tạo qua từng bài tập, phát huy năng lực tự học của
học sinh.
19
1.2. Tự học
1.2.1. Khái niệm tự học
Tự học: “Cốt lõi của học là tự học, nhờ tự học mà năng lực của mỗi người
được phát huy mạnh mẽ. Tự học là quá trình cá nhân người học tự lực, tự giác, tích
cực, độc lập, nhằm chiếm lĩnh tri thức, kinh nghiệm ở một lĩnh vực nào đó trong
học tập nhằm hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách”[10]. Tự học là một hình
thức học tập có tính độc lập cao và đậm sắc thái cá nhân nhưng có quan hệ chặt chẽ
với quá trình dạy học. Nội dung của tự học rất phong phú, bao gồm toàn bộ những
công việc học tập do cá nhân và có khi cả tập thể HS tiến hành ngoài giờ, hoặc do
bản thân HS tiến hành ngay trong giờ học trên lớp như: đọc sách, làm bài tập, làm
bài thực hành, tự suy nghĩ, tự động não tìm ra tri thức mới.
Tự học là một quá trình mà người học tự thực hiện các hoạt động học tập, có
thể cần hoặc không cần sự hỗ trợ của người khác, dự đoán được nhu cầu học tập của
bản thân, xác định được mục tiêu học tập, phát hiện ra nguồn tài liệu, con người
giúp ích được cho quá trình học tập, biết lựa chọn và thực hiện chiến lược học tập
và đánh giá được kết quả thực hiện.
Như vậy khái niệm tự học ở đây được hiểu là hoạt động tự lực của HS để
chiếm lĩnh tri thức khoa học đã được qui định thành kiến thức học tập trong chương
trình và SGK với sự hướng dẫn trực tiếp hoặc gián tiếp của GV thông qua các
phương tiện học.
1.2.2. Các hình thức tự học
+ Tự học không có sự hướng dẫn trực tiếp của GV
Tự học thông qua tài liệu, qua tìm hiểu thực tế, học kinh nghiệm của người
khác. Hình thức tự học này HS gặp nhiều khó khăn do có nhiều lỗ hổng kiến thức,
khó thu xếp tiến độ, kế hoạch tự học, không tự đánh giá được kết quả tự học của
mình, từ đó HS dễ chán nản và không tiếp tục tự học.
Tự học trong một giai đoạn của quá trình học tập: ví dụ như học bài hay làm
bài tập ở nhà (khâu vận dụng kiến thức) là công việc thường xuyên của học sinh
phổ thông. Để giúp HS có thể tự học ở nhà, GV cần tăng cường kiểm tra, đánh giá
kết quả học bài, làm bài tập ở nhà của học sinh.
20
Tự học qua phương tiện truyền thông: HS được nghe GV giảng giải minh họa,
nhưng không được tiếp xúc với GV, không nhận được sự giúp đỡ khi gặp khó khăn.
Với hình thức tự học này, HS cũng không đánh giá được kết quả học tập của mình.
Tự học qua tài liệu hướng dẫn: Trong tài liệu trình bày cả nội dung, cách xây
dựng kiến thức, cách kiểm tra kết quả sau mỗi phần, nếu chưa đạt thì chỉ dẫn cách tra
cứu, bổ sung, làm lại cho đến khi đạt được mục tiêu của hoạt động học tập. Tuy nhiên
nếu chỉ dùng tài liệu tự học HS cũng có thể gặp khó khăn và không biết hỏi ai.
Học sinh tự thực hiện một số hoạt động học dưới sự hướng dẫn chặt chẽ của
GV ở lớp: Với hình thức này cũng đem lại kết quả nhất định. Song nếu HS vẫn sử
dụng SGK Địa lý như hiện nay thì họ cũng gặp khó khăn khi tiến hành tự học vì
thiếu sự hướng dẫn về phương pháp học.
Qua việc nghiên cứu các hình thức tự học ở trên chúng tôi thấy rằng mỗi hình
thức tự học có những mặt ưu điểm và nhược điểm nhất định. Để nhằm khắc phục
được những nhược điểm của các hình thức tự học đã có này đề xuất một hình thức
tự học mới: tự học theo tài liệu hướng dẫn và có sự giúp đỡ trực tiếp một phần của
GV gọi tắt là "tự học có hướng dẫn".
+ Tự học có hướng dẫn
Tự học phải có mục đích, nội dung và phương pháp phù hợp. Hình thức tự học
có hướng dẫn vừa phải đảm bảo thực hiện đúng quan điểm dạy học hiện đại vừa
phù hợp với đặc điểm nhận thức của HS.
Cần hiểu mối quan hệ giữa dạy và tự học là quan hệ giữa tác động bên ngoài
và hoạt động bên trong. Tác động dạy của GV là bên ngoài hỗ trợ cho HS tự phát
triển, chỉ có tự học của HS mới là nhân tố quyết định sự phát triển của bản thân HS.
Trong tự học có hướng dẫn, HS nhận được sự hướng dẫn từ hai nguồn: từ tài liệu
hướng dẫn và trực tiếp từ GV.
Nguồn hướng dẫn qua tài liệu: Tài liệu SGK Địa lý thường chỉ trình bày
kiến thức mà không có những chỉ dẫn về phương pháp hoạt động để tiếp cận tri
thức, hình thành kĩ năng. Bởi vậy HS rất bị động, đọc đến dòng nào trong SGK
thì biết đến dòng ấy không hiểu phương hướng bước đi kế hoạch như thế nào và
sau khi học xong cũng không thể tự rút ra được điều gì về phương pháp làm việc
để vận dụng cho các bài sau. Để khắc phục tình trạng đó tài liệu hướng dẫn tự
21
