Nghiên cứu quy trình lọc bụi khí và dùng thực vật chỉ thị để khảo sát biến động phóng xạ mức thấp của lớp không khí gần mặt đất : Luận án PTS. Vật lý: 01 02 02

MUC LUC
Trang
Cac dac trung chung cua luan an

1

Noi dung va ket qua ciia lu^n an

6

Chuong I Tong quan ve nhiam xa moi trudng khong khi
va cac phuong phap do

6

1.1 Tom tdt ve dac trimg cac ngudn nhiam bin
phdng xa moi trudng kh6ng khi
1.1.1 Phdng xa tu nhian

6
6

1.1.2 Sir ra tang miic nhiam bin phdng xa tu nhian do
khai thac nang iuong va cac boat dpng cong nghiap
1.1.3 Nhiam bin phdng xa nhan tao

8
9

1.2 Sir phat trien cac phuong phap do, khao sat boat dp
phdng xa muc thap Idp khong khi g^n mat dat

19

1.2.1 Cac phuang phap nghian cuu phd bien

19

1.2.2 Phuang phap su dung sinh vat chi thi

23

1.3 Khao sat ndng dp phdng xa miic tha'p cua
Idp khong khi g'an mat dat a Viet nam

26

Chuong II Tao thiet bi va qui trinh do hoat dp phdng xa
bui khi bang he phd ke Gamma phan giai cao

28

11.1 Tao thiet bi l^'y mlu bui khi tren phin ipc
vdi Imi Iirong Ipc idn

29

11.2 Tao he giam phong cho pho ke Gamma
vdi detector ban dSn
II.2.1 Tao he giam phdng cho phd ka' Gamma

35
35


n.2.2 Danh gia d6 nhay ciia ha do

42

II.3 Nghien curu nang cao dp nhay ciia he do

47

n.3.1 Nghian cuu chpn kich thudc toi uu cho cac mSu do hinh tru

47

n.3.2 Kiem tra va thuc nghiem

61

n.3.3 Tdi uu ddng bp qui trinh

65

n.3.4 Su dung cac hop dung mSu hinh gie'ng kich thudc tdi uu

66

Chuong n i Nghien cihi phuang phap diing la thong
lam chi thi phdng xa moi trirdng khong khi

75

i n . l Nghien cuu mot so dac trung hap thu phdng xa
ciia la thong

78

m. 1.1 Phuang phap xac dinh hoat dp phdng xa cua la thong

79

in. 1.2 Nghian cuu kha nang hap thu phdng xa ciia la
thong theo dp tudi
HI. 1.3 Xii ly sd Ueu va ban luan ka't qua

81
.

84

IIL2 Nghien curu hoat dp phdng xa ciia khong khi sau su cd
nha may DNT Trecndbun b^ng chi thi la thong

89

Chuong rv Qui trinh ket hprp khao sat hoat dp phdng xa Idp khong khi
gan mat dat va ket qua trien khai tren thuc te

100

rv.l Danh gia he sd tuang quan tuyen tinh giua hoat dp
137

phdng xa

Cs trong la thong va trong bui khi

100

IV.2 Qui trinh ket hop Ipc bui khi va dung la thong lam chi
thi de khao sat bien dpng phdng xa Idp khong khi gan
mat dat

101

rv.3 Trien khai qui trinh tai Ha npi

103

rV.4 Lfng dung qui trinh trong thuc te hien nay

110


Ket luan

112

Tai lieu tham khao

115


MODAU

SlJ CAN THIET CUA LUAN AN
Tir dau thap nian 80, ddi vdi nhi^au nude tran tha' gidi, viae nghian cuu nhiim xa
mdi trudng ndi chung va ddi vdi moi trudng khong khf ndi riang da dat duac nhung
thanh tuu r^t to Idn. Cac ka't qua nay dupe th^ hian ra't phong phu, sau sac va sinh
ddng trong cac hdi thao qudc gia va qudc ta' vao tfau nhung nam 80 [22, 23, 28, 62].
Ngay tir trudc dd, tai hdi thao qudc t^ v'a cac phuang phap do nhanh phdng xa trong
mdi trudng td chuc tai Neuherberg (CHLB Diic) thang 7/1972 [31], ngudi ta da
khuya'n cao v'a hai ha thong cac phuang phap do nhanh trong kiem soat, nghian cuu
phdng xa moi trudng: Ha thdng cac phuang phap va thia't bi Ipai I hoat ddng lian tuc,
duac bd tri thanh mang ludi theo lanh thd, dac biat d nhung vdng g'an cac trung tarn
nghian cuu va cong nghiep hat nhan. Ha thdng nay cd nhiem vu phat hien nhanh cac
bia'n dpng phdng xa moi trudng d muc cao (nhd han l-=-2 bac hoac xung quanh muc
tdi da cho phep tiiy theo ddi tuang quan trac) d^ thong bao va cac Trung tam. Tai cac
Trung tam moi trudng qudc gia hoac khu vuc cd day du cac phuang phap va trang bi
loai n d^ do hoat dp phdng xa miic tha^p se thtrc hian cac nghian cuu chi tia't, chinh
xac hem cac ngudn nhilm xa va quya't dinh cac bian phap xu ly. Trong trudng hap
can khao sat bia'n ddng phdng xa mtic th£p thi chinh cac Trung tam nay thuc hian.
d nude ta viae nghian cuu nhilm xa moi trudng da bat Jau tir nam 1958 nhan nam
vat ly dia cau Qudc ta' nhung sau dd da bi gian doan do chien tranh va do nhung khd
khan cua da^t nude. Hieu ro fam quan trpng cua va'n da duac nau ra d tran, nhieu dt tai
thudc cac chucmg trinh trpng di^m c^fp Nhk nude, c^p Bd, Nganh theo hudng nghien
cuu nay da duac trien khai sau khi dS"! nude duac hoan toan giai phdng. Mot trong
nhung npi dung trpng tam ciia thdi ky nay la xay dimg cac phdng thf nghiam do
phdng xa muc th^fp vdi cac qui trinh ddng bd, tuang ddi hoan thien va thuan loi d^

khao sat bia'n dpng phdng xa mdi trudng, trong dd xac dinh hoat dp phdng xa miic


thip ciia cac ddng vi phdng xa nhan tao trong Idp khong khi g'an mat d^t la mot yeu
c'au ra't dan thiet. Trien khai cac npi dung nay thuc su cd nhung khd khan bdi vi muc
nhiam b^n phdng xa nhah tao cua khf quy^n vao cudi thap nien 80 da giam nhieu do
cac cudng qudc hat nhan da thda thuan cha'm dut cac cupc thii vu khf hat nhan
(VKHN) tren khong va tran mat dat tir nam 1980. Tran the gidi cac quy trinh nghien
cuu ve nhilm xa mdi trudng khong khf dau da duac hoan thien vao nhung nam 70 va
dau nhung nam 80 trong di'au kian muc nhilm xa khf quyan kha cao. Chung ta dupe
ka' thij:a nhung dinh hudng chfnh ve khoa hpc cong ngha nhung khong tha va cung
khong cd dieu kien lam duac nhu vay. Tinh hinh dd ddi hdi phai nghian cuu mot each
cd he thdng dl cd the dua ra mot qui trinh ddng bp, thich hop vdi hoan canh kinh ta'
va dieu kien ky thuat ciia nude ta, dap ung dupe viec khao sat nhilm ban phdng xa
ciia Idp khong khf gan mat da^t trong bdi canh dd nhilm bdn phdng xa nhan tao da
giam di rat nhieu so vdi thdi ky ma cac qui trinh hian cd da dupe hinh thanh.
Luan an ciia chiing toi la mot trong nhung ka't qua ciia cac d'a tai thupc va'n de 06
thupc chuong trinh 52.02 va chuong trinh 66A, nham gdp ph^an nhd giai quyet yeu
cau cap bach dd. Lap khong khf g'an mat d^t lian quan true tia'p da'n ddi sdng ciia con
ngudi va moi sinh vat khac. Do dd viec thudng xuyan danh gia, kiam tra muc nhilm
ban phong xa ciia nd dupe coi la bien phap phdng chdng chii dpng huu hieu lam ca sd
cho viec trien khai cac bien phap phdng chdng tia'p theo va dp dung cac cong nghe xu
ly thich hop.
Hien nay, ngay tai cac nude phat triln, nhung nghien cuu lien quan den van de
nay van con dupe dac biat quan tam, mac dii muc nhilm xa khong khf da giam dans
ka do giam bdt cac vu thii vu khf hat nhan, bdi vi nhung su cd hat nhan nguy hiem
vdn cd tha xua't hien ba't cu liic nao (sir cd Trecndbun la vi du tiau bieu) va bdi vi
viec su dung cac chat phdng xa trong kinh te va chien tranh vin dang tiep tuc. Cac su
cd hat nhan anh hudng da'n mdi trudng khi quyen tuy xdy ra vdi tan suat tha'p nhu*n2
neu khong duac phat hian va xii iy kip thdi thi hau qiia se ra't Idn.

MUC DICH CUA LUAN AN
a. xay dirng quy trinh ka't hap, cd dp nhay tuang ddi cao sir dung hai phuang phap
cd kha nang hd trp iSn nhau de danh gia va kiein tra hoat do pii()ng xa nluin tao rnuc
thap ciia Idp khong khi g'an mat dat:
- Phuang phap thu bui khf tren phin Ipc.
- Phuang phap dijng la thdng lam cln thi nhilm ban phdng xa.
b. Triln khai thuc te quy trinli dupe xay dung tren dia ban Ha noi de' hoan thien
qui trinh va thu thap bp sd lieu phong phdng xa ciia mdi trudng khong kiii. Tir dd nit
ra nhung nhan xet budc dau quy luat ve su thay ddi theo mua va ty sd hoat dp phdng
xa ciia mot vai cap ddng vi phdng xa quan trpng .
Dl dat dupe muc dich neu tren trong thdi gian thuc hien luan an chung toi da:
- Tao thiet bi hiit khf liru lupng Idn dl thu bui khf tren phin loc - Su dung giay Ipc
111 ciia Trung qudc c6 hieu sua't giu bui khf cao -- 99%.
-Xay dung va hoan thien he giam phong bang che chan cac Idp vat lieu nane cho
cac detector ban ddn. tao nen he do gamma phong thap c6 nang suat phan giai cao.
- Nang cao dp nhay ciia he thiet bi bang each sir dung phuang phap mo phdng
thdng ke hieu suat hinh hoc ciia mSu do hinh tru de tu do chpn dirpc can hinh tdi ini
ciia mau cho hieu suat hinh hpc cao nha't.
- Xac dinh hoat dp phdng xa ciia la thdng theo thang tudi di chon dp tudi tdi iru
ma bdt dau tu dd la thdng hap thu cac nguyen td phdng xa chti yeu tu moi irudns
khong khf. Ket qua nghien cuu tren khfa canh nay cho phep dua ra Idi khiing dinh ve
viec sir dung cac la thdng d Viet nam lam chi thi nhilm xa cua lap khong khf san niiit
dat ddng thdi cung chi ra dp tudi tdt nha't thich hap cho muc dfch nay.
- Hoan thien tham qui trinh nghian cuu hoat dp phdng xa ciia bui khf qua phin Inr
va qui trinli six dung la thdng lam chi thi phdng xa cho Idp khong khf gan mat dat.
Tren ca sd cac qui trinh nay dua ra qui trinh ket hpp Ipc bui khf va di^mg la thons lam
chi thi de khao sat bien dpng phdng xa muc thap ciia Idp khf quyen gan mat dat.

Y NGlflA KHOA HOC vA THI/C TlfiN
Thuc hian thanh cong dt cuang nghian cuu dupe da ra da dem lai cho luan an
nhung ka't qua mang y nghia khoa hpc va thuc tiln nha't dinh: Dd la Tan dau tian d
Viat nam mot qui trinh ka't hap Ipc bui khf vdi chi thi thuc vat duac hinh thanh dap
uug cd hiau qua nhu dau khao sat dd nhilm xa mtic th^p cua Idp khdng khf gan mat
d^t. Cung la ftn dSu tian d trong nude cac thia't bi l^y mSu bui khf Imi Iuong Idn dupe
tao nan va van hanh, dat n"an mdng cho cho viae nghian ciiu cd ha thdng boat dd
phdng xa bui khi mot each chu ddng. Cung la Fan dau tian ty sd hoat dd phdng xa
^Be/'^^Cs, mot thdng sd r^t cd y nghia trong nghian cuu nhilm xa mdi trudng ciia lap
khdng khf gan mat dA tai Ha npi dupe xac dinh.

KET QUA CONG BO TAI LIEU
Cac ka't qua nghian cuu cua luan an da dupe cdng bd trong 10 cOng trinh ttr [1-3,
7, 8, 11, 12, 40-42] . Mdt sd ndi dung khac va nhung ka't qua tran da dupe trinh bay
tai cac Hdi nghi khoa hpc, Hdi nghi Vat ly toan qudc, Hdi nghi Tan thii nha^t Trung
tam vat ly hat nhan- Vian khoa hpc Viat Nam, Hdi nghi tdng ka't cong tac nghian cuu
nam 1991 cua Phdng an toan va nghian cuu phdng xa Vian lian hap nghian cuu hat
nhan Dubna.

KHOI LUONG VA CAU TRUC CUA LUAN AN
Luan an gdm 121 trang, cd 4 chuong cung vdi pKan md dau va pKan kdft luan,
trong dd cd 25 hinh ve, 27 bang sd liau va 64 danh muc tai liau tham khao.
Trong chuong I trinh b^ly tdng quan v^ cac ngudn nhilm bdn phdng xa tu nhian va
nhan tao dd'i vdi khdng khf, v'a sir phat tri^n va hoan thian cac phuang phap khao sat
theo a, P, y, Va ca sd cua su lira chpn vk utig dung cac phuang phap, Va tinh hinh
nghian cuu boat dd phdng xa ciia Idp khdng khf g'an mat d^t tran the' gidi va trong
nude.

Trong chuong 11 trinh bay ka't qua xay dung qui trinh do boat dp phdng xa bui khf
va muc phdng xa bui ling bang phuang phap true tia'p: Tao thie't bi la'y mSu bui khi
tran phin Ipc. Tao he giam phdng bang nhieu Idp vat lieu. Danh gia dp nhay cua he
do. Nghian cuu tdi uu hda ca'u tnic mlu do hinh tru de nang cao hieu sua't hinh hpc
nham nang cao dp nhay he thie't bi do phd gamma vdi mSu bui khf. Phan tfch de tdi
uu hda cau hinh cac hop dung mSu hinh gie'ng va ung dung cua nd.
Trong chuong HI trinh bay ka't qua nghian cuu su dung la thong nhu mot thuc vat
chi thi nhilm bain phdng xa nhan tao ciia Idp khdng khi gan mat da't vdi y tudng tdng
quat la do hoat dp phdng xa riang cua la thdng ddng thdi vdi viec do boat dp phdng
xa ciia bui khf, bui lang theo phuang phap true tiep vdi dieu kien mdi trudng thay ddi
tu nhien theo miia. Khao sat bang thuc nghiem de chpn dp tudi la thong thich hop
lam chi thi ddi vdi hai loai thdng phd bien d nude ta la thdng dudi ngua va thdng
•>

'

nhua, qua viae nghien cuu chi tiet dac-trung hap thu

137

'

••

Cs cua la thdng theo dp tudi.

Trong chuong IV trinh bay quy trinh ke't hpp Ipc bui khf va diing la thdng lam chi
thi d^ khao sat hoat dp phdng xa muc tha'p cua Idp khdng khi gan mat da't tran ca sd
hai qui trinh da dupe nghian cuu trong chuong II va in. Ket qua trien khai qui trinh
ka't hpp xac dinh hoat dp phdng xa ciia Idp khdng khi g'an mat dat tai Ha npi mot each

he thdng n-ong gan 3 nam ban nic tir 1987 da'n 1990 va ling dung hien nay cung dupe
trinh bay trong chuong nay.
Phan ket luan nhac lai nhiing ket qua co ban da dat duac, phan tfch y nghia khoa
hoc va thuc tiln ciia luan an.


NOI DUNG vA K^t QUA CUA LUAN AN
CHUONG 1
TONG QUAN vfe NHlfiM XA MOI TRUING KHONG KHI
vA cAc PttUONG PHAP

DO

LI Tom tdt ve dac trung cac ngudn nhiem ban phong xa khong khi:
Lap khdng khf gan mat dit, cung nhu cac ddi tuang mdi trudng bi nhilm b^n
phdng xa bdi hai Ipai:
I.l.l Phdng xa tu nhien: Phdng xa cd ciing ngudn gdc vdi su hinh thanh cua trai
da^t va vu tru.
Phdng xa cd ngudn gdc trai dit: Gdm hai hp phdng xa tu nhian chu ya'u la Urani,
Thori va mdt sd ddng vi phdng xa khac ( K,

V, Rb,

I,

La,

Sm,

Lu),

tiau bilu la "^^K. Tfnh trung binh d dfau kian tu nhian binh thudng, phdng xa cd
ngudn gdc trai d^t gay nan Ifau chia'u chia'm tdi tran 5/6 tong Ifau chia'u cua phdng xa
tu nhian. Ph^an con lai Ih. li'au chi^u cua buc xa vii tru. Trong tdng Ifau chi^u phdng xa
cd ngudn gdc trai dit thi Ifau chiS'u cua xa khf Radon chiefm tdi 3/4 [33, 53], chu ya'u
la chi^u xa trong bdi biic xa anpha, true tia'p d ca quan hd ha'p, Nhu vay Radon la
thanh ph'an nhilm bdn phdng xa tu nhian chu ya'u dd'i vdi Idp khdng khf g'an mat dSt.
Xa khf Radon sinh ra trong ehudi phan ra ciia hp Urani. Trong dd " Ra la hat
nhan me. Nhu ta bi^t, Urani tdn tai trong d^t, nude, vat liau xay dung, nguyan liau
cdng nghiap,... Qua trinh thoat xa khf Radon tiif trong long cac vat cha't ndi tran va su
tham nhap cua chiing vao Idp khdng khf g'an mat dit la qua trinh han tuc va phiic tap,
dan dupe xac dinh riang biat vdi nhung ddi tuang quan trpng c'an khao sat d di'au
kian binh thudng hoac d dfau kian tiau chu^n.
Ha sd can bang giua Radon va san phim phan ra sdng ngan ciia nd la mot trong
nhOtig dac trung tdn tai quan trpng nha^t cua Radon trong lap khdng khf g'an mat da't.


Ky hieu F ta ty sd giOa ndng dp Radon tuang duang can bang vdi ndng dd phcSng xa
ciia Radon:
P = (Xeq,Rn)/XRH

vdi Xeq.Rn = 0.105 RaA + 0,516 RaB + 0.379 RaC, trong do RaA, RaB. RaC la
nong dp phdng xa cua " ' Po. " Po va

Bi tuang ung.

Ciic ket qua nghien cuu tai nhieu nai tren the gidi da cho thay gia tii inina hinh
ciia F d ngoai trdi, tren dp cao each mat da't Im la 0,8.
Gia tri cua F trong nha thay ddi trong giai rpng han, tir 0,3 - 0.8. Can ci'r ket qua
xac dinh d nhieu noi, hien nay gia tri trung binh la 0,4 duac thira nhan (thap han chiit

ft so vdi gia tri dupe xac dinh trong cac bao cao nam 1977 va 1982 [33|).
Su khac biet ve ha sd can bang cd tha giai thfch tom tdt xuat phat tu cac yeu td anh
hudng den su can bang.
''22

"* 1H

Tu mot hat nhan ""Rn phan ra tao thanh hat nhan ' ' Po- la mot ion tu do. Khi do,
cac phan tii hoi nude hay cac khf ket tu se lap tuc bam quanh ion nay, tao nen mot
cum phan tu cd kich thudc 2 - 20 nm. Cum phan tu nay thudng d trane thai tir do,
khdng bi ket hgp hoac bi hiit bdi cac san phim phan ra. Cum phan tu "'' Po nfiv rat
linh dpng, khoang tir 10 - 100 giay chung bi hut bdi cac bui khf co kfch thirdc tir 50 500 nm. Phan khong hiit bdi cac bui khf co thi bay ngang bam vao cac he mat irons
nha hoac bay ra khdi nha theo su thay doi ciia khdng khf. Phan '''Vo da duac hiit ft
linh dpng va thudng khdng the' bam len cac be mat trong nha.
Phan ra a ciia cac ' Po bj hiit d tren tao nen san phaiin phan ra ''^Pb nd co the
dupe giir lai trong bui khf, tren cac be mat trong nha hoac trd nen khong hi hut {tach
ra khdi hat bui do nang lupng giat liii khi phan ra a). Nhu vay. dac irirno ton tai cua
"'Yb gidng nhu ' ' Pb. Su phan ra (3 cua ''^ Pb tao thanh san pham '' ^Bi duac giu
nguyen trang thai bi hut vi nang lupng giat Iiii khdng dii Idn de' cluing tach ra khdi bui
khf. Nhu vay cac san pham phan ra Radon tdn tai d ba trang thai:
-fr trang thai khdng bi hiit (mat di do bay ra ngoai).


. - a trang thai bi hiit.
-s trang thai bam tren cac dien tfch b'e mat trong nha d.
Ph'an khdng bi hiit fp dupe dinh nghia la ty sd giira boat dp Radon tuang duang can
bang trong trang thai khdng bi hiit ddi vdi toan bp:
fp =

(Xeq,Rn)fr/(Xeq,Rn)

Ngudi ta tha'y rang d trong nha ba trang thai tren phu thupc rat manh vao boat dp
bui khi, toe dp thdng thoang gid. Ke't qua khao sat cho tha'y he sd can bang tie'n tdi
g'an 0,8 khi hoat dp bui tia'n tdi 80. lO^cm"' con ph'an khdng bi hiit thi giam dan tir
g'an 0,8 tdi 0,01 vdi nhirng td'c dp thdng gid khac nhau.
Viae xac dinh he sd can bang cd y nghia quan trpng quya't dinh ddi vdi viec khao
sat hoat dp Radon trong lap khdng khf gan mat da't theo phuang phap do bui khf.
1.1.2 Su gia tang nhiem xa tu nhien do hoat dpng ciia con ngudi:
Nhilm xa tu niiian do xa khf Radon cd xu hudng ngay cang gia tang do cac hoat
dpng ciia con ngudi tran cac linh vuc:
- Khai thac va sii dung than: Cac md than t'dn tai rat nhieu, trong dd cd chua ham
lucmg nhd

K, ^^ U, ' "Th va cac san pham phan ra ciia chung. Qua khai thac va sir

dung than da dua cac ddng vi phdng xa tu nhien tix Idng dat vao sinh quyln. Hoat dp
Radon trung binh trong than la 20 Bq/kg va ngay trong khai thac chung 20% se thoat
vao lap khdng khf g'an mat dat. Di tao dupe 1 GWn (IGiga woat nam) nang Iuong
dien c'an 3.10 kg than. San lupng than dupe khai thac nam 1985 la 3,1. lO'" kg, trong
dd 70% dugc dung cho nhiet dien. Nhu vay trong mot nam da dua vao khf quyen ft
nha't 36 GBq Radon va ne'u tfnh lucmg tro than la 13% thi da thai vao khi quyln 280
trieu tail tro than, vdi dp phdng xa rieng trung binh 400 Bq "^"K, 150 Bq "^^U, 150 Bq
"•'"Th/kg. So vdi hoat dp phdng xa rieng trung binh ciia da't binh thudng thi "^^K d miic
''38

''3''

tuang duang, cdn ' U," "Th cao gap 6 I'an.
- Sir dung n-o than: Mot phan tro than dupe thu hdi (-5%) de lam phu gia san xua't

xi mang v^ duac dua vao xay dung nha d, da lam tang Ifau chia'u xa khf Radon tir 90
|aSv/nam dd'i vdi nha gd lan 300 |iSv/nam ddi vdi nha ba tdng (trung binh dupe cdng
tham 30-70 ixSv/ nam). Ph^n Idn tro than khdng sti dung trong thuang mai, se dupe
hda vao nude, tdn triJ xung quanh nha may, lan tda dan vao mat da^t hoac vao khf
quyln.
- Khai thac nang Iuong tir cac ngudn khac : trong khai thac nang lupng dia nhiat,
cac ch^ft long hoac nude trong long d^t khi tiS^p xuc vdi khdng khf tao nan chimg 150
TBq xa khf Radon ddi vdi 1 GWn. Khf dot tao nan khoang 1000 Bq/m^ than bun
chiia tir 40-10.000 Bq /kg ^^^U la ngudn dang k^ tao nan xa khf Radon khi su dung.
- Su dting quang phot phat: La nguyan Hau ca sd cho cac san phdm phot phat,
nguyan liau chfnh san xuA phan lan. ffim liJOng ^^^U khoang 1500 Bq/kg, udc tfnh
xa khf Radon chimg 1,5 MBq/ta'n. Qua trinh khai thac, cha' bi^n, su dung san phdm
phdt phat se lam tang nhilm bdn phdng xa ddi vdi khdng khf, da^t, nude.
- Qua trinh khai thac, ch^ bia'n quang khdng phai Urani: Qua trinh khai thac quang
nhdm, chi, ddng, sat, zirconi,... dau tao dfau kian khai ra ttr long da't hang nghin GBq
xa khf Radon-nam, cd nai trong ludng khf thdng thoang da do dupe 400 Bq/m^ [33].
Cd thi ndi rang cac boat ddng cua con ngudi da lam gia tang dd nhilm bdn phdng
xa tu nhian dd'i vdi Idp khdng khf g'an mat d^t, trong dd dac biat la xa khf Radon. Can
phai dupe tia'n hanh nghian cuu, khao sat sau sac ban ddng vi phdng xa nay.
1.1.3 Nhilm bdn phong xa nhan tao: Cac ngudn nhilm bdn phdng xa quan trpng
nh^t ddi vdi lap khdng khi g'an mat dii la:
- Cac vu thu vu khf hat nhan tran mat da't, tran khdng.
- Hpat ddng va su cd cac nha may dian nguyan tu (DNT).
- Sur dtmg nang lucmg nguyan tu trong vu tru.
a. Cac vu thii vu khf hat nhan: Cac vu thu VKHN xiy ra don dap nhtft tit 1945 (vu
thiJ dau tian cua My tran dao Bikini ngay 1/4/1954) d^n 1980 vdi 423 vu thu va tdng
cdng suit 217,2 Mt, trong dd cd hai giai doan cao dilm vao nhung nam 1954-1958 va

10

1961-1963 [60]. Vi vay cho tdi 1975 ngudn nhilm xa mdi trudng ndi chung va ddi
vdi khf quyin ndi riang la cac vu thu VKHN. Cac vu thu VKHN trong khf quyin,
tran mat d^t, mat nude la nhimg phuang thuc nd gay nhilm bin phdng xa khdng khi
Idn nhit.
Bang 1.1 Phdng xa sinh ra i\x vu nd hat nhan [11]
Thcri gian

D6 phong xa cua cac san phdm phSn hach theo c6ng suS't nd

sau khi

(Tinh theo Ci)
1,0 kt

0,05 kt

nd

20 kt

P

Y

P

y

P

y

1 phut

5. lO'

2.10'

I.IO"

4.10'"

2.10"

8.10'"

10 phiit

3,15.10^

1,26.10^

6,31.10'

2,52.10'

2,26.10'"

5,04.10'"

Igi^

3,67.10^

1,47.10^

7,34.10*

2,93.10*

1,47.10'

5,87.10*

24gicf

8,11.10^ '3,24.10^

1,62.10^

6,48.10*

3,24.10'

1,29.10'

I tu~an

7,85.10*

3,13.10*

1,57.10*

6,28.10^

3,13.10*

1,25.10*

1 thang

1,37.10''

5,47.10^

2,73.10^

1,09.10^

5,47.10^

2,19.10^

1 nam

6,28.10^

2,73.10^

1,36.10*

5,64.10^

2,73.10*

1,09.10*

Cac manh phan bach, cac nguyan liau hat nhan chua phan bach, cac phdng xa cam
ung dfeu phat cac biic xa a, P, y. Dd phdng xa p, y ciia cac manh phan bach theo
thdi gian sau vu nd duac nau d bang 1.1:
Cac nguyan liau hat rihan khdng tham gia phan ung phan hach gdm ^^^U, ^'^U,
^^^Pu, ^^^U. Phdng xa cam ung chu ya'u gdm '"^C, ^T,...
Tijy theo dfau kian nd, h'nh ch^t mdi thudng, cac san phdm phdng xa se duac tung
vao khi quyan vdi miic dd khac nhau va duac dua lan nhirng dp cao khac nhau nhu
dugc chi ra trong bang L2 v^ hinh I-l.


11

Bang 1.2 Phan bd bui phdng xa trong khi qiiyln (theo ty la %)U]
C6ng su^t nd

Loai nd
>lMt
&ja phuong

Ddilmi

Binh luu

1

99

Tr€n khdng

Dia phuong

Ddi !uu
100

Mat dfft

79

1

20

80

20

Mat nude

20

1

79

20

80

fCOr
i

SO

3o ca0 n&i hat hui d'lAfe. tao fhann, ki Jo met

5r
i

•S
—A

I

Z
I
7 •

-S 0.5

^

OA
0,05

Thh 0tan rifA theo ngay
'0
Titft jton

0,02

tmh the*

100
^am

0,011

5 ro

'C

Z

J

rL

2

5

W' 1

5 10'

Z

5

'0^ 2

J

1P~^2

Hinh I-i S\x tdn tai btii khi phdng xa trong khf quy^n
theo gi4 thuya"! khf quy^n khdng van ddng [55]
Su hinh thanh cac bui phdng xa la mdt qua trinh phuc tap, ngoai cdng su^t, loai nd
cdn lian quan chat che tdi ban ch^t ciia mdi trudng nhu di^u kian dja eh^t, dja hinh,
thanh ph'an bui trong khdng khf vi dn tao ciia khf quya.i.
Ta bia't rang, khf quy^n dupe ehia l^m 5 t^ng ddng tam (tam trai d^t), ba t^ng
dudi: ddi luu, trung luu, v^ binh luu cd anh hudng Idn d^n stj hinh thanh va van ddng

l^c"


12

cua cac but khf phdng xa. Trong dd sir thay ddi nhiat dd vk su van ddng cua khf
quyin - hinh 1-2 ddng vai trd quan trpng nh^t.

•'

'

'

o

Q

m
ISO

7- TSng nhiet

^^^''^

:

no
6- Lcrp chuySn litfp trung luu

so
"~~~~~-—-..
iiP

.—r"—T"!^

i - '

5- Tllng (rung lini
4- Lop chuytf'n tifi'p binh luu

3-"nngbinh luu
2- Lap chuy^n litfp dOl luu

^

^ — ; ^ . U : ^ I - T a n g d6l l u u - ; v.-j..-•;•-

:n

m

m

JSJ

m

«JJ

v;j

51}

Nhiet d6, K

Hinh 1-2 So dd dn tnic t^ng th^p cua khf quyin [11]
Khi vu khf hat nhan nd se tao thknh c'au lua cd dp sua^t va nhiat dd cue cao. Nd
khdng ngimg nd to va bdc lan cao. Trong trudng hop vu nd xdy ra d mat da^t, cau lua
cudn theo mdt Iuong bui, da^t va khdng khf r^t Idn. Do nhiat dd cao, moi vat ch^t
trong dau lua dau bi bd'c hai (nguyan liau hat nhan, Y6 bom dan, nhiJng vat chat tiif
mdi trudng cudn vao dau lua ...).
Khi nd tran khdng, chfnh khdng khf la thanh phiSn chu y^u trong c^u lua (vdi
Iuong nd 100 kt, sau 0,1 giay cd tdi 20.000 tin khdng khi bi nung ndng tao thanh dau
lira). Khi nd xly ra tran mat d^t, sau 6-9 phut nS^m may tao thanh sau khi cau lua
ngudi da bdc lan cao gan 20 km (tiiy theo Iuong nd). Cang lan cao nhiat dd khf
quy^n cang giam dSn va liic nay bat dau hinh thanh cac dxit cua vat liau cha' tao


13

VKHN, ciia cac vat chit san cd trong mdi trudng,...Tuy di'au kian cac chat dupe tao
thanh dudi dang khf, ion haldgen, hai kim loai, nguyan tu. Khi nhiet dd tia'p tuc giam,
bat dau qua trinh ngung tU cac san phim th^ hai va md dSu giai dpan hinh thanh cac
bui khf phdng xa. Cac san phim thi hai hda ran thanh nhung tam ngung dpng cd kfch
thudc CO phan tu. Trong viing cd mat dd Idn nay, cac tam ngung tu tia'p tuc bat cac
bui khf nhd khac tao thanh cac bui khf Idn ban. Hian tuang nay x^y ra cho tdi khi hat
bui tach khdi vung cd mat dd cao cua nim may phdng xa va bat d^u su roi tir do.
Cac bui khf dugc tao thanh tir vu nd cd kfch thudc tijr 10 nm da'n 10 \xm. Kfch
thudc ciia nd ti la nghich vdi duang lupng nd. Su red cua chung trong di'au kian ly
tudng (khf quy^n khdng van ddng) dupe md ta trong hinh I - l . Trong thuc ta' bui khf
phdng xa roi nhanh han khoang 10 llin. Ngudi ta chia thanh hai loai bui khf phdng xa
Han quan tdi qua trinh van ddng gay nhilm bin ciia chiing:
- Nhiim xa dia phucmg: Gay nan do su roi cac bui khi phdng xa kfch thudc tir 5
|im trd lan. Su roi xiy ra chii ya'u do lue hip dan cua trai dit. Tuy theo vi tri ciia bui
trong khi quya'n va dfau kian khf tuang, cac bui khf roi xudng tao thanh vung nhilm

xa gan va vung nhilm xa xa, cd khi each tam nd hang nghin km.
Td'c dd di chuyin ciia cac dam may phdng xa thudng rit nhanh, sau 3 gid cd thi
xa 500 km, sau mdt tuan cd thi di xa vai nghin km. Chinh vi vay mac du each xa tam
nd 3000 km, dp nhilm xa giam chua dSy mot bac va cdn ra't Idn. Bui khi phdng xa
ciia cac vu thii VKHN trong khf quyin chi trong 1-2 tuan da cd the bay vong quanh
trai dit. Vi du nhu vu thu ngay 16/10/1980 ciia Trung Qudc chi 4 ngay sau bui phdng
xa da bay tdi nude My va sau 8 ngay da di chuyin gan nhu vdng quanh trai dit [60].
- Nhiem xa toan cau: Gay nan bdi cac bui khf phdng xa cd kfch thudc dudi 5 jim,
dupe tao thanh d nhung Idp tran cua fang ddi luu va trong tang binh luu, roi xudng
mat dit do ddi luu va chuyin ddng roi ciia cac tap doan khi. Nghien cuu ndng dp
nhilm bin phdng xa theo phuang thing dung tdi dd cao 30 km ngudi ta tha'y vung
nhilm ban cue dai la vung tuang ung vdi td'c dp gid nhd nha't. Di^au nay phu hop vdi


14

thuc ta' la: Dai lugng chuyin ddng rdi thang dung ti le thuan vdi td'c dp gid. 0 vung
gid nhd, su pha trpn xay ra cham, do dd ndng dp nhilm ban Idn. Nbng dp nhilm ban
cue dai d dp cao 23 km. Tai day ndng dp nhilm bain Idn ban d lap khdng khi gan mat
dat khoang 100 lan. N^udi ta cdn 2oi dd la " thung chua binh luu" nhu duac md ta
trons hinh 1-3.

!- Vung nhilm xa circ dai
(DO cao h~ 23 km)
2- Lop chuye'n tia'p Biic circ
3- Lap chuyan tia'p Nam circ
4- Lop chuye'n tiep nhi6t ddi
5- Float do phong xa lap khdng
khf gfln mat d^t (dcm vi tucmg d6\)

khf giua tang binh luu va tang ddi luu[55,57]
Mien khdng khf di vao tir tang binh luu tdi tang ddi luu d khoang vi dd tu 0^ da'n
60', Idn nha't d vung vi dp 30'. Mien khdng khi di ra tu tang ddi luu tdi t'ang binh luu
d khoang vi dp tir 30^ den 90° va Idn nhat d 60". Tai hai cue ciia trai dat deu cd
nhung ludng khi di vao tu tang binh luu. Cac bui khf phdng xa di vao Bdc cue Idn
han di vao Nam cue (Trong mot sd nam sau khi xay ra cac vu thu VKHN; cho tdi
nay, sau su van.dpng nliieu nam ciia khi quyln thi su khac biet nay da dan Jan ma't
di). Ngoai ra, do sir lang cd gia tdc, su pha trpn khdng khi d nhung lap dudi ciia tang
binh luu, cac bui khi phdng xa di vao lap tren ciia tang ddi luu bang khuech tan


15

hoac su nang lan, ha xudng ciia cac tap doan khi.
Qua phan tfch tren ta thay: Hoat dp bui khf phdng xa d cac lop khnng klif gan mat
dat cd gia tri cue dai d cac vT dp trung binh (vT dp 30 ); nhd nhat a xich dao vn cac v?
do tuang ddi Idn (vl dp 60") tren ca hai niia ban cau va co gia tri trung gian n ca fiai
cue Bac va Nam. Hoat dp d Bdc ban cau cao ban Nam ban can. FTau liet c;ic ket ipia
do dac thuc nghiem da xac dinh md hinh phan bd neu d tren la kha chmli xac [57].
Thuc ngliiem cdn cho thay: Cac bui khf nhd giau
giau

Zn, '^ Ce,

W,

Sr, "'Cs,

Ru. cac bui khf Idn

Y va ca " Cs. Di nhien cac biii khf Idn se lai nlianh han

xudng dat. Cac tran mua cd anh hudng quan trpng tdi su roi cac cac bui phdtig xa.
Khoang 80% cac bui khf bi quan theo cac tran mua. Ngudi ta goi do la su rira trrM can
lang phdng xa d tang ddi luu. Hoat dp cac bui khi phdng xa d lap khdng khf gan mat
dat thay ddi theo thdi gian trong mot ngay tuang ung vdi su thay ddi ndng do bui.
Nong dp bui khi phdng xa cung ddng thdi thay ddi theo mua do anh hudng cac dieu
kien dia ly va khf tupng thiiy van.
b. Su diing nang lupng hat nhan:
Til nam 1975, klii khong cdn cac cupc thii VKHN don dap thi su phat trien manh
me trong irng dung ky thuat hat nhan vao muc hda binh da tro thanii nguyen nhan
chinh gay nhiem xa moi trudng.
Tfnh den nam 1994 the gidi cd 432 Id phan ung hat nhan cong suat Idn dans hoat
ddng da san xua't dien nang (chiem 21% tdng cdng suat dien tren the 2i('n) va 48 Id
khac dang dupe xay dung [4]. Ngudi ta udc tfnh tdi nam 2000, tong cong suat DNT
se la 720 - 950 GW. Luc Iuong t'au ngam va t'au van tai chay bing nang luano hat
nhan tuang duang nhu vay. Ngoai ra cdn hang tram Id phan ung hat nhan diing trong
nghian cuu va san xua't ddng vi phdng xa.
Qua trinh van hanh cac Id phan ung hat nhan da dua vao moi trudng khong khf
nhieu ddng vi va cac khf hie'm phdng xa. Dd la ke't qua su dd cac san pham phan hach
trong cac thanh nhien lieu va chu ky lam lanh. 0 nhiet dp cao va ap suat Inn chi'ino dl


16

dang thoat ra ngoai khdng khf.
Bang 1.3 Miic xa phdng xa cua DNT tfnh theo 1 GW [53]
.3.J

Thdng sd

26

Thai hang nam - mCi
Tfch luy trong thd nhuang

'"Sr

'"Cs

'^Zn

^"Co

'^Ce

Khi

'^Pr

hid'm

25

70

11

7,9

5,9

3.

400

1.100

2,7

57

65

10'

-

-

2

sau 20 nam - mCi / km
Mat de roi-mCi / km^

2,6.10 2,5.10 7.10'^
0,4

Mat do nhiim bdn lanh thd

1,1

- mCi / km

2,7

5,7

6,5

X 10"^

xlO'^

xlO"^

Hoat do trong khong khf - 8,3

8,0

2,2

3,5

2,5

1,8

xlO'"^ Ci/1

xlO"^

X 10'^

X 10'^

xlO"^

xlO"^

X 10'^

3400

Trong boat ddng binh thudng cua cac nha may di6n nguyan tii, ngudi ta th^y miic
dd nhilm bin phdng xa ddi vdi khdng khf khdng Idn. Ngay trong khu vuc nha may
da khdng phat hidn ro rang su lang ciia cac san phdm phdng xa [53]. Ki^m tra ndng
dd '^^Cs, '^* I trong ca th^ nhutig ngudi sdng each nha may 3 d^n 4 km da khdng
phat hi^n th^y cac ddng vi ndi tr6n.
Vi vay danh gia miic dd gay nhilm bin khf quyln cua cac Id phan ung hat nhan
cdng sutft Idn boat ddng binh thudng duac tfnh theo sd lupng tdng cdng cac ddng vi
va khf hid'm phdng xa bi xa vao mdi trudng. Bang 1.3 n6u miic dd xa cac ddng vi
phdng xa v^o khdng khi cua nha may DNT Ndvd Valdnheza.
Theo ddi ffiu chiS'u xa dan cu trudc day d Li6n xd bdi cac nha may dien nguy6n tu
va cac nha may nhidt di6n su dung than, ngudi ta thiy rang If^u chi^u xa dan cu ciia
nha may nhi^t didn cao han li'du ehig'u xa dan cu cua nha may di6n nguyan tu nhu
duac trinh bay trong bang 1.4.


17

: iV- U/t6f

Bang 1.4 So sanh li^u chift'u xa cua nha may DNT va ND cung cOng su^t [53]
Toan dan cu

can nha may

Co quan
bi

Nhiat

Dien

chifi'u xa

didn

nguydn

Dien nguyen tu

Nhiet dien

L.tap th^ L. ca nhan L.tap thd

L. ca nhan

ng. rem/n

ng.rem/n

tu
Xuong, mO

144

4,8.10'^

21.10"^

5250

11,7. 10'^

29

Xuong, nao

15

9,6.10'^

2,8.10"^

700

4,7. 10"^

3,8

Tuyd'n giap

-

7,8.10'^

-

4,3. 10'^

3,4

Phdi

42

7,6.10'^

7,8. 10'^

1950

4,2. 10'^

3,4

Toan than

0,53

13,5.10"^

9,8. 10"^

15

6,0. 10"^

4,8

-

Danh gia trdn co sd hieu ling tao ung thu, li'eu chig'u tdi da duac phep, da cho tha'y:
d khu vuc g'an nha may, miic dd nguy hilm phdng xa cua nha may nJiiet dien cao hem
nha may dien nguyen tu (hoat ddng binh thudng) 70 Tan va 30 Fan dd'i vdi toan bp dan
cu. Tuy nhien khi x^y ra su cd cac nha may DNT thi hau qua nhilm bdn phdng xa
mdi trudng khdng khf la r^t Idn. Mac du wAi d& an toan DNT duac dac biet chii trpng
nhung van cdn nhi'eu tai nan xay ra.
Bang 1.5 Phdng xa sinh ra til tai nan Id phan ling Windscale [48]
Dbng vi

DO phong; xa - Ci

Phan tram so vai

Trong nhien lieu

Qua dng xa

tdng cong

Telu- 132

160,000

12.700

7,5

left-131

168.000

20.000

12,0

Stronsi -89

380.000

80

0,02

Stronsi - 90

2.000

2

0,02

Rutenhi-106

12.000

80

0,70

Cezi- 137

8.000

600

7,5

Ceri - 144

290.000

80

0,05

lr:U-=M^

18

Cho tdi nay ngudi ta da ghi nhan dupe 14 tnidng hop xdy ra tai nan cd anh hudng
tdi tam Id, trong dd cd 3 trudng hop gay nhilm bdn nang ddi vdi mdi trudng khdng
khi la: Windsecale (Id phan ling quan su cua Anh - nam 1957), Three Mile Island (Id
cdng sua't ciia My - nam 1979) va Trecndbun (Id cdng suit ciia Lien xd nam 1986).
Ngoai ra cdn ra't nhi'eu vu khac cd gay dd ri phdng xa nhung khdng Idn.
c. Sd dung nang lucmg hat nhan trong vu tru: Ngay tii nam 1961 ca Lien xd va My
deu da chii trpng sii dung nang lupng hat nhan cho cac thie't bi vii tru dudi dang cac
238

pin nguyen tii - sii dung cac ddng vi phdng xa nhu

Pu phat buc xa a vdi chu ky ban

ra 86,4 n va Id phan ling hat nhan. Ngudi ta da ghi nhan dupe tai nan xiy ra khi mdt
238

ngudn dien nguyen tu chiia 17.000 Ci ddng vi

•»

Pu bi hda hai a dd cao 50.000m tren

An dp duang lam tang dd nhilm b^n khi quyln len 150 Tan. Nam 1968 ve tinh
Nimbus-B 1 dupe phdng len tai California bi pha buy d dd cao 30 km. Thie't bi dien
nguyen tu da roi xudng Santa Barbara va dupe thu hdi. Trudng hap tuang tu xiy ra
ddi vdi thiet bi DNT ciia Apolld - 13 tren Thai binh duang nam 1970. Nam 1978 Id

phan ung hat nhan trong ve tinh Cosmos da roi vao fang khi quyln va bi pha hiiy d
phfa Bac Canada. Bit trac ciia ve tinh Cosmos lai tai diln Tan thii hai vao nam 1983.
Cac mSu ia'y mot nam sau tren tang binh luu d New Mexico da tha'y cd sir ddng gdp
ciia Urani gi'au ciia Id phan ling hat nhan trong ve tinh nay. Dac biet nam 1988 LAEA
da thdng bao cho cac nude cd ke' hoach chuin bi ddi phd vdi viec ve tinh Cosmos
1900 cd mot Id phan ling hat nhan cd kha nang roi trd lai trai da't nhung rat may sau
dd nd da chay dupe d dp cao ngoai lire trpng trudng ciia trai da't. Tuy nhien trong mdt
sd ran khac cac tai nan x^y ra ngay sau khi cac thiet bi nghien ciiu vu tru mdi dupe
phdng khdi mat d£t da gay nhilm bin phdng xa nhung viing rdng Idn.
Mot ngudn nhilm bin phdng xa dang ke khac la cac bui khi sinh ra til cac co sd
khai thac, che' bien quang, xii iy lai nhien heu. Chsft phdng xa hay chinh cac bui khf
bay len tir mat da't do gfd bao. Mpi san phdm phdng xa roi lang tir khf quyln cudi
Cling se xudng mat dit. Chiing gay tac hai cho con ngudi bang con dudng true tiep va


19

nhanh nhit qua mdi trudng khdng khf va gian ti€p, mudn han qua ngudn nude va cac
ngudn cung c^p thuc phdm.

L2 Sir phdt trien aic phutmg phdp do, khio sit ndng dd phong XB miic thA'p
I6p khdng khfghn wit di't:
1.2.1 Cac phuong phdp nghien curu ph6 bie'n: He thdng phuang phap do
phdng xa miic tha^p duac bilu thi qua so d6 hinh 1-4. Cd thi ndi: Khdrlg mdt phuang
phap nao cd thi khao sat dugc toan dien tinh trang phdng xa cua Idp khdng khf gan
mat dat. T&y muc dfch va ddi tuang ngudi ta thudng su dung nhimg phuang phap sau:
Rfi TUdfCG nilLT BI DO
PHONG XA Ml'C THAP

y

a

5

DOTC5NG y

PHO CE y

DO TC)NG p

TAC^ [HOA
PHONGXA

DO T<5NG a

HE
CANXA
DAU GHI
NalfTI)

HE CAN
XA
DAU GHI
Nairn)
GefLi)
KY
THUAT
PHAN
TRUNG

PHUNG

HE CAN
XA
DAU GHI
G-M
ONG DEM
TYL^

HEDOP
PHONG
THAP
Can xa + ky
thud! phan
triing phiing
PHdKf P

DAU GHI
NHAP
NHAY
DEN TfCH
LdN: ZnS

DO DONG VI

DAU GHI
Si(Au)
HANG RAO
THE - MAT

Hinh I- 4 He thdng cac thi^t bi do phdng xa miic th^p [28]
- Phuang phap do tdng hoac phd a : thudng dupe dung dl do ndng dp xa khf Radon
theo phuong phap do tnic ti^p hiy thdng qua viec do boat dd cac san phIm phan ra
ciia con chau Radon tren phin Ipc hoac bilu thi tnic tig'p bang nang Iuong anpha the'.
DI xac dinh boat dd trung binh cua xa khf Radon trong thdi gian dai ngudi ta su dung
Detector v^t. Phuang phap cdn dupe su dung dl do nhung ddng vi khdng phat cac


20

biic xa y, p, nhu

Pu,

Po.

- Phuang phap do tdng hoac phd (3: thudng dupe sir dung de do boat dp ^*'Sr,
Radon, do tdng cac ddng vi sdng dai, do theo chu ky ban ra,...
Ngay nay vdi cdng nghe vat lieu sieu sach, ngudi ta da tao dupe cac thie't bi do
Beta, Anpha mirc sieu thsfp sii dung cac dng de'm ty le cd khf chay qua lien tuc (10%
khf Metal va 90% khf Argon).
- Phuang phap do tong, dac biet la do theo phd y: dupe ling dung rdng rai de khao
sat d nhung miic dp tinh te' ban, cho phep xac dinh dupe hau he't cac manh phan hach,
Urani, Thori,....
De khao sat miic phdng xa ra't tha'p phai dung cac he do tdng va do phd hoan bao
vdi cac phuang phap xu ly mSu dac biet, lien quan tdi tach chiet hda hpc va ky thuat
gia cong miu. Vf du: trong phuang phap do phd a, sau quy trinh xii ly mSu bang
tach chie't boa hpc, can che' tao tieu ban do bang didn phan de tao Idp mdng ban 100
|ag/cm" [32, 42] mat khac dp day ciia so detector chi ca 0,4 jam vi quang chay ciia
hat a trong cha^t ran ndi chung chi tir 25 -30 jim va chi trong mot so trudng hop dac

biet mdi tdi 90|.im. Cac ye'u to nay anh hudng tdi dp phan giai ciia phd ke' (vdi nang
lupng 5 MeV, ydu cau phan giai 0,1% tiic la 5 keV, mau dan cd dp day 0,03 |im; neu
dp day len tdi 1 [xm thi phan giai chi dat dupe 150 keV).
Trudc khi chudn bi cac di'eu kien khao sat bie'n ddng phdng xa muc tha'p Idp
khdng khf gan mat da't can xac dinh ro ddi tupng trpng tam va dp nhay can dat dupe
de xay dung va ap dung phuang phap can thie't. Khao sat boat dp Radon va cac san
phim phan ra sdng ngan ciia chiing; khao sat hoat dp '"^C va 'T hoac mot sd khf hiem
phdng xa khac dupe thuc hien theo cac qui trinh rieng. Vf du: De canh bao phdng xa
nhan tao ddi sdng dai phat biic xa a, ngudi ta sii dung thie't bi hiit Ipc hudng tam va
do tdng phdng xa a tren phin Ipc. Phuang phap dua tren nguyen tac la: Khoang 70%
cac bui khf chiia phdng xa a ddi sdng dai cd kfch thudc cd 1 |am, cdn bui khf cd chiia
Radon va Thoron cd kfch thudc nhd hem 0,5 fj.m. Su dung bp la'y mSu theo phuang


21

phap hiit Ipc hudng tam nhu neu d hinh 1-5. Vdi viec dfeu chinh tdc dp hiit khf bang
each thay ddi luu lupng nhd khdng che" van may hiit khi cung nhu dp rOng 16 2,
khoang each 16 2 va dng 3, cac bui khf chiia phdng xa tu nhidn bi loai bdt khoang 2
bac. Dd nhay dat dupe 1/2 miic ndng dd tdi da cho phep [44].

K \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ .\ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \K\\I

L
^
-•

•

5^"

^'

•

K \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \.
\

\

1. V6 ngoai; 2. L6 dieu chinh duac
3. Ong thu bui khf a nhan tao ; 4. Phin Ipc; 5. D^u do

Hinh 1-5 Ciu tao cua bd \iy mSu bui khi cho thiet bi canh bao nhilm xa
Alpha trong khdng khi bdi cac ddng vi phdng xa nhan tao ddi sdng dai [44].
Trong sir phat triln cac phuang phap khao sat phdng xa mdi trudng ndi chung va
dd'i vdi khdng khi ndi rieng thi phuang phap pho ke' Gamma su dung detector ban dan
dupe diing rdng rai nha't. Nd cho phep xac dinh hau he't cac manh phan hach cung
nhu cac nhien lieu hat nhan. Tilp dd la phuang phap do Beta ke't hap chie't tach hda
hpc dl xac dinh

Sr. Tuy nhien dl danh gia day du dac trung cac ngudn nhilm xa

ngudi ta thudng phai ke't hop cac phuang phap. Diing cac phuang phap tren cd thi
khao sat duac ta't ca cac ddng vi phdng xa ddi sdng ngan, su tdn tai va van dpng ciia


22

cac ddng vi ddi sdng dai nhu ^^^Sr, '^"^Cs, ... [22, 23, 57, 60]. Cd thi ndi viec nghien

ciiu, dfeu tra nhilm xa mdi trudng khdng khi tren thd? gidi da dupe thuc hien mdt each
toan dien, sau sac va hoan thien vao giua thap nien 80, nhit la ddi vdi cac vu thu
VKHN. Mdt vai ke't qua nghien cuu theo phuang phap Ipc bui khf sii dung he phd k^
gamma phan giai cao dugc trinh bay trong hinh 1-6.

• Ce

2 '^'

"-1

• Rn I'.n/ln I'.n
' J 131
• r?u

if)j

• Cs 1.17
' IT 1S/NhP5
- 9f? ^

'<
It/1

ft

1

1

ti

K

^

""a

500

'COO

•ovl'
1

L^'OTW)

f\

„^v
i97g

a

b

Hinh 1-6 Mot sd ke't qua khao sat boat dd phdng xa cua
khdng khf bang phuang phap Ipc bui khi qua phin Ipc [23]
Hinh I-6a bilu thi boat dd cac ddng vi phdng xa thu dupe tai Tiep khac trong bui

khf cua ddng vi Be do phdng xa tu nhien va '^^Cs, ''^Ce do su rai toan dau cac san
phIm phan bach cua cac vu thii hat nhan. Ca 3 ddng vi cd su thang giang ddng pha,
cao nha't vao miia Xuan va giam ve mua Thu- Ddng. Ty sd Be/ , Cs khoang 25-30.
Hinh I-6b la su thay ddi hpat dp phdng xa rieng cua mSu do bui khi tai Leipzig cua
mdt sd san ph^m phan hach tii 1977-1980 va phd do mlu bui khf tai Dresden (CHDC
Diie cii) mot thang sau vu thu vu khf hat nhan ciia Trung Qudc (16/10/1980). Ta thiy.