Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng

Nhiïìu tấc giẫ 82

BƯË CẤI ÀẨI VÛÚNG PHNG HÛNG
Nûãa cëi thïë k 8, quìn thưëng trõ ca nhâ Àûúâng trïn àêët
Viïåt bùỉt àêìu suy ëu. Nhên cú hưåi àố, Phng Hûng, hâo trûúãng àêët
Àûúâng Lêm (nay lâ xậ Àûúâng Lêm, huån Ba Vò, Hâ Têy) àậ phất
àưång khúãi nghơa, àấnh chiïëm thânh Tưíng Bònh (Hâ Nưåi) giânh lẩi
quìn tûå ch cho àêët nûúác. Sau khi Phng Hûng mêët, con trai ưng
dêng tưn hiïåu cha lâ Bưë Cấi Àẩi Vûúng, àïìn thúâ ưng àûúåc lêåp úã
nhiïìu núi nhû Quẫng Bấ (Hâ Nưåi), Triïìu Khc (Hâ Têy)...
Vâo nûãa sau thïë k VIII, quìn thưëng trõ ca triïìu àònh
Trûúâng An àậ bùỉt àêìu suy ëu. Chiïën tranh giûäa "phiïn trêën" vâ
"triïìu àònh" - mâ àónh cao lâ loẩn An Sûã - câ
ng lâm cho nhâ Àûúâng
ln bẩi. Uy quìn ca bổn tiïët àưå sûá vâ àư hưå ngây mưåt tùng,
chng tûå trûng thu thụë mấ. Cao Chđnh Bònh, hiïåu y chêu V
Àõnh (miïìn Viïåt Bùỉc), nùm 767 gip kinh lûúåc sûá An Nam Trûúng
Bấ Nghi àấnh bẩi àûúåc cåc xêm lûúåc ca qn Châ Vâ (Ja va) úã
Chu Diïn, sau àố y àûúåc cûã lâm àư hưå An Nam. Y ra sûác bôn rt
ca cẫi ca nhên dên ta, àấnh thụë rêët nùång. Khoẫng niïn hiïåu
Àẩi Lõch (766-779), chûa rộ àđch xấc vâo nùm nâo, nhên lông cùm
phêỵn ca nhên dên, lúåi dng khi qn lđnh úã Tưëng Bònh nưíi loẩn,
ngûúâi hâo trûúãng àêët Àûúâng Lêm (nay lâ xậ Àûúâng Lêm, huå
n
Ba Vò, Hâ Nưåi) lâ Phng Hûng àậ phất àưång mưåt cåc khúãi nghơa
lúán chưëng chđnh quìn àư hưå.
Sûã liïåu gưëc ghi lẩi vïì Phng Hûng khưng nhiïìu. Chó biïët,
Phng Hûng xët thên tûâ dông dội cûå tưåc, hâo trûúãng àêët Àûúâng
Lêm. Àûúâng Lêm xûa kia vưën lâ vng àưìi gô vâ rûâng cêy rêåm rẩp,
th vêåt dûä túån thûúâng hay lui túái, nïn núi àêy tc gổi lâ Àûúâng
Lêm hay Cam Lêm.

Phng Hûng cố tïn tûå lâ Cưng Phêën, chấu 7 àúâi ca Phng
Tối Cấi - ngûúâi àậ tûâng vâo trong cung nhâ Àûúâng Cao Tưí, àúâi
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 83

Àûúâng V Àûác (618-626) dûå ën tiïåc vâ lâm quan lang úã àêët
Àûúâng Lêm. Bưë ca Phng Hûng lâ Phng Hẩp Khanh - mưåt
ngûúâi hiïìn tâi àûác àưå. Khoẫng nùm Nhêm Tët (722) àúâi Àûúâng
Khai Ngun, ưng àậ tham gia cåc khúãi nghơa ca Mai Thc
Loan. Sau àố, ưng trúã vïì qụ chùm ch cưng viïåc àiïìn viïn, trúã nïn
giâu cố, trong nhâ ni nư t cố àïën hâng nghòn ngûúâi (theo bia
Quẫng Bấ).
Theo sûå tđch, Phng Hẩp Khanh cố mưåt ngûúâi vúå hổ Sûã. Ưng
bâ sinh mưåt lêìn àûúåc ba ngûúâi con trai khưi ngư khấc thûúâng, lúán
lïn ai cng cố sûác khỗe, cố thïí kếo trêu, qåt hưí. Anh cẫ
lâ Phng
Hûng, em thûá 2 lâ Phng Hẫi (tûå lâ Tû Hâo) vâ em t lâ Phng
Dơnh (tûå lâ Danh Àẩt). Àïën nùm ba anh em 18 tíi thò bưë mể àïìu
mêët.
Cho túái nay vïì ngây sinh vâ ngây mêët ca Phng Hûng vêỵn
chûa rộ. Mưåt ngìn dậ sûã cho biïët Phng Hûng sinh ngây 25
thấng 11 nùm Canh T (760) (tûác 5-1-761) vâ chïët ngây 13 thấng 8
nùm Nhêm Ngổ (tûác 13-9-802), thổ 41 tíi. Trong ba anh em, anh
cẫ Phng Hûng lâ ngûúâi cố sûác khỗe vâ khđ phấch àùåc biïåt. Ưng
àûúåc sûã sấch vâ truìn thuët dên gian lûu truìn vïì tâi àấnh
trêu, qåt hưí úã àêët Àûúâng Lêm. Cố lêìn ưng àấnh àûúåc 2 con trêu
mưång àang hc nhau, dên lâ
ng ai cng thấn phc. Lêìn khấc lẩi
trûâ àûúåc hưí dûä, bùçng mûu kïë, àem lẩi bònh n cho lâng xốm mâ
cho túái giúâ nhên dên Àûúâng Lêm côn lûu truìn vïì cêu chuån àố.
Phng Hûng côn lâ võ anh hng àêìu tiïn trong nhûäng ngûúâi

con ûu t ca àêët Àûúâng Lêm. Vâ Phng Hûng cng lâ ngûúâi anh
hng àêìu tiïn àậ àấnh chiïëm lẩi thânh Tưëng Bònh (Hâ Nưåi), trõ súã
ca chđnh quìn àư hưå lc àố vâ xêy dûång nïìn tûå ch trong
khoẫng gêìn chc nùm.
Thoẩt k thy, anh em hổ Phng nưíi dêåy lâm ch
Àûúâng
Lêm rưìi nghơa qn tiïën lïn àấnh chiïëm àûúåc cẫ mưåt miïìn rưång
lúán quanh vng thåc Phong Chêu, xêy dûång thânh cùn cûá chưëng
giùåc. Phng Hûng xûng lâ: Àư Qn; Phng Hẫi xûng lâ Àư Bẫo
vâ Phng Dơnh xûng lâ Àư Tưíng, chia qn ài trêën giûä nhûäng núi
Nhiïìu tấc giẫ 84

hiïím ëu. Cao Chđnh Bònh àem qn ài àân ấp nhûng chûa phên
thùỉng bẩi. Tònh hònh diïỵn ra nhû vêåy hún 20 nùm.
Nùm Tên Mi 791, ma hẩ, thấng 4, Phng Hûng cng cấc
tûúáng lơnh àem qn vêy àấnh thânh Tưëng Bònh. Qn ca Phng
Hûng chia lâm 5 àẩo do cấc tûúáng Phng Hẫi, Phng Dơnh, Àưỵ
Anh Hân, Bưì Phấ Cêìn vâ ch tûúáng Phng Hûng tiïën cưng vêy
thânh. Qn ca Cao Chđnh Bònh (khoẫng hún 4 vẩn bia Quẫng
Bấ) àem ra chưëng cûå. Cåc chiïën àêëu diïỵn ra quët liïåt trong
khoẫng 7 ngây, qn àõch chïët nhiïìu, Cao Chđnh Bònh phẫi vâo cưë
th trong thânh, lo súå cëi cng bõ ưëm rưìi chïët. Phng Hûng chiïëm
lơnh thânh trò vâ vâo ph Àư hưå, coi chđnh sûå
àêët nûúác àûúåc 7 nùm
thò mêët. Rêët tiïëc trong 7 nùm êëy, sûã sấch khưng àïí lẩi mưåt ngìn
tâi liïåu nâo vïì ưng. Sau khi mêët, con trai ưng lâ Phng An lïn nưëi
ngưi, dêng tưn hiïåu cha lâ Bưë Cấi Àẩi Vûúng. An nưëi nghiïåp àûúåc
hai nùm thò chđnh quìn lẩi rúi vâo tay giùåc. Nïìn tûå ch vûâa múái
xêy dûång, chó tưìn tẩi vễn vển trïn dûúái 9 nùm.
Sûã liïåu vâ truìn thuët dên gian úã vng Àûúâng Lêm kïí lẩi

rùçng: Phng Hûng chïët rưìi rêët hiïín linh, thûúâng hiïån hònh trong
dên gian, gip dên trong lc hoẩn nẩn. Dên lâng cho lâ linh ûáng,
lêåp miïëu àïí thúâ tûå tẩi Àûúâng Lêm. Tûúng truìn sau nây, Phng
Hûng côn hiï
ín linh gip Ngư Quìn àấnh thùỉng giùåc úã sưng Bẩch
Àùçng. Thêëy vêåy, Ngư Quìn cho lêåp àïìn thúâ quy mư to lúán hún
trûúác. Sûå ngûúäng mưå àưëi vúái ngûúâi anh hng dên tưåc hổ Phng côn
thïí hiïån úã viïåc lêåp àïìn thúâ phng ca nhên dên nhû úã àònh Quẫng
Bấ (Hâ Nưåi), àònh Triïìu Khc (Hâ Têy), thúâ úã lùng Àẩi ấng,
Phûúng Trung, Hoẩch An, ph Thanh Oai (Hâ Têy),v.v.
Hiïån nay dêëu vïët lùng mưå ca Phng Hûng côn lẩi úã àêìu phưë
Giẫng Vộ (gêìn bïën xe Kim Mậ), vò khi chïët, ưng àûúåc mai tấng úã
cẩnh ph Tưëng Bònh, sau àố múái àûa thi hâi vïì qụ hûúng. Àïí
tûúãng nhúá ngûúâ
i anh hng dên tưåc, Nhâ nûúác ta àậ àùåt tïn phưë
Phng Hûng tẩi phđa cûãa Àưng ca th àư Hâ Nưåi.
Phố tiïën sơ sûã hổc TRÊÌN THÕ VINH
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 85

HAI BÂ TRÛNG
Trûng Trùỉc, Trûng Nhõ lâ hai nûä anh hng dên tưåc àêìu tiïn
ca Viïåt Nam, xët thên tûâ dông dội lẩc tûúáng àêët Mï Linh thúâi
Hng Vûúng. Hai Bâ Trûng àậ lậnh àẩo cåc khúãi nghơa (40 - 43
sau Cưng Ngun) chưëng ấch àư hưå ca nhâ Hấn (Trung Qëc),
giânh àưåc lêåp cho àêët nûúác. Àêy lâ cåc khúãi nghơa cố tiïëng vang
lúán mâ chđnh sûã Trung Qëc phẫi ghi nhêån. Nố têåp húåp sûác mẩnh
ca têët cẫ cấc têìng lúáp dên Viïåt, trong àố cố sûå àống gốp to lúán ca
ph nûä. Sau khi Hai Bâ hy sinh, nhên dên úã nhiïìu àõa phûúng àậ
lêåp àïìn thúâ Hai Bâ vâ cấc tûúáng lơnh.
Hai Bâ Trûng lâ tïn gổi tùỉt, suy tưn hai nûä

anh hng àêìu
tiïn ca dên tưåc Viïåt Nam. Àố lâ hai chõ em Trûng Trùỉc, Trûng
Nhõ, th lơnh ca cåc khúãi nghơa lúán vâo loẩi súám nhêët trong lõch
sûã dên tưåc Viïåt Nam cng nhû trong lõch sûã nhên loẩi, chưëng xêm
lûúåc, nư dõch. Hổ trúã thânh nhûäng nûä hoâng àêìu tiïn, cai quẫn
qëc gia, dên tưåc, sau khi àêët nûúác àûúåc giẫi phống, hưìi àêìu thïë k
thûá nhêët sau cưng ngun.
Sûã c àïìu chếp Hai Bâ lâ dông dội lẩc tûúáng (ngûúâi àûáng àêìu
bưå lẩc) Mï Linh (miïìn àêët rưång, giûäa Ba Vò vâ Tam Àẫo) thúâi
Hng Vûúng. Truìn thuët nối Hai Bâ lâ con gấi bâ Man Thiïån,
cng lâ mưåt ph
nûä àẫm lûúåc, qụ hûúng úã vng Ba Vò. Ngổc phẫ úã
cấc lâng Hẩ Lưi vâ Hất Mưn - nhûäng núi cố àïìn thúâ chđnh ca Hai
Bâ - àïìu chếp Hai Bâ lâ chõ em sinh àưi vâ sinh vâo ngây mưìng
mưåt thấng tấm nùm Giấp Tët (nùm 14 sau cưng ngun). Cấc sûã
c cng chếp râng Trûng Trùỉc cố chưìng lâ Thi Sấch, dông dội lẩc
tûúáng Chu Diïn (miïìn àêët dổc sưng Àấy). Àêy lâ kïët quẫ ca mưåt
cåc "hưn nhên chđnh trõ", nhên àêëy mâ liïn kïët àûúåc lûåc lûúång
ca hai miïìn àêët quan trổng nhêët ca non sưng thúâi bêëy giúâ.
Lûåc lûúång liïn kïët êëy lâ hẩt nhên ca mưåt cå
c khúãi nghơa
àưìng loẩt, rưång lúán, mậnh liïåt, nưí ra vâo ma xn nùm Canh T
Nhiïìu tấc giẫ 86

(nùm 40 sau Cưng Ngun) nhên viïåc Thấi th (quan cai trõ nhâ
Hấn) úã Giao Chó (miïìn àưìng bùçng Bùỉc Bưå) lâ Tư Àõnh giïët hẩi Thi
Sấch. Nhûng ngun nhên cú bẫn ca cåc khúãi nghơa lâ vò tinh
thêìn u nûúác, giẫi phống vâ khưi phc nïìn àưåc lêåp cho àêët nûúác,
chưëng ấp bûác, thưëng trõ vâ nư dõch, àưìng hốa ca nhâ Hấn (Trung
Qëc) Vâo mưåt sấng ma xn nùm 40, tẩi àêët Mï Linh, Hai Bâ

Trûng àậ lâm lïỵ tïë cúâ khúãi nghơa. Trong tiïëng trưëng àưìng trêìm
hng, êm vang lúâi thïì ca Hai Bâ trûúác giúâ xët binh:
Mưåt xin rûãa sẩch nûúác th
Hai xin dûång lẩi nghiïåp xûa hổ Hng
Ba kïu oan ûác lông chưìng
Bư
ën xin vễn vển súã cưng lïånh nây.
"Trûng Trùỉc lâ ngûúâi can àẫm, hng dng" (lúâi thûâa nhêån
ca bưå chđnh sûã chếp vïì cåc khúãi nghơa Hai Bâ Trûng vâo loẩi cưí
nhêët ca Trung Qëc) àậ cng em gấi àûáng àêìucåc khúãi nghơa
liïn kïët àûúåc sûác mẩnh toân dên (trong àố cố àưng àẫo ph nûä,
nhû cấc nûä tûúáng: Thấnh Thiïn, Lï Chên, Bất Nân, Thiïìu Hoa...)
vâ toân qëc (khưng chó gưìm Giao Chó, Cûãu Chên, Nhêåt Nam lâ
miïìn àêët Viïåt Nam ngây nay, tûâ nam Trung Bưå trúã ra, mâ cẫ àêët
Húåp Phưë bêy giúâ lâ nam Quẫng Àưng - Trung Qëc).
Chó trong mư
åt thúâi gian ngùỉn, Hai Bâ Trûng àậ quết sẩch
giùåc th khỗi búâ cội vâ àûúåc tưn lâm vua, àûáng àêìu àêët nûúác àưåc
lêåp trong thúâi gian ba nùm.
Sau àố, nhâ Hấn sai lậo danh tûúáng Phc Ba tûúáng qn Mậ
Viïån cêìm àêìu àẩi qn sang tấi xêm lûúåc, Hai Bâ Trûng àậ dng
cẫm àûúng àêìu cng qn giùåc, tưí chûác khấng chiïën àấnh nhûäng
trêån lúán tûâ Têy Vu, Lậng Bẩc àïën Cêëm Khï vâ cëi cng àậ hy
sinh anh dng vâo ma hê nùm Qu Mậo (nùm 43 sau cưng
ngun), àïí lẩi têëm gûúng oanh liïåt nghòn thu. Hiïån nay úã nhiïìu
àõa phûúng trong cẫ nûúác cố àïìn thúâ Hai Bâ Trûng vâ cấc tûúáng
lơnh cu
ãa Hai Bâ.
Giấo sû sûã hổc LÏ VÙN LAN
Theo Vùn hốa tưíng húåp

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 87

L CƯNG ÍN
L Cưng ín (974-1028) ngûúâi lâng Cưí Phấp (nay thåc lâng
Àònh Bẫng) huån Tûâ Sún, tónh Bùỉc Ninh, àûúåc nhâ sû L Khấnh
Vùn nhêån lâm con ni. Dûúái triïìu Lï Àẩi Hânh, ưng giûä chûác
quan nhỗ trong àưåi Cêëm qn. Nhúâ cố chđ lúán, khẫng khấi, ưng lïn
àïën chûác Tûâ tûúáng qn chïë chó huy sûá, thưëng lơnh qn tc vïå. Lï
Long Àơnh bẩo ngûúåc chïët, qìn thêìn lêåp ưng lïn lâm Hoâng àïë
L Thấi Tưí múã àêìu triïìu àẩi nhâ L. Ưng lâ ngûúâi quët àõnh dúâi
àư tûâ àêët Hoa Lû (Ninh Bònh) túái thânh Àẩi La, àưíi tïn múái lâ
Thùng Long (Hâ Nưåi ngây nay).
Thấi tưí hổ L tïn Cưng ín, ngûú
âi lâng Cưí Phấp, thåc tónh
Bùỉc Ninh.
Ưng sinh nùm Giấp Tët (974), àõnh ngưi nùm Canh Tët
(1010) vâ mêët nùm Mêåu Thòn (1028). L Cưng ín lâ con ni ca
thiïìn sû L Khấnh Vùn tûâ nùm 3 tíi vâ truìn thuët vêỵn cho
rùçng ưng lâ con ca Vẩn Hẩnh.
Cng theo truìn thuët, ưng thên sinh ra Cưng ín nhâ
nghêo khố, ài lâm rång thụ úã cha Tiïu Sún, huån An Phong,
phẫi lông mưåt tiïíu nûä rưìi nâng cố mang. Nhâ sû thêëy thïë àíi ài
núi khấc. Hai vúå chưìng mang nhau ài, àïën chưỵ rûâng Bấng, mỗi mïåt
ngưìi nghó mất. Chưìng khất nûúác, xëng chưỵ giïëng giûäa rûâng ëng
nûúác, chùèng may sêíy chên, chïët àëi. Vúå chúâ lêu khưng thêë
y, àïën
giïëng xem thò àêët àậ àn lêëp giïëng, khốc lốc mưåt hưìi, rưìi vâo ng
nhúâ úã cha ûáng Têm gêìn àêëy.
Ưng sû cha ûáng Têm, àïm hưm trûúác nùçm mï thêëy ưng
Long thêìn bấo mưång rùçng: "Ngây mai dổn cha cho sẩch, cố Hoâng

àïë àïën". Nhâ sû tónh dêåy, sai tiïíu quết dổn sẩch sệ, chûåc àúåi tûâ
sấng àïën chiïìu chó thêëy mưåt ngûúâi àân bâ cố mang xin ng nhúâ.
Àûúåc vâi thấng, cố mưåt àïm thúm nûác cẫ cha, nhâ sû trưng ra
Nhiïìu tấc giẫ 88

tam quan, thêëy sấng rûåc lïn. Nhâ sû sai bâ hưå cha ra thùm thò
ngûúâi àân bâ êëy àậ sinh mưåt àûáa con trai, hai bân tay cố bưën chûä
son: "Sún hâ xậ tùỉc". Sau àố, trúâi bưỵng nhiïn nưíi cún mûa to giố
lúán, mể ch bế chïët ngay sau khi sinh con vâ ch bế úã lẩi vúái nhâ
sû. Khi 8, 9 tíi ch bế àûúåc nhâ sû cho theo hổc sû Vẩn Hẩnh úã
cha Tiïu Sún.
Cưng ín lúán lïn, khẫng khấi, chđ lúán. Do cố cưng, ưng àûúåc
lâm quan thúâi vua Thiïëu àïë nhâ Lï. Khi vua Thiïëu àïë bõ giïët, ưng
ưm thêy vua khốc. Vua Ngổa triïìu khen lâ trung, cûã ưng lâm Tûâ
tûúáng qn chïë chó huy sûá, thưëng lơnh hïët qn tc vïå.
Theo truìn thuët, bêëy giúâ
úã lâng Cưí Phấp cố cêy gẩo cưí th
bõ sết àấnh tûúác lêìn vỗ ngoâi, trong thên cêy gẩo cố mêëy cêu sêëm:
Th cùn àiïíu àiïíu
Mưåc biïíu thanh thanh
Hôa àao mưåc lẩc
Thêåp bất tûã thânh
...
Vẩn Hẩnh xem cêu sêëm êëy, biïët àiïìm nhâ Lï àưí, nhâ L sùỉp
lïn, bẫo Cưng ín rùçng: "Múái rưìi tưi thêëy lúâi ph sêëm k dõ, biïët
rùçng hổ L cûúâng thõnh, têët dêëy lïn cú nghiïåp. Nay xem trong
thiïn hẩ ngûúâi hổ L rêët nhiïìu nhûng khưng ai bùçng ưng lâ ngûúâi
khoan tûâ nhên thûá, àûúåc lông dên chng mâ binh quìn nùỉm
trong tay. Ngûúâi àû
áng àêìu mn dên chùèng phẫi ưng thò côn ai

àûúng nưíi nûäa".
L Cưng ín súå cêu nối êëy tiïët lưå, phẫi nhúâ ngûúâi àem giêëu
Vẩn Hẩnh úã cha Tiïu Sún.
Khi vua Ngổa triïìu mêët, vua kïë tûå côn nhỗ, ưng cêìm qn
tc vïå trong chưën cung cêëm. Cố quan chi hêåu lâ Àâo Can Mưåc mûu
vúái cấc quan triïìu, lêåp ưng lïn ngưi Hoâng Àïë.
Ưng lïn ngưi, thêëy kinh àư Hoa Lû hểp, nïn nùm 1010 thay
àưíi àïën Àẩi La thânh. Nhên cố àiïìm rưìng vâng bay lïn, múái àưíi
tïn gổi lâ thânh Thùng Long (tûác Hâ Nưåi bêy giúâ).
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 89

Ưng úã ngưi vua 18 nùm. Lâ ngûúâi ca mưåt dông hổ lúán, lêu
àúâi, cố nhiïìu nhên vêåt tiïëng tùm, cưång vúái khiïëu thưng minh bêím
sinh àậ àûúåc nhêåp thên vùn hốa úã mưåt vng àêët vùn minh, vùn
hiïën, lâ con àễ - con ni - con tinh thêìn ca nhûäng võ cao tùng
xët sùỉc, L Cưng ín thûåc sûå lâ ngûúâi con ûu t ca trung têm
kinh tïë - vùn hốa Lc Tưí - Cưí Phấp thïë k 10. Ưng àậ cng triïìu
L lâm rẩng danh vng àêët qụ ưng vâ viïët nïn nhûäng trang sûã
oanh liïåt trong lõch sûã dûång nûúác vâ giûä nûúác ca dên tưåc Viïåt
Nam.
Vò ưng sinh ra úã cha ûáng Têm cho nïn cha êëy bêy giúâ cố

tïn lâ cha Dùån. Vâ ngưi huåt chưỵ giïëng trong rûâng Bấng nùm
xûa, nhûäng gô úã xung quanh trưng giưëng nhû hoa sen núã tấm cấnh
cho nïn nhâ L truìn ngưi àûúåc tấm àúâi.
Núi ưng sinh ra nay thåc lâng Àònh Bẫng, huån Tûâ Sún,
tónh Bùỉc Ninh.
Giấo sû TRÊÌN QËC VÛÚÅNG