Lý Nhân Tông - Đặt nền móng xây dựng nền giáo dục đại học Việt Nam

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

23

L NHÊN TƯNG
- ÀÙÅT NÏÌN MỐNG XÊY NÏÌN GIẤO DC ÀẨI HỔC
VIÏÅT NAM

Vua L Nhên Tưng (sinh nùm 1066, trõ vị tûâ 1072 àïën 1128)
lâ võ vua ựồt ra nhiùỡu chủnh saỏch nhựỗm chờởn hỷng ờởt nỷỳỏc, àõnh
quan chïë, khuën nưng, àùỉp àï chưëng lt. Àùåc biïåt, ưng lâ ngûúâi
àêìu tiïn khúãi xûúáng vâ thûåc hiïån chïë àưå thi cûã vâ giấo dc àẩi hổc
ca Àẩi Viïåt nhû tưí chûác khoa thi Minh Kinh (1075), lêåp Qëc Tỷó
Giaỏm (1076), tửớ chỷỏc "thi laồi viùn" nhựỗm lỷồa choồn quan chûác cao
cêëp cho bưå mấy nhâ nûúác.
L Nhên Tưng lâ mưåt võ vua nhên ấi vâ cố tâi. Lc lïn ngưi
tuy côn nhỗ tíi, nhûng àûúåc mể Lan lâ mưåt ph nûä giỗi trõ nûúác
vâ cấc àẩi thêìn tâi giỗi nhû Thấi sû L Àẩo Thânh, Ph qëc Thấi
y L Thûúâng Kiïåt cng nhên dên hïët lông ng hưå. Búãi vêåy, dûúái
triïìu àẩi L Nhên Tưng, nûúác Àẩi Viïåt àậ lâm nïn nhûäng chiïën
cưng lûâng lêỵy cẫ vïì nưåi trõ lêỵn ngoẩi giao, vâ ngây câng trúã nïn
hng maồnh.
Lyỏ Nhờn Tửng coỏ nhiùỡu chủnh saỏch nhựỗm chờởn hỷng àêët
nûúác.
Trong lơnh vûåc chđnh trõ, ngoâi viïåc àõnh quan chïë, chia vùn
vộ lâm chđn phêím tûâ trung ûúng àïën cấc àõa phûúng, L Nhên
Tưng lâ võ vua àêìu tiïn ban hânh lïå dên ch vúái "Chiïëu cêìu lúâi nối
thùèng" (thấng 4 Bủnh Thũn - 1076) nhựỗm huy ửồng trủ tuùồ ca mổi
têìng lúáp nhên dên àống gốp vâo cưng cåc "trõ qëc, bịnh thiïn
hẩ". Vâ kïí tûâ àêëy, cấc triïìu àẩi àậ kïë thûâa mưåt kïë sấch trõ qëc an
dên.

Vïì kinh tïë, ưng lâ ngûúâi rêët quan têm àïën cưng viïåc nhâ
nưng. Viïåc bẫo vïå trêu bô, phûúng tiïån sẫn xuêët cuãa cû dên nöng



Nhiïìu tấc giẫ

24

nghiïåp Àẩi Viïåt, lêìn àêìu àûúåc L Nhên Tưng àûa vâo låt phấp.
L Nhên Tưng àậ hai lêìn xuöëng chiïëu ra lïånh cêëm giïët tröåm trêu.
Lyá Nhên Töng lâ ngûúâi àêìu tiïn khúãi xûúáng viïåc àùỉp àï
phông l, àậ huy àưång dên "àùỉp àï úã phûúâng Cú Xấ" (nay lâ àoẩn
àï sưng Hưìng úã gêìn cêìu Long Biïn, Hâ Nưåi), nùm 1108.
Trong viïåc bẫo vïå thiïn nhiïn, mưi trûúâng sinh thấi àưëi vúái
cû dên lâm nưng nghiïåp, thấng giïng nùm 1126, ưng àậ xëng
chiïëu "Cêëm dên chng ma xn khưng àûúåc chùåt cêy" vâ viïåc bẫo
vïå mưi trûúâng thiïn nhiïn thânh phấp lïånh.
Nhûng àiïìu lúán lao, àấng kïí hún cẫ ca L Nhên Tưng, ca
triïìu àẩi ưng, lâ sûå múã àêìu nghiïåp thi cûã vâ nïìn giấo dc cao cêëp
ca nûúác nhâ.
Tiïëp tc sûå nghiïåp mong mỗi ca vua cha, ngûúâi àùåt nïìn
mống xêy dûång Trûúâng àẩi hổc qëc gia vâo nùm 1070 vúái viïåc lêåp
Vùn Miïëu àïí biïíu dûúng Nho giấo, thúâ Chu Cưng, Khưíng Tûã vâ cấc
võ tiïn hiïìn. Nùm, sấu nùm sau, L Nhên Tưng lâ ngûúâi àêìu tiïn
khúãi xûúáng vâ thûåc hiïån chïë àưå thi cûã vâ giấo dc àẩi hổc ca Àẩi
Viïåt àïí tûâ àố vïì sau, ngây câng àûúåc cấc triïìu àẩi nưëi tiïëp hoân
thiïån.
Khoa thi àêìu ca nïìn giấo dc cao cêëp Viïåt Nam àûúåc múã
vâo thấng 2 nùm êët Mậo, hiïåu Thấi Ninh nùm thûá tû (1075), lâ

khoa thi Minh kinh baỏc hoồc nhựỗm tuyùớn choồn ngỷỳõi coỏ taõi vựn hổc.
Khoa nây chổn àûúåc mûúâi ngûúâi.
Mưåt nùm sau, nùm Bđnh Thịn (1076), vua cho lêåp Qëc Tûã
Giấm úã kïë sau Vùn Miïëu (ban àêìu lâ cho cấc hoâng tûã, sau múã
rưång cho nhûäng ngûúâi giỗi trong thiïn hẩ vâo hổc), vâ chổn nhûäng
ngûúâi giỗi, nhûäng nhâ khoa bẫng cho vâo dẩy hổc. Àêy lâ trûúâng
àẩi hổc àêìu tiïn ca nûúác nhâ.
Thấng 2 nùm Àinh T (1077) lẩi tưí chûác "thi laồi viùn bựỗng
pheỏp viùởt chỷọ, pheỏp tủnh vaõ hũnh luờồt", nhựỗm lỷồa choồn quan chỷỏc
cao cờởp cho bửồ maỏy nhaõ nûúác. Àêy lâ k thi chổn quan lẩi àêìu tiïn
vúái nưåi dung kiïën thûác tûúng àưëi toân diïån: vùn, toấn, låt phấp
(chđnh trõ).



DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

25

Thấng 8 nùm Bđnh Dêìn (1086) múã khoa thi chổn ngûúâi cố tâi
vùn hổc trong nûúác, sung lâm viïåc úã Hân lêm viïån. Khoa thi nây
Mẩc Hiïín Tđch àưỵ àêìu, àûúåc bưí chûác Hâm lêm hổc sơ.
Lâ mưåt minh qn, L Nhên Tưng cng lâ mưåt têëm gûúng
khưí luån, phêën àêëu àẩt àïën àưå "hổc thûác cao minh, hiïíu sêu àẩo
l" (Phan Huy Ch). Chđnh vị vêåy, àấnh giấ tưíng quất vïì ưng, cấc
sûã gia tûâ Lï Vùn Hûu, Ngư Sơ Liïn, àïën Phan Huy Ch, Lï Quyỏ
ửn... ùỡu cho rựỗng, ửng laõ "vừ vua gioói", "vừ anh qn" ca triïìu
L.
VIÏN NGỔC LÛU

Nhiïìu tấc giẫ

26

LÏ THẤNH TƯNG

Lï Thấnh Tưng (1442 - 1497) lâ võ vua mâ tïn tíi vâ sûå
nghiïåp vễ vang àậ gùỉn liïìn vúái giai àoẩn cûúâng thõnh ca Viïåt
Nam nûãa cëi thïë k 15. Trong gêìn 40 nùm lâm vua, ưng àậ tiïën
hânh nhiïìu cẫi cấch vïì chđnh trõ, qn sûå, kinh tïë; khúãi xûúáng bưå
låt Hưìng Àûác àûúåc xem lâ sûå kiïån àấnh dêëu trịnh àưå vùn minh
cao ca Viïåt Nam; àïì cao nhûäng giấ trõ vùn hốa dên tưåc. Bẫn thên
ưng lâ mưåt nhâ thú lúán, àïí lẩi nhiïìu tấc phêím cố giấ trõ.
Tïn tíi vâ sûå nghiïåp Lï Thấnh Tưng gùỉn chùåt vúái mưåt giai
àoẩn cûúâng thõnh cuãa Viïåt Nam úã nûãa sau thïë kyã 15.
Lï Thấnh Tưng tïn lâ Tû Thânh, hiïåu Thiïn Nam àưång ch,
con thûá tû Lï Thấi Tưng, mể lâ Ngư Thõ Ngổc Dao. Ưng sinh ngây
20 thấng 7 nùm Nhêm Tët (1442) tẩi nhâ ưng ngoẩi úã khu àêët
cha Huy Vùn Hâ Nưåi ngây nay, mêët ngây 30 thấng giïng nùm
Àinh T (1497).
Lï Thấnh Tưng lïn lâm vua nùm 1460, hai lêìn àưíi niïn hiïåu:
Quang Thån (1460-1469) vâ Hưìng Àûác (1470-1497). Trong gêìn 40
nùm lâm vua, ưng àậ àûa triïìu Lï phất triïín túái àónh cao vïì mổi
mùåt: chđnh trõ, xậ hưåi, kinh tïë, qëc phông, vùn hốa. Sûã gia Ngư Sơ
Liïn khen Lï Thấnh Tưng lâ "vua sấng lêåp chïë àưå, múã mang àêët
àai, búâ cội khấ rưång, vùn vêåt tưët àểp, thêåt lâ vua anh hng, tâi
lûúåc".

Vïì phûúng diïån vùn hổc, Lï Thấnh Tưng lâ mưåt nhâ thú lúán,
tấc phêím ưng àïí lẩi rêët phong ph, vûâa thú, vûâa vùn xi, vûâa
Hấn, vûâa Nưm, hiïån côn àûúåc sao chếp trong cấc têåp: Thiïn Nam
dû hẩ (trong àố cố bâi ph nưíi tiïëng Lam Sún Lûúng Thy ph),
Chêu Cú thùỉng thûúãng Chinh Têy k hânh, Minh lûúng cêím t,
Vùn minh cưí xy, Qunh uín cûãu ca, Cưí têm bấch võnh, Thêåp giúái
cư hưìn qëc ngûä vùn...



DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

27

* Nhâ cẫi tưí vâ xêy dûång àêìy nhiïåt huët. Nhúâ sûå ng hưå
sấng sët, quët liïåt ca nhốm àẩi thêìn Nguỵn Xđ, Àinh Liïåt...,
Lï Thấnh Tưng àậ bûúác lïn ngai vâng giûäa lc triïìu chđnh nhâ Lï
àang lc àc mêu thỵn. Lïn nùỉm chđnh quìn, Lï Thấnh Tưng
nhanh chống chêëm dûát tịnh trẩng phe phấi trong cung àịnh, khêín
trûúng tưí chûác xêy dûång àêët nûúác vúái mưåt tinh thêìn cẫi cấch mẩnh
mệ, tấo bẩo. Vïì cú cêëu chđnh quìn cấc cêëp, ưng àậ tiïën hânh xốa
bỗ hïå thưëng tưí chûác hânh chđnh c thúâi Lï Lúåi tûâ 5 àẩo àưíi thânh
12 àẩo (tûác 12 thûâa tun). Bïn cẩnh cẫi tưí cú chïë Nhâ nûúác, Lï
Thấnh Tưng àùåc biïåt ch cấc biïån phấp phất triïín kinh tïë, sûãa
àưíi chïë àưå thụë khốa, àiïìn àõa, khuën khđch nưng nghiïåp, trưìng
trổt, chùn ni, múã àưìn àiïìn, khai khêín ờởt hoang. Nhỷọng nửợ lỷồc
nhựỗm xờy dỷồng phaỏt triùớn ờởt nûúác ca Lï Thấnh Tưng àậ àûúåc
phẫn ấnh khấ rộ qua cấc bâi chiïëu, chó d do ưng ban bưë, nhû
Chiïëu khuën nưng, Chiïëu lêåp àưìn àiïìn, Chiïëu àõnh quan chïë...
Dûúái thúâi Lï Thấnh Tưng, lûåc lûúång qëc phông bẫo vïå àêët nûúác

àûúåc tùng cûúâng huâng hêåu. Trûúác kia, quên àưåi chia lâm 5 àẩo vïå
qn, nay àưíi lâm 5 ph àư àưëc. Mưỵi ph cố vïå, súã. Bïn cẩnh côn cố
2 àẩo nưåi, ngoẩi, gưìm nhiïìu ti, vïå. Ngoâi tưí chûác qn thûúâng trûåc,
Lï Thấnh Tưng côn ch lûåc lûúång qn dûå bõ úã cấc àõa phûúng.
43 àiïìu qn chđnh Lï Thấnh Tưng ban hânh cho thêëy k låt
qn àưåi ca ưng rêët nghiïm ngùåt, cố sûác chiïën àêëu cao.
* Ngûúâi khúãi xûúáng bưå låt Hưìng Àûác. Bưå låt Hưìng Àûác lâ
mưåt trong nhûäng thânh tûåu àấng tûå hâo nhêët ca sûå nghiïåp Lï
Thấnh Tưng vâ ca cẫ thúâi àẩi ưng. Sûå ra àúâi ca bưå låt Hưìng
Àûác àûúåc xem lâ sûå kiïån àấnh dêëu trịnh àưå vùn minh cao ca xậ
hưåi Viïåt Nam hưìi thïë k 15. Lï Thấnh Tưng, ngûúâi khúãi xûúáng låt
Hưìng Àûác, lâ ngûúâi thûåc hiïån nghiïm chónh phấp låt àậ ban
hânh. Ưng àậ thu lẩi quìn chó huy ca tưíng qn àư àưëc Lï Thiïåt
vị con Lï Thiïåt giûäa ban ngây phống ngûåa trïn àûúâng phưë vâ dung
tng gia nư àấnh ngûúâi. Lï Thaỏnh Tửng thỷỳõng baóo vỳỏi caỏc quan
rựỗng: "Phaỏp luờồt laõ phếp tùỉc chung ca Nhâ nûúác, ta vâ cấc ngûúâi
phẫi cng tn theo".
* Ngûúâi phất triïín nhûäng giấ trõ vùn hốa dên tưåc. Vïì phûúng
diïån vùn hốa Lï Thấnh Tưng àậ cố cưng tẩo lêåp cho thúâi àẩi mưåt



Nhiïìu tấc giẫ

28

nïìn vùn hốa vúái mưåt diïån mẩo riïng, khùèng àõnh mưåt giai àoẩn
phất triïín múái ca lõch sûã vùn hốa dên tưåc. Cng vúái viïåc xêy dûång
thiïët chïë múái, Lï Thấnh Tưng àêíy mẩnh phất triïín giấo dc, àâo
tẩo nhên tâi. úã Viïåt Nam thúâi phong kiïën, chûa bao giúâ nïìn giấo

dc, thi cûã lẩi thõnh àẩt cng nhû vai trô ca trđ thûác lẩi àûúåc àïì
cao nhû àúâi Lï Thấnh Tưng. Ngoâi Hân lêm viïån, Qëc sûã viïån,
Nhâ Thấi hổc, Qëc Tûã Giấm lâ nhûäng cú quan vùn hốa, giấo dc
lúán. Lï Thấnh Tưng côn cho xêy kho bđ thû chûáa sấch, àùåc biïåt àậ
sấng lêåp Hưåi Tao Àân bao gưìm nhûäng nhâ vùn hốa cố tiïëng àûúng
thúâi mâ Lï Thấnh Tưng lâ Tao Àân ch soấi.
Àẩi Viïåt sûã k toân thû ca Ngư Sơ Liïn, Hưìng Àûác qëc êm
thi têåp, Hưìng Àûác thiïn hẩ bẫn àưì, Thiïn Nam dû hẩ... lâ nhûäng
giấ trõ vùn hốa tiïu biïíu ca triïìu àẩi Lï Thấnh Tưng.
Nối túái cưng lao ca ưng àưëi vúái nïìn vùn hốa dên tưåc, khưng
thïí khưng kïí àïën mưåt viïåc cố nghơa lõch sûã mâ ưng àậ lâm. Àố lâ
viïåc ưng hy ấn minh oan cho Nguỵn Trậi, cho sûu têìm lẩi thú
vùn Nguỵn Trậi àậ bõ tiïu hy sau v ấn "Lïå Chi viïn". Chđnh Lï
Thấnh Tưng àậ cho tẩc bia vïì Nguỵn Trậi: "ûác Trai têm thûúång
quang khụ tẫo" (Têëm lông ûác Trai sấng tûåa sao Khụ).
* Mưåt nhâ thú hâo trấng. Àûáng àêìu hưåi vùn hổc Tao Àân, Lï
Thấnh Tưng cng dêỵn àêìu phong trâo sấng tấc. Thú Lï Thấnh
Tưng àïí lẩi khấ nhiïìu vâ cố giấ trõ cao vïì nưåi dung tû tûúãng. Qua
thú ưng, chng ta khưng chó hiïíu sêu hún nhên cấch, têm hưìn ưng,
mưåt têm hưìn gùỉn bố mêåt thiïët vúái non sưng, àêët nûúác, vúái nhên
dên, vúái nhûäng truìn thưëng anh hng ca dên tưåc, ca Tưí tưng,
mâ côn thêëy àûúåc khđ phấch cẫ mưåt thúâi àang vûún lïn, àêìy hâo
trấng:
Nùỉng êëm nghịn trûúång tỗa trïn ngổn cúâ,
Khđ thïë ba qn ất cây cấo.
Phûúng Àưng Mùåt trúâi mổc, ấng mêy nhể trưi,
Phống mùỉt ngùỉm ni sưng mn dùåm.
(Bíi súám tûâ sưng Cêëm ài tìn biïín Àưng)

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

29

Lï Thấnh Tưng lâm vua lc 19 tíi. Mưåt nùm sau, khi trấch
lưỵi cûåu thêìn Ngư Sơ Liïn, Nghiïm Nhên Thổ, võ hoâng àïë 20 tíi
bẫo hổ: "Ta múái coi chñnh sûå, sûãa múái àûác tñnh, ngûúi bẫo nûúác ta
lâ hâng phiïn bang ca Trung Qëc thúâi xûa, thïë lâ ngûúi theo
àûúâng chïët, mang lông khưng vua". Àố lâ tiïëng nối ca mưåt chđ
tûå cûúâng dên tưåc, àưång lûåc mậnh liïåt àûa Lï Thấnh Tưng àẩt túái
vinh quang trong sûå nghiïåp xêy dûång, phất triïín àêët nûúác hưìi thïë
k 15.




Nhiïìu tấc giẫ

30

HOÂNG THẤI HÊÅU LAN

Lan xët thên tûâ gia àịnh nưng dên lâng Thưí Lưỵi, lưå Bùỉc
Giang (nay lâ xậ Dûúng Xấ, huån Gia Lêm - Hâ Nưåi). Tûúng
truìn, Vua L Thấnh Tưng bùỉt gùåp bâ àang dûåa gưëc lan, vị cẫm
mïën sùỉc àểp àậ cho tuín vaâo cung lêåp laâm phu nhên, àùåt hiïåu YÃ
Lan (dûåa gưëc lan).
Vua ài àấnh giùåc phûúng Nam, bâ àậ thay chưìng trõ nûúác,

sau nây bâ lẩi gip con (Vua L Nhên Töng) cuâng Lyá Thûúâng Kiïåt
àêåp tan cuöåc xêm lûúåc ca nhâ Tưëng. Trong lc nhiïëp chđnh, bâ
ch trổng cng cưë chđnh trõ, qn sûå, ch trổng quìn lúåi ph
nûä,v.v. Nhúá ún cưng àûác ca bâ, dên chng tưn bâ lâ "Quan Êm",
hiïån côn àïìn thúâ bâ úã Hẫi Dûúng.
Lan - coỏ thuyùởt cho rựỗng tùn thờồt cuóa baõ lâ Lï Thõ ën
Loan - lâ mưåt cư gấi hấi dờu, chựn tựỗm ỳó ngoaồi thaõnh Thựng Long
thỳõi Lyỏ. Y Lan ra àúâi úã lâng Thưí Lưỵi (lâng Si sau àưíi lâ Siïu Loẩi,
nay lâ xậ Dûúng Xấ, huån Gia Lêm - Hâ Nưåi) - nùm nâo khưng
rộ, sûã sấch chó ghi lúâ múâ: bâ mêët úã kinh thânh Thùng Long vâo
nùm 1117 - trïn dûúái 70 tíi - thúâi L Nhên Tưng. Sấch Mưång khï
bt àâm ca Thêím Hoẩt cố chếp "Nhêåt Tưn (tûác L Thấnh Tưng)
mêët, Cân Àûác (L Nhên Tưng) lïn, dng quan lâ L Thûúång Cất
(L Thûúâng Kiïåt) vâ mể lâ thấi phi Lï Thõ ën Loan cuâng coi viïåc
nûúác".
Cêu chuyïån Yïën Loan vaâo cung vua L, àố lâ mưåt giai thoẩi
ngûúâi ngûúâi àïìu nghe, àïìu biïët.
Thã êëy vâo nùm Qu Mậo (1063) L Thấnh Tưng àậ àïën
bưën mûúi tíi. Vua chûa cố con trai àïí truìn ngưi bấu, àïm ngây
triïìu thêìn lo ngẩi. Vua bên thên hânh ài cêìu tûå khùỉp cấc cha
chiïìn, miïëu mẩo nhûng khưng hiïåu nghiïåm, L Thấnh Tưng lo
lùỉng cho triïìu àịnh nhâ L vâ xậ tùỉc Àẩi Viïåt. Mưåt súám muâa xuên,



DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

31

vua vïì viïëng thùm cha Dêu (tưíng Dûúng quang ph Thån

Thânh) dên lâng múã hưåi nghïnh giấ. Thấnh Tưng hoâng àïë cng
hôa vâo dên chng trong hưåi lâng àưng vui. Trai gấi, giâ trễ cấc
lâng àïìu ra rûúác vua. Àoân xa giấ ca vua ài àïën àêu, cấc lâng lên
cêån nư nûác, àưí xư vïì phđa êëy. Duy chó cư thưn nûä xinh àểp ca lâng
Si vêỵn àiïìm nhiïn hấi dêu, xem viïåc ngûå giấ ca vua khưng cố
quan hïå gị àïën mịnh. Cư gấi vêỵn miïåt mâi bïn bậi dêu, mùåc cho
àoân ngûå diïỵu qua. L Thấnh Tưng lêëy lâm lẩ, bên cho àôi ngûúâi
con gấi cố vễ "kiïu cùng" àang àûáng bïn nûúng dêu kïì gưëc lan êëy
àïën trûúác kiïåu rưìng àïí hỗi. Cư gấi ung dung nhể nhâng túái qu
têu: Thiïëp lâ con nhâ nghêo hên, phẫi lâm lng àêìu tùỉt mùåt tưëi,
phng dûúäng cha mể cố àêu dấm mong ài xem rûúác vâ nhịn mùåt
rưìng".
Vua thêëy cư gấi ùn mùåc qụ ma, nhûng cûã chó àoan trang
dõu dâng, lúâi lúâi phong nhậ, àưëi àấp phên minh, lïỵ nghơa khấc hùèn
nhûäng ngûúâi con gấi mâ vua àậ tûâng gùåp. Vua u vị sùỉc, trổng vị
nïët, nïn cho cư gấi theo long giấ vïì kinh àư. Cư gấi lâng qụ àûúåc
àốn vïì cung vua êëy lâ ën Cư Nûúng xinh àểp, nïët na ca lâng
Siïu-Loẩi (Si). Nhûng L Thấnh Tưng lâ ưng vua chùm viïåc nûúác,
ln ln thên chinh dểp giùåc. Vua đt nhân rưỵi àïí ngûå túái cung YÃ
Lan. Àûúng luác cung YÃ Lan vùỉng tiïëng àân, tiïëng sấo, thị bưỵng
mưåt hưm sau khi Thấnh Tưng ài trẫy hưåi cha Thưí Lưỵi, cung
Lan lẩi nhưån nhõp hún xûa. ën Cư Nûúng nhúâ "thưng minh vưën
sùén tû trúâi" àûúåc hổc têåp, trau dưìi àậ trúã thânh mưåt cung phi "nưíi
danh tâi sùỉc mưåt thúâi" kinh sûã lâu thưng, vùn chûúng un bấc. L
Thấnh Tưng àem lông u mïën, phong lâm Lan phu nhên, lêëy
tïn cung Lan vâ cng cố k niïåm cư gấi àûáng tûåa bïn gưëc lan,
khi tn lïånh àïën bïå kiïën bíi àêìu úã lâng Si (Siïu Loẩi).
Sau àố (1066), Lan sinh hẩ àûúåc mưåt hoâng tûã lêëy tïn lâ
Kiïìn Àûác. Kiïìn Àûác trấn cao, tay dâi quấ gưëi, thưng minh, tën t,
vua câng u dêëu hún, ën Loan àûúåc tưn lâ Lan ngun phi àûáng àêìu caác cung phi, sau thaái hêåu; con trai àûúåc lêåp lâm thấi tûã.

Nùm K Dêåu (1069), L Thấnh Tưng thên chinh ài àấnh giùåc
ngoẩi xêm. Trong khi vua cng L Thûúâng Kiïåt úã ngoâi biïn
cûúng, Lan ngun phi àẫm àang, chùm lo qëc sûå, trõ nûúác àiïìu



Nhiïìu tấc giẫ

32

khiïín cố k cûúng khiïën thêìn dên thấn phc, cội nûúác àûúåc n
vui. L Thấnh Tưng tûâ ngoâi biïn ẫi àấnh trêån lêu ngây khưng
thùỉng, chấn nẫn rt quên quay vïì. Vïì chûa àïën núi, nghe dên
chuáng Chêu Cû Liïn (Tiïn Lûä, Haãi Hûng) ca ngúåi nguyïn phi
Lan úã nhâ trõ nûúác rêët giỗi, lông dên cẫm hốa, àûúåc suy tưn lâ bâ
Quan Êm, vua Thấnh Tưng tûå trấch mịnh: "Ngun phi lâ àân bâ
côn lâm àûúåc nhû thïë, ta lâ àân ưng hấ thua sao! Vua lẩi tiïëp tc
trúã ra àấnh giùåc, lêìn nây thùỉng trêån. Nùm àố, ma hẩ vua àem
qn vïì ca khc khẫi hoân, àẩi xấ cho thiïn hẩ, giẫm thụë khốa,
phất tiïìn la, thốc cho dên nghêo. Lan rêët nhên tûâ dẩy con
ngoan, àâo tẩo con trúã thânh mưåt nhâ vua anh minh sau nây; lẩi lo
cho dên giâu nûúác mẩnh, u thûúng nhên dên àûúåc mổi ngûúâi
kđnh phc.
Nùm Nhêm T (1072) thấng giïng ma xn, L Thấnh
Tưng mêët úã àiïån Hưåi Tiïn. Hoâng thấi tûã Kiïìn Àûác lïn ngưi vua,
tûác vua L Nhên Tưng. Khi êëy vua múái lïn bẫy, tưn mể lâ Lan
ngun phi lïn lâm Linh Nhên hoâng thấi hêåu. Lan vûâa gip coi
triïìu chđnh, vûâa lâm nhiïåm v bâ mể dẩy dưỵ con. Trong khi vua
côn thú êëu, Lan àiïìu khiïín cẫ qëc gia, cng tïí tûúáng L Thûúâng
Kiïåt ch trûúng àấnh qn Tưëng xêm lûúåc. Hai lêìn qn Tưëng àïën

(1075, 1077) vua L Nhên Tưng chûa quấ 10 tíi, Lan àậ cng
Thấi sû L Àẩo Thânh lo viïåc binh lûúng chuín ra tiïìn tuën.
Trong lc Tưí qëc lêm nguy Lan àậ cng L Thûúâng Kiïåt giûä
vûäng giang sún, xậ tùỉc; cưng êëy àúâi sau côn nhùỉc mậi.
Lan xët thên lâ mưåt thưn nûä, nïn hiïíu thêëu nhûäng khưí
àau ca ngûúâi ph nûä nưng dên vị nghêo khưí phẫi àem thên gấn
núå cho nhâ giâu, bâ cho xët ca trong kho chåc vïì, vâ xêy dûång
chưìng con hẩnh phc cho hổ. Vïì viïåc nây Ngư Sơ Liïn àậ cố lúâi bân:
"Con gấi nghêo àïën nưỵi phẫi àúå mịnh lâm mûúán, con trai nghêo
àïën nưỵi khưng vúå àố lâ cng dên ca thiïn hẩ. Thấi hêåu (tûác
Lan) àưíi mïånh cho hổ cng lâ viïåc nhên chđnh vêåy!". Lan khưng
nhûäng sûãa sang viïåc qëc chđnh, tùng cûúâng qn àưåi, bưë phông,
chùm lo viïåc múã mang dên trđ, viïåc thi cûã hổc hânh vâ côn ban
hânh nhiïìu àiïìu đch qëc lúåi dên. Lan côn khun vua lâm àiïìu
thiïån, trõ àiïìu ấc. Bâ hiïíu nhûäng gian nan ca nưng dên khi viïåc



DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

33

nưng trang cây bûâa khưng cố trêu cây. Lan bẫo vua phẩt tưåi
nùång nhûäng kễ trưåm trêu vâ giïët trêu bûâa bậi; cố lêìn bâ àậ nối vúái
vua: "Gêìn àêy ngûúâi kinh thânh vâ lâng êëp àậ cố kễ trưën ài
chun nghïì trưåm trêu. Nưng dên cng qỵn. Mêëy nhâ phẫi cây
chung mưåt trêu. Trûúác àêy, ta àậ tûâng mấch viïåc êëy, vâ nhâ nûúác
àậ ra lïånh cêëm. Nhûng nay viïåc giïët trêu lẩi cố nhiïìu hún trûúác".
Nhên Tưng bên ra lïånh phẩt rêët nùång nhûäng ngûúâi trưåm vâ giïët
trêu, phẩt cẫ vúå con vâ hâng xốm vị tưåi khưng tưë giấc.

Sưëng trong lêìu son, gấc tđa mâ lc nâo Lan cng khưng
qụn àïën ngûúâi nghêo, Lan vêỵn chùm sốc àïën àúâi sưëng cng cûåc
ca nưng dên lao àưång. Cng nhû L Thấnh Tưng, Lan thûúâng
phất chêín thốc la cho kễ nghêo. Bâ sng àẩo Phêåt, ûa lâm viïåc tûâ
thiïån lêåp nhiïìu àịnh cha.
Bâ thûúâng lui túái cấc àịnh cha, trao àưíi vúái cấc tùng ni
thuët giấo àẩo Phêåt. Nùm 1096, bâ bây cưỵ chay úã cha Khai Qëc
(tûác sau lâ cha Trêën Qëc úã Thùng Long) thïët cấc sû. Tiïåc xong,
bâ ngưìi kï cûáu àẩo Phêåt vúái cấc võ sû giâ hổc rưång. Bâ hỗi vïì ngìn
gưëc àẩo Phêåt úã cấc nûúác vâ úã ta. Bâ cố ốc phấn àoấn àôi hỗi cấc sû
"nối cố sấch mấch cố chûáng". Chđnh nhúâ cêu chuån giûäa bâ vâ cấc
võ sû thúâi L (sấch Thiïn uín têåp anh ngûä lc àúâi Trêìn côn ghi lẩi
tûúâng têån chuån nây), mâ àïën nay ta côn biïët gưëc tđch sûå truìn
bấ àẩo Phêåt vâo nûúác ta. Cố lêìn bâ àïën cha Phưí Minh (Tûâ Liïm)
tranh lån vúái sû Thưng Biïën vïì nhûäng àiïìu ca Phêåt giấo. Bâ
cng cố lâm nhûäng bâi kinh, cố cêu kïå côn truìn lẩi àïën ngây
nay:
Sùỉc lâ khưng, khưng tûác sùỉc
Khưng lâ sùỉc, sùỉc tûác khưng
Sùỉc? Khưng? thưi mùåc cẫ,
Múái thêëu àûúåc chên tưng
Lâ mưåt nûä nưng dên nghêo, àûúåc hûúãng ph qu vinh hoa, bâ
vêỵn cho lâ àiïìu "sùỉc sùỉc, khưng khưng", àố lâ ph vên... Bâ lâ mưåt
ngûúâi ph nûä vûúng giẫ, ngổc ngâ vâng son khưng lâm vêín àc




Nhiïìu tấc giẫ

34

têm hưìn bâ, cng lâ mưåt ph nûä hiïëm cố trong lõch sûã nghịn nùm
trûúác.
Ngây 25 thấng 7 nùm Àinh Dêåu, Hưåi tûúâng àẩi khấnh nùm
thûá 8 (1117) àúâi L Nhên Tưng, bâ mêët, àûúåc hỗa tấng, dêng thy
lâ Ph Thấnh Linh Nhên Hoâng thấi hêåu, mai tấng úã Thổ Lùng
ph Thiïn Àûác. Hiïån nay côn miïëu thúâ bâ úã hai xậ Cêím Àúái vâ
Cêím Cêìu huån Gia Lưåc, tónh Hẫi Dûúng.
ÀOÂN MINH TËN




DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

35

HẪI THÛÚÅNG LẬN ƯNG LÏ HÛÄU TRẤC

Hẫi Thûúång Lận Ưng Lï Hûäu Trấc (1720 - 1791) lâ àẩi danh
y cố àống gốp lúán cho nïìn y hổc dên tưåc Viïåt Nam. Ưng àïí lẩi
nhiïìu tấc phêím lúán nhû Hẫi thûúång y tưng têm lơnh gưìm 22 têåp,
66 quín chùỉt lổc tinh hoa ca y hổc cưí truìn, cấc cën Lơnh Nam
bẫn thẫo, Thûúång kinh k sûå khưng chó cố giấ trõ vïì y hổc mâ côn
cố giấ trõ vùn hổc, lõch sûã, triïët hổc.
Lï Hûäu Trấc hiïåu lâ Hẫi Thûúång Lận Ưng1. Sinh ngây 12
thấng 11 nùm Canh T (11-12-1720) tẩi thưn Vùn Xấ, lâng Liïu
Xấ, huån Àûúâng Hâo, ph Thûúång Hưìng, tónh Hẫi Dûúng. Nay lâ
xậ Hoâng Hûäu Nam huån n M, tónh Hẫi Dûúng. Tuy nhiïn,

ưng sưëng nhiïìu (tûâ nùm 26 tíi àïën lc mêët) úã qụ mể xûá Bêìu
Thûúång, xậ Tơnh Diïåm, huån Hûúng Sún, tónh Hâ Tơnh, nay lâ xậ
Sún Quang, huån Hûúng Sỳn vaõ cuọng qua ỳõi ỳó ờy vaõo ngaõy rựỗm
thaỏng giïng nùm Tên Húåi (1791) thổ 71 tíi. Mưå ưng nay coõn nựỗm
ỳó Khe nỷỳỏc caồn chờn nuỏi Minh Tỷõ thåc huån Hûúng Sún (cấch
phưë Chêu huån l Hûúng Sún 4 cêy sưë).
Lï Hûäu Trấc lâ con thûá bẫy ca Lï Hûäu Mûu vâ bâ Bi Thõ
Thûúãng.
Dông hổ ca ưng cố truìn thưëng khoa bẫng; ưng nưåi, bấc,
ch (Lï Hûäu Kiïìu), anh vâ em hổ àïìu àưỵ tiïën sơ vâ lâm quan to.
Cha Lï Hûäu Trấc àưỵ àïå tam giấp tiïën sơ lâm Thõ lang Bưå Cưng
triïìu Lï D Tưng, gia phong chûác ngûå sûã, tûúác baá, khi mêët àûúåc
truy tùång Thûúång thû.

1

Hẫi Thûúång Lận Ưng: Hẫi Thûúång lâ hai chûä àêìu ca tónh Hẫi Dûúng vâ ph
Thûúång Hưìng qụ cha vâ cng lâ xậ Bêìu Thûúång qụ mể. Lận ưng nghơa lâ "ưng lûúâi",
ng lûúâi biïëng vúái danh lúåi.




Nhiïìu tấc giẫ

36

Nùm K Mi (1739) Lï Hûäu Trấc 20 tíi thị cha qua àúâi, ưng
rúâi kinh thânh vïì nhâ, vûâa trưng nom gia àịnh vûâa chùm chó àên
sấch, thi vâo tam trûúâng, sau àố khưng thi nûäa.

Nùm 1739 cng lâ nùm múã ra quy mư lúán ca phong trâo
nưng dên nưíi dêåy chưëng phong kiïën, chó mưåt nùm sau (1740) nghơa
qn ca Hoâng Cưng Chêët àấnh sất huån ưng. Châng thû sinh
trễ tíi Lï Hûäu Trấc àang mï mẫi àên sấch phẫi lấnh ài núi khấc
àổc sấch. Cố ngûúâi thêëy thïë àậ bẫo ưng "Binh lûãa khùỉp núi, con
trai thúâi loẩn hấ chõu giâ àúâi úã trong phông sấch mậi sao?" vâ
khun ưng nïn theo nghïì vộ. Tûâ àố öng vûâa duâi maâi kinh sûã vûâa
nghiïn cûáu binh thû. Sau nhúâ êín sơ hổ V úã Àùång Xấ dẩy v thåt
êm dûúng (phếp bối toấn àưån sưë), ưng "nghiïn cûáu trong vâi nùm
cng biïët àûúåc àẩi khấi, múái àeo gûúm tông qn àïí thđ nghiïåm
sûác hổc ca mịnh" (Tûåa "Têm lơnh").
Chiïën tranh phong kiïën àậ gêy àau thûúng chïët chốc cho
biïët bao nhiïu gia àịnh lâng xốm, nố khưng àem lẩi gị cho nhên
dên, cho àêët nûúác; àậ lâm cho Lï Hûäu Trấc chấn nẫn mën ra khỗi
qn àưåi, nïn ưng àậ nhiïìu lêìn tûâ chưëi sûå àïì bẩt ca tûúáng nhâ
Trõnh. Ưng nhêån ra theo Lï hay Trõnh cng lâ chđ theo àíi chiïën
tranh "cưët nhc tûúng tân"; cấi chđ mẩnh "xung Ngûu Àêíu" ca
ưng cng hốa "ngưng cìng" mâ thưi. (Àổc bâi thú trong lúâi tûåa bưå
"Têm lônh"). Cho nïn nùm 1746 khi ngûúâi anh úã Hûúng Sún mêët,
ưng liïìn viïån cúá vïì ni mể giâ, chấu nhỗ thay anh, àïí xin ra khỗi
qn àưåi, thûåc sûå "bễ tïn cúãi giấp" theo àíi chđ hûúáng múái.
Lï Hûäu Trấc bõ bïånh tûâ lc úã trong qn àưåi, giẫi ng vïì
phẫi gấnh vấc cưng viïåc vêët vẫ "trùm viïåc àưí dưìn vâo mịnh, sûác
ngây mưåt ëu" (Lúâi tûåa "Têm lơnh"), lẩi súám khuya àên sấch khưng
chõu nghó ngúi, sau mùỉc cẫm nùång, chẩy chûäa túái hai nùm mâ
khưng khỗi. Sau nhúâ lûúng y Trêìn Àưåc, ngûúâi Nghïå An lâ bêåc lậo
nho, hổc rưång biïët nhiïìu nhûng thi khưng àưỵ, trúã vïì hổc thëc,
nhiïåt tịnh chûäa khỗi.
Trong hún mưåt nùm chûäa bïånh, nhên khi rẫnh rưỵi ưng àổc
sấch thëc "Phng thõ cêím nang" hiïíu àûúåc chưỵ sêu xa ca sấch

thëc. Ưng Trêìn Àưåc thêëy lẩ, mën àem hïët cấi hiïíu thêëu vïì y hổc



DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

37

truìn cho ưng. Vưën lâ ngûúâi thưng minh hổc rưång, ưng mau chống
hiïíu sêu y l, tịm thêëy sûå say mï úã sấch y hổc, nhêån ra nghïì y
khưng chó lúåi đch cho mịnh mâ cố thïí gip ngûúâi àúâi, nïn ưng quët
chđ hổc thëc.
ÚÃ Hûúng Sún, ưng lâm nhâ cẩnh rûâng àùåt tïn hiïåu Lận ưng
(ưng lûúâi) nối lûúâi biïëng, chấn ghết cưng danh, tûå giẫi phống
mịnh khỗi sûå râng båc ca danh lúåi, ca quìn thïë, tûå do nghiïn
cûáu y hổc, thûåc hiïån chđ hûúáng mâ mịnh u thđch gùỉn bố.
Giûäa cẫnh thiïn nhiïn tơnh mõch ca ni rûâng Hûúng Sún,
súám khuya mï mẫi àổc cấc sấch thëc: Y hổc nhêåp mưn, Cẫnh
nhẩc toân thû, Nam dûúåc thêìn hiïåu (ca Tụå Tơnh), Bẫo sinh diïåu
toẫn ëu... thêåt lâ:
Sấ chi vinh nhc viïåc àúâi,
Àem thên àẩo nghơa vâo núi lêm tuìn.
(Bêët can vinh nhc sûå
Bẫo àao nhêåp cng lêm.
An bêìn - Y l thêu nhân)
Hẫi Thûúång Lận Ưng mën tịm thêìy, tịm bẩn àïí hổc thïm
nhûng núi ni rûâng hễo lấnh "trïn khưng cố thêìy giỗi àïí hổc, dûúái
khưng cố bẩn hiïìn gip, chó mưåt mịnh nối vúái mịnh, tûå hỗi tûå àấp
mô mêỵm tûúãng tûúång à thûá" (Lúâi tûåa "Têm lơnh") àïí tịm ra chên
l. Sau ưng nhúâ mưåt ưng lang úã lâng bïn ài lẩi thên mêåt, gip ưng

giẫi àấp nhûäng mùỉc múá, vâi ba nùm sau ưng àậ chûäa àûúåc mưåt sưë
bïånh thưng thûúâng trong gia àịnh vâ lâng xốm.
Ma thu nùm Bđnh T (1754) Lï Hûäu Trấc ra kinh àư mong
tịm thêìy àïí hổc thïm vị ưng thêëy y l mïnh mưng nhûng khưng
gùåp àûúåc thêìy giỗi, ưng àânh bỗ tiïìn mua mưåt sưë phûúng thëc gia
truìn, trúã vïì Hûúng Sún "tûâ khûúác sûå giao du, àống cûãa àïí àổc
sấch" (Tûåa "Têm lơnh"), vûâa hổc têåp vâ chûäa bïånh. Mûúâi nùm sau
tiïëng tùm ca ưng àậ nưíi úã vng Hoan Chêu (Nghïå An).
Sau mêëy chuåc nùm têån tuåy vúái nghïì nghiïåp, Hẫi Thûúång Lận
Ưng àậ nghiïn cûáu rêët sêu l lån Trung y qua cấc sấch kinh àiïín:



Nhiïìu tấc giẫ

38

Nưåi kinh, Nam kinh, Thûúng hân, Kim qu; tịm hiïíu nïìn y hổc cưí
truìn ca dên tưåc; kïët húåp vúái thûåc tïë chûäa bïånh phong ph ca
mịnh, ưng hïå thưëng hốa tinh hoa ca l lån Àưng y cng vúái
nhûäng sấng tẩo àùåc biïåt qua viïåc ấp dng l lån cưí àiïín vâo àiïìu
kiïån Viïåt Nam, àc kïët nïìn y hổc cưí truìn ca dên tưåc. Sau hún
chc nùm viïët nïn bưå "Lận ưng têm lơnh" gưìm 28 têåp, 66 quín
bao gưìm à cấc mùåt vïì y hổc: Y àûác - Y lyá, Y thuêåt, Dûúåc, Di
dûúäng. Phêìn quan trổng nûäa ca bưå sấch phẫn ẫnh sûå nghiïåp vùn
hổc vâ tû tûúãng ca Hẫi Thûúång Lận Ưng.
Ngây 12 thấng giïng nùm Cẫnh Hûng 43 (1782) Lận ưng
nhêån àûúåc lïånh cha triïåu vïì kinh. Lc nây ưng àậ 62 tíi, sûác
cng ëu lẩi lâ ngûúâi chùm lo chûäa bïånh cho trùm hổ, nhêët lâ ưng
àậ quët chđ xa lấnh cưng danh, theo àíi nghiïåp y àậ mêëy chc

nùm nïn ưng nhêån chiïëu chó ca cha Trõnh vúái têm trẩng vûâa lo
lùỉng, vûâa chấn nẫn; mậi sau nghơ àïën bưå "Têm lơnh" chûa in àûúåc,
mâ ưng "khưng dấm truìn th riïng ai, chó mën àem ra cưng bưë
cho mổi ngûúâi cng biïët, nhûng viïåc thị nùång sûác lẩi mỗng, khố mâ
lâm àûúåc" (Thûúång kinh k sûå), nïn ưng hy vổng lêìn ài ra kinh àư
cố thïí thûåc hiïån viïåc in bưå sấch, phêìn "con cấi trong nhâ cng hïët
sûác van nâi", ưng tẩm lâm vui tûâ giậ gia àịnh, hổc trô rúâi Hûúng
Sún lïn àûúâng.
Ra kinh vâo ph cha xem mẩch vâ kï àún cho thïë tûã Trõnh
Cấn, ưng àûúåc Trõnh Sêm khen "hiïíu sêu y lyá" ban thûúãng cho ưng
20 xët lđnh hêìu, vâ bưíng lưåc ngang vúái chûác quan kiïím soất bưå Hưå
àïí giûä ưng lẩi. Nhûng Lận ưng thêëy nïëu nhêån thûúãng chõu ún thị
khố lông rúâi kinh àư trúã lẩi Hûúng Sún àûúåc, nïn ưng giẫ ưëm khưng
vâo chêìu, sau lẩi viïån cúá tíi giâ mùỉt hoa, tai àiïëc thûúâng ưëm ëu
àïí àûúåc trổ úã ngoâi.
Bổn ngûå y ghen t vúái Lận ưng khưng chõu chûäa theo àún ca
ưng, nïn thïë tûã khưng khỗi, ưng biïët thïë nhûng khưng hïì thùỉc mùỉc
vúái bổn thêìy thëc thiïëu lûúng têm nây, mùåt nûäa ưng khưng thêåt
nhiïåt tịnh chûäa, kïët quẫ àïí súám thoất khỗi vông cûúng tỗa ca
quìn thêìn, danh lúåi.




DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

39

Thúâi gian úã kinh àư, Lận ưng mën vïì thùm cưë hûúng Hẫi
Dûúng ca mịnh, nhûng mậi àïën thấng 9 nùm 1782, sau cha

Trõnh múái cho phếp ưng vïì. Sau hún 20 nùm xa cấch, àûúåc trúã vïì
mẫnh àêët "chưn nhau cùỉt rưën".
Àang sưëng giûäa qụ hûúng, ưng lẩi cố lïånh triïåu vïì kinh vị
Trõnh Sêm ưëm nùång. Nhêån àûúåc lïånh triïåu, ưng àânh phẫi rúâi qụ
hûúng.
Vïì kinh ưng chûäa cho Trõnh Sêm khỗi vâ cng miïỵn cûúäng
chûäa tiïëp cho Trõnh Cấn. Trõnh Sêm lẩi trổng thûúãng cho ưng. Ưng
bùỉt båc phẫi nhêån nhûng bng nghơ: "Mịnh tuy khưng phẫi àậ bỗ
qụn viïåc êín cû, nhûng nay hậy tẩm nhêån phêìn thûúãng rưìi sau vûát
ài cng àûúåc" (Thûúång kinh k sûå).
Trõnh Sêm chïët vị bïånh lêu ngây sûác ëu, Trõnh Cấn lïn
thay, nhûng Trõnh Cấn cng ưëm dai dùèng nïn "khđ lûåc khư kiïåt",
khố lông khỗe àûúåc, lẩi nống lông trúã vïì Hûúng Sún, Lận ưng àang
tịm kïë thoấi lui, thị may cố ngûúâi tiïën cûã mưåt lûúng y múái, ưng liïìn
lêëy cúá ngûúâi nhâ ưëm nùång rỳõi kinh.
Haói Thỷỳồng Laọn ệng trỳó vùỡ Hỷỳng Sỳn bựỗng àûúâng thy,
nhûng súå triïìu àịnh bùỉt trúã lẩi ưng phao tin ài àûúâng bưå. Thoất
khỗi kinh àư ưng sung sûúáng nhû "chim sưí lưìng, cấ thoất lûúái",
lông chó mën "bay nhanh" vïì qụ nhâ:
Lïn àûúâng tûâ giậ long lêu
Gûúm àân nûãa gấnh ra ngay àư thânh,
Ngûåa quen àûúâng c vïì nhanh,
Quay thuìn khố lc lïnh àïnh giûäa dông.
Mêy qua àûúâng àïí búát nưìng
Ni non múã mùåt nhû lông vị ai
Xanh xanh mưåt dẫi non àoâi
Giưëng non ta c chó vâi hôn thưi.
(Thûúång kinh k sûå).

Ngây 2 thấng 11 (nùm 1782) Lận ưng vïì àïën Hûúng Sún.

Nhiïìu tấc giẫ

40

Gêìn mưåt nùm sưëng giûäa kinh àư phong kiïën biïët bao cưng
danh ph qu lưi kếo, nhûng ưng "thung dung" ra ài lẩi "ngêët
ngûúãng" trúã vïì, lông trong khưng hïì àc, chđ lúán khưng hïì súân.
Nùm 1783 ưng viïët xong têåp "Thûúång kinh k sûå" ghi lẩi tó
mó chuën ài kinh, têåp k êëy lâ mưåt tấc phêím vùn hổc vư cng qu
giấ. Mùåc dêìu tíi giâ, cưng viïåc lẩi nhiïìu: chûäa bïånh, dẩy hổc,
nhûng ưng vêỵn tiïëp tc chónh l, bưí sung, viïët thïm (têåp Vên khi
bđ àiïín, nùm 1786) àïí hoân chónh bưå "Têm lơnh". Hẫi Thûúång Lận
Ưng Lï Hûäu Trấc khưng chó lâ danh y cố cưëng hiïën to lúán cho nïìn
y hổc dên tưåc, ưng côn lâ mưåt nhâ vùn, nhâ thú, nhâ tû tûúãng lúán
cuãa thúâi àaåi.




DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

41

HÂ TƯNG MC,
MƯÅT TÂI NÙNG LƯỴI LẨC, MƯÅT TÊËM LÔNG

Hâ Tưng Mc (Tưn Mc) sinh ngây 25-9 nùm Quyá Tyå (1653)

mêët ngaây 7-3 Àinh Húåi (1707) tûå Hêåu Nhû, hiïåu Thìn Nhû,
Chuët Trai, Àưn Ph; lâ mưåt danh thêìn nưíi tiïëng triïìu Lï, cố
nhiïìu cưng trẩng to lúán àưëi vúái àêët nûúác, lâ ngûúâi cố ên tịnh sêu
nùång vúái qụ hûúng trong àẩo l truìn thưëng Viïåt Nam vâ cố tû
tûúãng àưíi múái, dên ch.
Lâng qụ ưng, lâng Tónh Thẩch, huån Thiïn Lưåc (nay lâ xậ
Tng Lưåc, huyùồn Can Lửồc), túnh Haõ Tụnh nựỗm ỳó phủa nam Hưìng
Lơnh, lâ mưåt lâng qụ giâu truìn thưëng u nûúác. Vng êëy côn cố
nhiïìu danh nhên vùn hốa, nhiïìu bêåc trung liïåt nhû Àùång Dung,
Àùång Têët...
Dông hổ Hâ ca ưng lâ mưåt dông hổ khoa bẫng, cấc àúâi àïìu
cố ngûúâi lâ tr cưåt ca àêët nûúác, nhû c Hâ Tưng Trịnh (1434 1511) tûâng lâ thûúång thû bưå Binh, bưå Hịnh, bưå Cưng, Tïë tûãu Qëc
Tûã Giấm thúâi Lï sú.
Bẫn thên Hâ Tưng Mc lâ mưåt kiïån tûúáng chưën khoa trûúâng.
Ưng àưỵ tiïën sơ nùm 1688, lẩi àưỵ àêìu k thi ûáng chïë, tûác k thi
dânh cho cấc tiïën sơ úã àiïån Vẩn Thổ, àêìu bâi do chđnh nhâ vua ra.
Mêëy nùm sau, Hâ Tưng Mc lẩi thi àưỵ khoa Àưng Cấc lâ khoa thi
àùåc biïåt chó dânh cho nhûäng ngûúâi àậ àưỵ tiïën sơ vâ àang lâm quan.
Ưng tûâng giûä cấc chûác quan nhû: Lẩi khoa cêëp sûå trung
(kiïím tra cưng viïåc quan lẩi, tưí chûác); Nưåi tấn (dẩy hổc cho con,
chấu vua cha); Thy sû; Biïn tu qëc sûã quấn; Àưëc àưìng (trêën
giûä) hai xûá Tun - Hûng; Ph doận ph Phng Thiïn (àûáng àêìu
kinh àư); Chấnh sûá; Tẫ thõ lang bưå Hịnh (àûáng thûá hai sau thûúång
thû, hâng tam phêím).




Nhiïìu tấc giẫ

42

Thúâi àẩi ca Hâ Tưng Mc lâ thúâi àẩi suy vong ca nhâ Lï,
thûåc quìn thåc vïì hổ Trõnh, nhaâ Thanh thûúâng xuyïn lùm le
xêm lûúåc, trong nûúác rưëi loẩn, àẩo l suy vi.
Sûå qåt cûúâng vâ àẩo l tưët àểp ca dên tưåc êín tâng trong
nhên dên vâ àûúåc thïí hiïån mẩnh mệ búãi nhûäng trung chđnh thêìn
hiïëm hoi nhû Hâ Tưng Mc. Vúái tâi nùng lưỵi lẩc ca mịnh, Hâ
Tưng Mc àậ àống gốp rêët xûáng àấng àïí giẫi quët mưëi hổa ngoẩi
xêm, giûä n àêët nûúác, phất triïín kinh tïë - xậ hưåi úã núi ưng cai
quẫn.
Nùm 1699, nhâ Thanh xêm lêën Bẫo Lẩc (Cao Bựỗng), Haõ
Tửng Muồc vaõ Nguyùợn Haõnh aọ lui ỷỳồc giựồc trong cåc àêëu tranh
ngoẩi giao vúái Sêìm Trị Phûúång. Nùm 1703, ài sûá sang Trung
Qëc, Hâ Tưng Mc àậ hoân thânh xët sùỉc nhiïåm v, giûä àûúåc
hôa hiïëu hai nûúác, khiïën vua nhâ Thanh Khang Hy hïët sûác cẫm
phc, tùång cho mưåt bûác àẩi tûå do chđnh Khang Hy viïët "Nhûúåc
xung hiïn", khùỉc gưỵ vâ sún son tẩi Trung Qëc, hiïån côn giûä tẩi
àïìn thúâ Hâ Tưng Mc úã qụ. Ba chûä àố cố nghơa lâ "khiïm nhûúâng,
trđ tụå, chđ khđ cao cẫ".
Hâ Tưng Mc lâ mưåt tấc giẫ ca "Àẩi Viïåt sûã k tc biïn".
Àấnh giấ cưng trẩng ca Hâ Tưng Mc, cấc triïìu Lï, Nguỵn
àậ cố tấm àẩo sùỉc phong. Sùỉc phong nùm Chđnh Hôa 14 (1693)
viïët: "Sùỉc ban Hâ Tưng Mc ngûúâi cố têm thåt, giỗi gấnh vấc viïåc
cưng, am tûúâng vïì tûâ chûúng".
Sùỉc phong nùm Vơnh Thõnh thûá ba (1707) viïët: "Sùỉc quang
tiïën Vinh lưåc àẩi phu bưìi tng Hịnh bưå Tẫ thõ lang Hoan lơnh nam
Hâ Tưng Mc, dûå trng tiïën sơ, trẫi giûä cấc chûác; phuång sûå lêu
nùm, ài sûá phûúng bùæc, chùm lo viïåc nûúác cố cưng, nay mêët khi tẩi
chûác, thûåc àấng xốt thûúng".

Chín y tùång: Àùåc tiïën Kim tûã Vinh lưåc àẩi phu (hâm chấnh
nhêët phêím) Cưng bưå thûúång thû, Hoan lơnh tûã. Àùåt thy (tïn sau
khi chïët) lâ Mêỵn Àẩt.




DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT

43

Tuy nhiïn, àiïìu chng tưi mën nhêën mẩnh lâ têëm lông ên
tịnh vâ tû tûúãng dên ch, cửng bựỗng, yùu thỷỳng con ngỷỳõi bao la
cuóa Haõ Tửng Mc.
Cố hai dêỵn chûáng rêët sinh àưång. Mưåt lâ, khi ưng côn sưëng,
nhên dên àậ lêåp àïìn thúâ, gổi lâ Sinh tûâ. Trong bia Sng chó côn
lûu úã xậ Tng Lưåc (cúä 200 x 400 cm) àậ àûúåc GS. Hâ Vùn Têën dõch
cố àoẩn viïët: "Cưng (Hâ Tưng Mc) sinh ra tđnh trúâi dơnh ngưå, bẫy,
tấm tíi àậ thưng Thi, Lïỵ... Cưng àưëi vúái qụ hûúng ún sêu, àûác
dây; cố nhiïìu cưng trûâ tai hổa, xốm lâng àïìu bưåi phc, xin tưn thúâ
cưng vâ phu nhên lâm hûúng tưí ph mêỵu...". Àấp lẩi thõnh tịnh
nây, Hâ Tưng Mc nối: "Viïåc trung cêìn àưëi vúái nûúác, viïåc hiïëu
thån àưëi vúái nhâ, ùn úã hôa mc vúái dên lâng lâ chûác phêån àûúng
nhiïn ca tưi vêåy. Sau nây kễ hêåu sinh cố chđ thị noi theo, cố lông
thị cẫm nhêån. Ngây nay mổi ngûúâi àậ suy nghơ nhû vêåy (lêåp sinh
tûâ) cng lâ lệ trúâi, lông ngûúâi. Nay xin tûå tẩ" (Lúâi k vïì viïåc suy
tưn).
Hâ Tưng Mc khưng coi bẫn thên mịnh lâ trổng. Cấi àấng
trổng lâ lệ trúâi, lông ngûúâi. Cấi àiïìu ưng mën hêåu sinh cẫm nhêån
vâ noi theo cng chđnh lâ chưỵ àố.

Hâ Tưng Mc mêët úã tíi 55, cấi tíi àậ "tri thiïn mïånh".
Àiïìu ưng nhúá àêìu tiïn lâ nhúá vïì hai ngûúâi mể: "Danh vổng vâ sûå
nghiïåp ca ta lâ nhúâ úã hai ngûúâi mể. Mưåt bâ sinh ra ta vâ mưåt bâ
hổ Àưỵ (mể vúå) cêìn àûúåc ghi nhêån vâ tïë tûå cng tưí tiïn mn àúâi".
Àố lâ mưåt àoẩn trđch trong di chc. Trong di chuỏc naõy, hoồc giaó
Phaồm Phuỏ Bựỗng coi laõ "quửởc bẫo" côn thêëy ưng quẫn l chùåt chệ
tûâng quan tiïìn, thûúác rång, chia cho con chấu, biïëu tùång ngûúâi
nghêo phên minh. ÚÃ thúâi bíi "nhêët nam viïët hûäu, thêåp nûä viïët
vư" (d mưåt trai cng lâ cố, d 10 gấi cng lâ khưng), thị Hâ Tưng
Mc àậ chia àïìu tâi saón cho bửởn con trai, gaỏi bựỗng nhau. Khửng
nhỷọng thùở, ưng côn ch àïën tđnh nïët, hoân cẫnh, sûå hy sinh ca
tûâng ngûúâi. Cư con gấi Hâ Thõ Thy vị tân têåt nïn àûúåc chia thïm
mưåt mêỵu rång; thûúãng cho con gấi Hâ Thõ Chun mưåt mêỵu àïí
mua sùỉm quờỡn aỏo (vũ cử naõy tựỗn tiùồn, lo viùồc nhaõ, đt khi mua sùỉm
qìn ấo). Àoẩn di chc ca ưng viïët vïì hai bâ vúå thêåt vư cng cẫm
àưång: "Hai bâ vúå ca ta: mưåt ngûúâi lâ con gấi trûúãng dông hổ V úã



Nhiïìu tấc giẫ

44

thưn Thìn Chên, xậ Nưåi Thiïn Lưåc lâ V Thõ Lêm, hiïåu Tûâ Tơnh,
tûâ thã nhỗ àậ kïët tốc xe dun cng ta, theo chưìng lâm lng,
trưng nom cûãa nhâ; mưåt ngûúâi lâ con gấi trûúãng ca quan huån
thûâa Thanh Hâ (Hẫi Dûúng), hổ V, qụ úã xậ Ngổc Trị, huån
Lang Tâi, thåc Kinh Bùỉc...
Xûa kia ph thên ta giỗi vïì phûúng phấp chûäa bïånh, nhên
khi chûäa khỗi bïånh cho hổ, hổ mën gẫ con gấi cho ta. Khi ta xa

cấch gia àịnh, mën gẫ con gấi cho ngûúâi khấc, nhûng vúå ta giûä
nghơa nhêët àõnh khưng chõu...
Bâ nhẩc mêỵu hổ Àưỵ ca ta, khi ta ài du hổc úã kinh àậ chùm
lo cho ta mổi viïåc hổc hânh, sấch vúã, qìn ấo cho àïën dng c hổc
têåp nhêët nhêët àïìu lo liïåu chu àấo. Àúåi àïën 10 nùm, khi con gấi lúán
lïn múái gẫ cho ta. Cưng lao àêìy tịnh nghơa êëy khưng bao giúâ ta
qụn àûúåc".
Vúái ngûúâi àổc k vâ cố suy ngêỵm vïì nhûäng lúâi lệ trïn, ngûúâi
viïët bâi nây khưng thïí nối gị thïm vïì àẩo lâm ngûúâi, àẩo lâm
quan, sûå toân vển riïng, chung.
HÂ VÙN SƠ