Thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp : Luận văn ThS. Văn học: 60 22 01 20

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------------------------

HOÀNG THỊ BÍCH THẢO

THI PHÁP HUYỀN THOẠI TRONG TRUYỆN NGẮN
NGUYỄN HUY THIỆP

LUẬN VĂN THẠC SỸ
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 60 22 01 20

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Nhƣ Trang

Hà Nội – 2014


LỜI CẢM ƠN
Để luận văn được hoàn thành, trước hết tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc
đến TS. Nguyễn Thị Như Trang - người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và
động viên tôi rất nhiều trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài.
Đặc biệt, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phạm Thành
Hưng – người thầy giản dị luôn theo sát, quan tâm và động viên tôi rất nhiều
trong quá trình hoàn thành luận văn.
Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến những thầy, cô giáo khoa
Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã dạy bảo tôi trong
suốt thời gian qua.
Trân trọng cảm ơn các thầy cô phản biện và các thầy, cô giáo trong Hội
đồng đã đọc, nhận xét và góp ý về luận văn.
Qua đây, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè,

người thương - những người đã tạo điều kiện thuận lợi, cổ vũ và động viên tôi
rất nhiều trong suốt quá trình thực hiện luận văn này.
Dù đã có rất nhiều cố gắng song luận văn không thể tránh khỏi những
thiếu sót và hạn chế. Kính mong nhận được sự chia sẻ, những ý kiến đóng góp
quý báu của quý thầy cô và các bạn!
Trân trọng cảm ơn và kính chúc mọi điều tốt đẹp!
Tác giả

Hoàng Thị Bích Thảo


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................2
1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................2
2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................4
3. Đối tượng, mục đích, phạm vi nghiên cứu ............................................................14
4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................14
5. Cấu trúc luận văn ..................................................................................................15
CHƢƠNG 1: KHÁI LƢỢC VỀ HUYỀN THOẠI VÀ TRUYỆN NGẮN
NGUYỄN HUY THIỆP ..........................................................................................16
1.1 Khái lược về huyền thoại ....................................................................................16
1.1.1 Huyền thoại và đặc trưng của tư duy huyền thoại .........................................16
1.1.2 Huyền thoại với văn học dân gian..................................................................19
1.1.3 Huyền thoại và văn học hiện đại ....................................................................23
1.2 Vài nét khái quát về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp.........................................27
CHƢƠNG 2: PHƢƠNG THỨC HUYỀN THOẠI HÓA VỚI NHÂN VẬT VÀ CỐT
TRUYỆN ...................................................................................................................31
2.1 Nhại truyền thuyết ..............................................................................................31
2.2 Nhại tôn giáo .......................................................................................................43
2.3 Tái sinh cổ tích ....................................................................................................51

2.4 Giải thiêng lịch sử ...............................................................................................72
CHƢƠNG 3. KHÔNG – THỜI GIAN HUYỀN THOẠI ....................................88
3.1 Không – thời gian kỳ ảo ......................................................................................88
3.1.1 Không gian kì ảo ..............................................................................................88
3.1.2 Thời gian kì ảo .................................................................................................97
3.2 Sự kết hợp giữa không – thời gian “thiêng” và thực.........................................104
3.2.1 Sự kết hợp giữa không gian “thiêng” và thực ................................................104
3.2.2 Sự kết hợp giữa thời gian “thiêng” và thực....................................................117
KẾT LUẬN ............................................................................................................127
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................133

1


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Huyền thoại vốn là một khái niệm được hiểu theo nhiều hướng khác nhau. Nếu
coi huyền thoại như một hình thức tư duy theo cách nhìn nhận của các nhà nghiên
cứu huyền thoại đương đại thì có lẽ phương thức huyền thoại hóa trong văn học
hiện đại của thế giới cũng như trong văn học Việt Nam đương đại cần phải được soi
chiếu từ một góc độ, một ánh sáng khác.
Từ sau Đổi mới 1986, chúng ta chứng kiến sự tái xuất đầy ấn tượng của huyền
thoại trong đời sống văn học nghệ thuật: âm nhạc, điện ảnh, văn học, hội họa,…
Huyền thoại trở thành một chất liệu nghệ thuật không thể thiếu cho các nhà văn
hiện đại trong việc chuyển tải những thông điệp, những vấn đề thiết cốt của cuộc
sống hiện đại. Có thể nói huyền thoại đã khoác lên cho truyện ngắn Việt Nam một
diện mạo mới, một hình hài mới, vừa thấm đẫm vẻ đẹp của các giá trị văn hóa
truyền thống nhưng cũng không mất đi tinh thần của cuộc sống hiện đại. Sự có mặt
của tư duy huyền thoại trong các truyện ngắn Việt Nam đương đại chính là kết quả
của một quá trình tương tác vừa đa dạng vừa nhiều chiều. Đó là sự trở về với những

huyền thoại, những cổ mẫu trong vốn liếng folklore dồi dào của dân tộc; đó là sự
tác động, thâm nhập, thẩm thấu của yếu tố huyền thoại trong văn học Việt Nam qua
một chu kì phát triển dích dắc và mang tính tiệm tiến; và đó còn là sự kế thừa, tiếp
thu những thành tựu của văn học huyền thoại trên thế giới. Có thể kể ra một số nhà
văn tiêu biểu hòa nhịp cùng với chiều tương tác này cũng là những cái tên để lại
nhiều ấn tượng trong dòng truyện ngắn – huyền thoại như Hòa Vang, Tạ Duy Anh,
Võ Thị Hảo, Y Ban, Lê Minh Hà, Lưu Sơn Minh,…Trong số đó, chúng ta không
thể không nhắc tới cái tên Nguyễn Huy Thiệp. Xuất hiện vào giữa những năm tám
mươi của thế kỷ XX, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã lập tức gây được sự chú ý với
người đọc, làm văn đàn lần nữa sôi động sau Nguyễn Minh Châu, và lập tức trở
thành hiện tượng văn học “hai lần lạ”: nội dung lạ, nghệ thuật lạ. Người ta tìm đọc
Nguyễn Huy Thiệp vì rất nhiều lý do: thấy lạ, thấy được giải tỏa ức chế, thấy được
nhìn sâu vào sự thật ở mặt trái, mặt xấu xa của nó.

2


Nguyễn Huy Thiệp trải nghiệm ngòi bút của mình ở khá nhiều thể loại, song
thành công hơn cả ở thể loại truyện ngắn. Ngay từ những truyện ngắn đầu tay,
Nguyễn Huy Thiệp đã nhanh chóng gây được những ấn tượng mạnh mẽ cho công
chúng yêu văn học. Mỗi một truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp ra đời ngay lập
tức trở thành một đề tài nóng cho nhiều cuộc tranh luận, phê bình văn chương.
Người khen có nhiều mà người chê cũng không kém. Các ý kiến đánh giá dù trái
chiều thế nào nhưng không một ai không thừa nhận Nguyễn Huy Thiệp là một tài
năng mới lạ. Giáo sư – nhà nghiên cứu Đỗ Đức Hiểu đã coi truyện ngắn Nguyễn
Huy Thiệp là “giọt vàng ròng ngời sáng”, “là người tái tạo truyện ngắn ở Việt Nam
vào những năm cuối thế kỷ XX này và hiện đại, phương Đông và toàn nhân loại”
[42, tr. 472]. Có thể nói, hầu hết các truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp
đều được bao phủ bởi những màn sương mù huyền thoại mông lung, kì ảo đến mức
huyễn hoặc. Trong rất nhiều truyện ngắn của nhà văn chúng ta thấy đều có sự hiện

diện của huyền thoại, cổ tích, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ, lịch sử,… Bên cạnh
đó, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp còn gợi lên trong tâm trí chúng ta những biểu
tượng sâu thẳm trong tín ngưỡng dân gian, trong “kho kí ức tập thể” với những biểu
tượng mang vẻ đẹp của “thiên tính nữ” được lặp đi lặp lại nhiều lần qua nhiều nhân
vật, nhiều truyện ngắn của nhà văn. Tuy vậy, huyền thoại trong các sáng tác của nhà
văn chỉ xuất hiện với vai trò một kiểu tư duy len lỏi vào từng chi tiết trong tác phẩm
chứ chưa thể làm thay đổi cấu trúc thể loại.
Bởi vậy luận văn của của chúng tôi sẽ đi sâu vào tìm hiểu thi pháp huyền
thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Chọn đề tài này, chúng tôi muốn chỉ ra
rằng khái niệm huyền thoại không chỉ đơn nghĩa là những câu chuyện kỳ quái,
hoang đường mà nó còn là một kiểu tư duy đã xâm nhập và len lỏi vào đời sống văn
học, tạo ra những biến đổi mạnh mẽ trong nền văn học thế kỷ XX. Đúng như nhà
văn Aitmatốp đã từng nhận định: “Có thể nói rằng khả năng tiềm tàng của huyền
thoại đã nuôi dưỡng nền văn hóa hiện đại. Đó là một thứ mật ngọt của đời sống tinh
thần, của lòng quả cảm và niềm hy vọng của con người” [xem 28].

3


2. Lịch sử vấn đề
Nghiên cứu về thi pháp huyền thoại hay những yếu tố huyền thoại trong
truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp có rất nhiều bài viết rải rác khác nhau trên các báo,
tạp chí, các trang mạng xã hội nhưng tập trung nhiều nhất trong cuốn sách Đi tìm
Nguyễn Huy Thiệp do Phạm Xuân Nguyên tổng hợp và biên soạn. Tuy chỉ mang
tính chất sưu tầm, tổng hợp nhưng cuốn sách được coi như chìa khóa gợi mở cho
những ai đã và đang yêu thích văn chương của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Hầu hết
những ý kiến của các nhà nghiên cứu, phê bình khi phân tích về thi pháp huyền
thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đều tập trung vào những khía cạnh
chính như cảm hứng huyền thoại, tính chất giả truyền thuyết, giả cổ tích, giải thiêng
lịch sử và những dấu hiệu cách tân về mặt cấu trúc thể loại. Dưới đây chúng tôi xin

tóm lược một số bài viết bàn về vấn đề thi pháp huyền thoại hay những yếu tố
huyền thoại dân gian trong sáng tác của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp ở những góc độ
khác nhau.
Văn Tâm trong bài Đọc Nguyễn Huy Thiệp đã chỉ ra bốn luồng “hơi – tiếng”
cũng chính là bốn nét phong cách đặc thù trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp: sắc
độ hiện đại thẫm, cảm hứng huyền thoại mạnh, tính nhiều tầng đa nghĩa cao, tính hệ
thống mở có khẩu độ lớn. Trong đó tác giả đặc biệt nhấn mạnh đến cảm hứng huyền
thoại mạnh trong những tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp: “Sương mù huyền thoại
bao phủ hầu hết những trang sách Nguyễn Huy Thiệp, không những bao phủ dày
đặc trong hai loại truyện huyền thoại (Con gái thủy thần) và cổ tích (Những ngọn
gió Hua Tát), mà còn bập bềnh mờ mịt giữa khá nhiều dòng truyện lịch sử (Kiếm
sắc, Phẩm tiết) và thế sự (Chảy đi sông ơi) [42, tr. 288]. Tác giả nhấn mạnh nhờ bút
pháp huyền thoại mà Nguyễn Huy Thiệp đã “tạo nên những “giấc mơ ban ngày”
của nghệ sĩ, mặc nhiên hỗ trợ độc giả đọc ra một số tín hiệu thuộc miền tinh thần
tiềm ẩn, siêu thức thẳm sâu. Đồng thời nhà nghiên cứu cũng đã cắt nghĩa một số
huyền thoại và những yếu tố thiên nhiên: đất, nước, núi… như là một dạng của biểu
tượng trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp.

4


Cũng nhấn mạnh đến cảm hứng huyền thoại, Thái Hòa trong bài viết Có
nghệ thuật Ba- rốc trong các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp hay không? quan
tâm đặc biệt đến các chi tiết kì ảo, hoang đường trong sáng tác của Nguyễn Huy
Thiệp: “Nhưng những chi tiết thì thật là xum xuê, rậm rạp, bị nén chặt trong một
khuôn khổ nhỏ. Có những chi tiết thực tế có thể quan sát, chứng kiến, có những chi
tiết nửa thực, nửa hoang đường, những mộng mị (hầu hết các truyện đều có mộng
mị, chiêm bao), có những chi tiết thuộc lịch sử hoặc dã sử (Kiếm sắc, Vàng lửa,
Phẩm tiết)” [42, tr. 94 ]. Tác giả quy các chi tiết trong truyện ngắn Nguyễn Huy
Thiệp thành hai loại lớn: ảo và thực, và một loại trung gian là nửa ảo nửa thực. Qua

đó, tác giả nhận định “Trong truyện của Nguyễn Huy Thiệp, cái thực luôn đi kèm cái
ảo, tạo ra sự đối lập: thực đến rợn người và ảo đến bàng hoàng, kinh dị” [42, tr. 96].
Nguyễn Vy Khanh trong bài viết Nguyễn Huy Thiệp – Những chuyện huyền
kỳ, núi, sông và nước đã cắt nghĩa khái niệm huyền thoại, qua đó người viết khẳng
định: “Dùng huyền thoại, tác giả muốn người đọc thông hiểu thay vì lý luận, phán
xét. Cảm nhận bằng trực giác, kinh qua, cá nhân, tư riêng thay vì lý trí cái phải đưa
đến một kết luận chung, hợp lý, hợp biện chứng hay đưa đến một sự thực phổ quát
(…) Nguyễn Huy Thiệp tỏ ra luân lý, dạy đời nhưng có thể nói ông khác Lỗ Tấn, ít
tham vọng hơn dù truyện và kịch ông thường có một thông điệp, những ước ao, như
được làm người. Văn Lỗ Tấn thường hiện thực trong khi Nguyễn Huy Thiệp huyền
ảo, thơ mộng dù nội dung có khi nặng nề, nhức nhối” [42, tr. 369].
Cũng nói về cảm hứng huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp,
Diệp Minh Tuyền trong bài viết Nguyễn Huy Thiệp, một tài năng mới nhận định:
“Sự kết hợp giữa hiện thực và huyền thoại cũng là nét mới trong cách dựng truyện
của Nguyễn Huy Thiệp” [42, tr. 399]. Tác giả cũng cho rằng trong những tác phẩm
của Nguyễn Huy Thiệp ta thấy được những dấu ấn của văn học hiện đại châu Mỹ
La – tinh, “nhưng sự tiếp thu này ở Nguyễn Huy Thiệp không sống sượng, bởi nhờ
trước đó anh đã vốn có lối tư duy huyền thoại thuần thục biểu hiện trong chùm
truyện Những ngọn gió Hua Tát” [42, tr. 399]. Theo tác giả chính nhờ sự đa dạng
trong bút pháp đã làm cho Nguyễn Huy Thiệp không nhầm lẫn với ai: “Khi là một

5


Nguyễn Huy Thiệp hiện thực trần trụi trong bút pháp cố sự (Tướng về hưu, Không
có vua); khi là một Nguyễn Huy Thiệp khác, lại đằm thắm trong bút pháp trữ tình
(Chảy đi sông ơi, Tâm hồn mẹ…); khi là một Nguyễn Huy Thiệp khác nữa lại rất cổ
xưa nhưng cũng rất mới lạ trong bút pháp huyền sử (Kiếm sắc, Vàng lửa, Giọt
máu…) và cuối cùng là một Nguyễn Huy Thiệp trong phong cách thần thoại, cổ tích
hư ảo – (chùm mười truyện Những ngọn gió Hua Tát)” [42, tr. 401].

Trong cuốn giáo trình Văn học Việt Nam sau 1975, Mã Giang Lân và Bùi
Việt Thắng nhận xét: “Cảm quan của nhà văn trong mạch truyện này [Những ngọn
gió Hua Tát HTBT chú thêm] được bao phủ bởi màu sắc huyền thoại, chất thơ và
khuynh hướng thể hiện cái đẹp, cái lãng mạn của đời sống vốn rất đa sự, của con
người vốn rất đa đoan” [31, tr. 122]. Hai nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng Nguyễn
Huy Thiệp có lối kể chuyện biến ảo, lúc ở ngôi thứ nhất, lúc ở ngôi thứ ba nhưng dù
ở ngôi nào thì tác giả vẫn trung thành với lối kể chuyện không che đậy, nghĩa là
thẳng băng, riết róng và đôi khi là vô cùng lạnh lùng, tàn nhẫn.
Cũng bàn về yếu tố hoang đường, kỳ ảo trong thi pháp huyền thoại của nhà
văn Nguyễn Huy Thiệp, trong công trình Phong cách tự sự dân gian trong văn học
Việt Nam đương đại khảo sát qua các tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh, Nguyễn
Huy Thiệp, Lê Chung Thủy đã nhận xét: “Yếu tố hoang đường, kỳ ảo được Nguyễn
Huy Thiệp sử dụng trong tác phẩm không chỉ đơn giản dừng lại là một thủ pháp
nghệ thuật mà nó còn ẩn chứa những thông điệp, ý nghĩa lớn lao” [71, tr. 116]. Tác
giả lấy ví dụ như trong truyện Nàng Bua, yếu tố kỳ ảo xuất hiện như một phép thử
về tình người. Nàng Bua từ nghèo khó bỗng chốc trở nên giàu có, được mọi người
kính trọng. Qua đó nhà văn Nguyễn Huy Thiệp cho ta thấy được sức mạnh to lớn
của đồng tiền. Đồng tiền chi phối mọi quan hệ xã hội, đồng tiền vô luân, tàn nhẫn,
vì tiền con người ta có thể suy tôn những giá trị mà trước đó người ta đã coi thường.
Trong phần giới thiệu một số tác giả truyện ngắn Việt Nam tiêu biểu từ 1975
đến 2007 của cuốn Truyện ngắn – Những vấn đề lý thuyết và thực tiễn thể loại, nhà
nghiên cứu Bùi Việt Thắng đã chỉ ra Nguyễn Huy Thiệp là một trong hai cây bút
truyện ngắn tiêu biểu của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới cùng với Nguyễn Minh

6


Châu. Nhà nghiên cứu nhấn mạnh đến bốn đặc điểm trong phong cách truyện ngắn
của Nguyễn Huy Thiệp trong đó có cảm hứng huyền thoại. Bên cạnh đó tác giả
cũng đặt Nguyễn Huy Thiệp trong “trực hệ”, trong sự đối sánh với hai nhà văn Nam

Cao và Nguyễn Minh Châu để chỉ ra rằng: “Những nhà văn ở trong một nguồn
mạch chung luôn cố gắng khám phá bản chất đời sống trong cái vô cùng vô tận,
trong cái xung đột đặc biệt là cái phi lý như một lực gây ra các đảo lộn giá trị cuộc
sống” [56, tr. 211].
Nhấn mạnh tới thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ở
khía cạnh giả truyền thuyết, giả cổ tích, chúng tôi xin dẫn ra một số bài viết tiêu
biểu dưới đây.
Bài viết của nhà nghiên cứu văn học Nga, T.N. Philimonova với tiêu đề
Những ngọn gió Hua Tát của Nguyễn Huy Thiệp như hình mẫu các truyền thuyết
văn học nhấn mạnh: “Truyền thuyết làm thành nền tảng của cả một nhóm truyện
ngắn – mỗi truyện từ 4 đến 6 trang có một cái tên chung là Những ngọn gió Hua Tát
với tít phụ “Mười câu chuyện về cuộc sống của một bản nhỏ”. Tác giả khẳng định
“chính nhà văn cũng nói khi thì về huyền thoại, khi thì về truyện cổ. Huyền thoại
được hiểu như là “các câu chuyện cổ, bí ẩn, hoang đường” (huyền – đen, bí mật),
còn truyện cổ có nghĩa “Những câu chuyện từ quá khứ, những truyện về quá khứ xa
xưa” (cổ). Tuy nhiên thực tế ở đây là truyền thuyết” [42, tr. 60]. Nhà nghiên cứu
cũng cắt nghĩa: “Truyền thuyết như một thể loại thường được hiểu là một tác phẩm
văn xuôi dân gian truyền miệng, về nội dung ít nhiều gắn với những nhân vật hoặc
sự kiện lịch sử có thật, vì lý do nào đó còn lưu lại trong ký ức dân gian. Ngoài ra
chúng còn tính đặc trưng là sự cục bộ về địa lý và xã hội. Chúng ta bắt gặp tất cả
những cái đó trong nhóm truyện đề cập những truyền thuyết của một bản làng miền
núi. Nhưng các truyền thuyết của Nguyễn Huy Thiệp là truyền thuyết văn học; một
mặt, chúng giữ được những đặc điểm thể loại của truyền thuyết dân gian, mặt khác,
chúng có sự xử lý văn học rõ ràng của tác giả” [42, tr. 60-61]. Cuối cùng nhà nghiên
cứu nhấn mạnh: “Kể các truyền thuyết, Nguyễn Huy Thiệp “hiện đại hóa” chúng,
nhờ phép phân tích đặc trưng của con người hiện đại và rất nhiều thủ pháp khác

7

nhau, anh đã nêu bật những vấn đề vĩnh cửu về cái thiện và các ác, về số
phận…đang dằn vặt con người hiện đại” [42, tr. 74].
Cũng trong bài viết này, nhà nghiên cứu T.N.Philimonova còn nhấn mạnh tới
tính chất giả cổ tích trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp: “Các nhân vật và sự kiện
dường như có thật (giống sự thật) trong các truyện ngắn – truyền thuyết này được
bọc trong một cái vỏ cổ tích”…[42, tr. 70]. Nhà nghiên cứu cũng khẳng định:
“Nhưng nền tảng của các truyện ngắn này [Những ngọn gió Hua Tát HTBT chú
thêm] sử dụng các mô típ cổ tích điển hình và cũng giống như trong truyện cổ tích,
điều đóng vai trò quyết định trong số phận của các nhân vật chính là các phép lạ”
[42, tr. 70].
Nhà nghiên cứu Đặng Anh Đào trong bài viết Biển không có thủy thần cũng
khẳng định cảm hứng huyền thoại thể hiện rõ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp,
đặc biệt là khi nhà văn này xây dựng các nhân vật ngốc nghếch, mồ côi,…rất gần
với nhân vật trong cổ tích và “đó là điểm gần gụi của truyện Nguyễn Huy Thiệp với
cổ tích và một số truyện phổ cập ở dân gian” [42, tr. 389]. Cảm hứng ấy một phần
“nằm trong dòng chảy ngầm của tinh thần phạm thượng bắt nguồn từ dân gian.
Những kẻ dị dạng này nhiều khi làm nên điểm sáng nhân hậu, trí tuệ anh minh của
câu chuyện” [41, tr. 391]. Song bên cạnh đó, tác giả lại thừa nhận ở các nhân vật kể
trên luôn ẩn chứa một “nghịch lí phản cổ tích” [42, tr. 390], đó là điểm sáng tạo mới
mẻ trong nhiều thiên truyện của Nguyễn Huy Thiệp.
Cùng với quan điểm của Đặng Anh Đào, trong bài viết Ảnh hưởng thần thoại
và cổ tích trong cách xây dựng nhân vật văn xuôi hôm nay, Bùi Thanh Truyền nêu
vấn đề: “Xây dựng nhân vật thần thoại, cổ tích, hầu hết các cây bút văn xuôi hôm
nay đều lồng vào đó thế giới quan mới mẻ, cái nhìn „lạ hóa” của người hiện đai. Vì
thế có thể xem đây là những truyện cổ tích, thần thoại đời mới” [76, tr. 45]. Để làm
rõ nhận định, tác giả bài viết đã đi sâu tìm hiểu nhân vật Trương Chi trong truyện
ngắn cùng tên của Nguyễn Huy Thiệp. Từ đó, Bùi Thanh Truyền khẳng định: lấy
cảm hứng từ nhân vật trong cổ tích dân gian nhưng Nguyễn Huy Thiệp không có cái
nhìn nhất phiến về giai thoại cổ. Cho nên “nếu bi kịch của Trương Chi “bốn ngàn

8


năm trước” là bi kịch tình yêu xuất phát từ sự mâu thuẫn giữa tài năng thiên phú và
nhân diện xấu xí thì bi kịch của chàng Trương bốn ngàn năm sau chủ yếu là xung đột
giữa hoàn cảnh xã hội và thân phận con sâu cái kiến của kiếp người” [76, tr. 46].
Bài viết Đối thoại với văn học dân gian và bản lĩnh của người viết của Lê
Đình Kỵ cũng đi sâu vào nghiên cứu sự sáng tạo trên cơ sở kế thừa tiếp nối truyện
cổ dân gian trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, nhất là về phương diện xây dựng
nhân vật. Trong truyện Trương Chi, Lê Đình Kỵ đánh giá Trương Chi của Nguyễn
Huy Thiệp “không còn là một Trương Chi cam chịu, âm thầm nhận lấy số phận của
mình” [26, tr. 30]. Mặc dầu vậy: “Dù là Trương Chi truyền thống hay Trương Chi
“hiện đại” thì đó cũng đều là lời nhắn gởi, là tiếng kêu khắc khoải sao cho nghệ
thuật, cho tiếng hát và tình yêu không bị cách lìa, mà được hòa giải, hòa điệu vào
nhau” [26, tr. 31].
Nghiên cứu về thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp
dưới góc độ lịch sử thu hút rất nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Có rất nhiều
luồng ý kiến khác nhau xung quanh các truyện ngắn về đề tài lịch sử của Nguyễn
Huy Thiệp nhưng tựu chung lại có hai xu hướng chính: một là đồng tình với cách
miêu tả lịch sử của nhà văn; hai là chê bai, bác bỏ kịch liệt. Xin dẫn ra một số bài
viết tiêu biểu dưới đây
Trong Đọc Nguyễn Huy Thiệp, Văn Tâm cho rằng, trong chùm truyện viết
về lịch sử, Nguyễn Huy Thiệp đã “đưa vào tác phẩm của mình vô số những tình tiết
huyền thoại hoang đường” [42, tr. 293]. Tác giả cũng nhấn mạnh Nguyễn Huy
Thiệp không mắc tội “bôi nhọ lịch sử” vì anh không có ý viết về lịch sử. Nhà văn
chỉ muốn mượn những câu chuyện lịch sử để giúp mọi người nhìn nhận lại lịch sử
một cách thực tế nhất. Nhà nghiên cứu cũng cho rằng “với đặc điểm phong cách
huyền thoại, Nguyễn Huy Thiệp nói chung đã không phản ánh hiện thực “với những
hình thức của chính bản thân đời sống” theo kiểu hiện thực chủ nghĩa chân phương,
mà đã làm cho toàn bộ các hình tượng nhân vật ít nhiều đều biến dạng một cách có

hệ thống. Cho nên, thiết nghĩ: bắt gặp một đường nét, tình tiết dị dạng “không giống
thật” ở một hình tượng nhân vật “lịch sử” nào đó, có lẽ chúng ta không nên vội kết

9


luận như thế là “xuyên tạc lịch sử” mà nên hiểu đó chỉ là kết quả của bút pháp mang
cảm hứng huyền thoại mạnh mẽ” [42, tr. 296].
Vương Anh Tuấn trong bài viết Lịch sử trong quan niệm của Nguyễn Huy
Thiệp nhận định: “Những ngôi sao lịch sử được kéo thấp xuống với những suy tư,
xử thế đời thường, rút ngắn khoảng cách giữa những thần tượng, những ông chủ của
quá khứ với người hôm nay để họ chiêm nghiệm. Lịch sử không thể chỉ là những
cái cao xa treo lơ lửng và trừu tượng trên đời” [42, tr. 337].
Nguyễn Vy Khanh trong Nguyễn Huy Thiệp – Những chuyện huyền kỳ, núi,
sông và nước cũng nhận định: “Ông muốn lôi xuống đời thường những đỉnh cao
của lịch sử văn học, trần tục hóa các vua Gia Long, Quang Trung và các nhân vật
lịch sử Nguyễn Thái Học, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Thị Lộ (…). “Lịch
sử biến thành dã sử, truyền kỳ, chuyện dân gian. Hôm nay thành hôm qua. Và
chuyện dân gian thành những huyền thoại. Và lãng mạn biến thành thô tục như
trong truyện Trương Chi” [42, tr. 368].
Thùy Sương trong bài Về một cách hiểu truyện ngắnVàng lửa chỉ ra những
sai lầm trong cách hiểu Vàng lửa của nhà nghiên cứu sử học Tạ Ngọc Liễn: “Nhưng
việc phục tùng sự thật”, viết “đúng bản chất lịch sử” không chỉ là học thuộc lòng
kinh sử, nhớ vanh vách từng thời điểm, từng sự kiện trong giáo khoa lịch sử, mà
còn ở một điều vô cùng quan trọng có thẻ gọi nôm na là nắm được “cái thần của
lịch sử”. Cuối cùng nhà nghiên cứu mượn lời Viện sĩ I. Poliakov khẳng định: “Nhà
sử học không phải là kẻ cạnh tranh với nhà văn. Anh ta vừa là chiến hữu, vừa là trợ
thủ của nhà văn” [42, tr. 202].
Lại Nguyên Ân trong Đọc văn phải khác với đọc sử cũng đồng tình với quan
điểm của Thùy Sương cho rằng nhà nghiên cứu sử học Tạ Ngọc Liễn đã đánh giá

sai lầm, phiến diện về chùm truyện giả lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp. Tác giả cũng
đưa ra hàng loạt các dẫn chứng chứng minh cho luận điểm của mình. Cuối cùng nhà
nghiên cứu khẳng định: “Thuốc đắng giã tật – sự thật mất lòng – dân gian ta nói thế,
chẳng rõ có hàm ý sự thật chính là một loại thuốc đắng hay không, nhưng trong
thực tế, những sự thật không mong muốn, không đáng có, những sự thật mà nghe

10


nói ra thì người ta xấu hổ, quay mặt đi hoặc trút giận dữ, đòn vọt lên đầu kẻ phát
ngôn, những sự thật mà oái oăm thay, chính là những người can đảm cảm thấy bổn
phận mình là nói to lên – những sự thật ấy nhiều khi rất giống với thuốc đắng, nhiều
khi chính là thuốc đắng” [42, tr. 187].
Vũ Phan Nguyên trong Ba lần đọc Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp cũng
nhận định: “Nguyễn Huy Thiệp với những lời văn của anh thì hóa ra vua chúa cũng
dung tục như mọi người tầm thường khác. Nếu tôi chịu ảnh hưởng của anh, mọi
thần tượng xưa nay đều sụp đổ trong tôi. Hóa ra, Nguyễn Huy Thiệp muốn giúp
người đọc phá vỡ mọi định kiến dù đúng dù sai, chỉ để trơ trọi người đọc với những
sự kiện bóc trần, không lời phán xét” [42, tr. 254].
Song song với xu hướng đồng tình, ủng hộ cách miêu tả lịch sử trong chùm
truyện giả lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp là xu hướng phê phán, bác bỏ kịch liệt của
nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học.
Nguyễn Thúy Ái trong Viết như thế cũng là một cách bắn súng lục vào quá
khứ khẳng định: “Khi viết những truyện có liên quan tới lịch sử, anh có quyền hư cấu,
ba hư bảy thực hay ba thực bảy hư là tùy anh, nhưng không được soi lại lịch sử bằng
gương mặt dị dạng như thế - tôi nói lại, đó là gương dị dạng chứ không phải “thuốc
đắng, đó là một sự xúc phạm nghiêm trọng tới lịch sử và người đọc” [42, tr. 204].
Tạ Ngọc Liễn trong Về truyện ngắn Vàng lửa của Nguyễn Huy Thiệp cho
rằng Nguyễn Huy Thiệp muốn đánh giá lại lịch sử nhưng lại “có một trình độ học
vấn chưa đầy đủ”, cần phải “kiểm tra lại vốn tri thức văn hóa”: “Viết lịch sử, không

chỉ sử gia mà cả nhà văn cũng phải phục tùng sự thật, đúng bản chất lịch sử, không
được làm cho diện mạo lịch sử méo mó đi” [42, tr. 177].
Không cùng một xuất phát điểm về mối quan hệ văn sử như Tạ Ngọc Liễn,
Đỗ Văn Khang trong Có một cách đọc Vàng lửa cũng phủ nhận rất kiên quyết lối tư
duy lịch sử trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Ông cho rằng: “Vàng lửa chỉ là
phép nói ngược”…Anh viết truyện lịch sử - thế sự mà toàn dựng các nhân vật chủ
chốt không thuộc chính sử (Phăng trong Vàng lửa và cô Vinh Hoa trong Phẩm tiết).
Cách làm này nếu vững tay nghề cũng có cơ trở thành một cách tân lớn của văn học

11


Việt Nam. Song, đáng tiếc là khi dựng lên những nhân vật chủ chốt của câu chuyện
về “lịch sử - thế sự” mà lại không thuộc chính sử, và cả môi trường sinh sống của
chúng cũng không có dấu vết của “cái chỉ xảy ra một lần”, rồi các quan hệ của
chúng với các nhân vật chính sử, anh Thiệp chỉ buộc bằng một sợi chỉ mong manh,
thì Vàng lửa của anh cầm chắc là quá chông chênh” [42, tr. 191]. Cuối cùng nhà
nghiên cứu khẳng định: “Rất đúng nhưng không được nhìn lịch sử bằng con mắt sáo
mòn, nhưng có nên dựng một tên tướng cướp để hắn dạy cho chúng tôi về lịch sử
Việt Nam không? Có lẽ giản đơn ở đây là: một kẻ vô đạo đức thì không bao giờ có
thể rao giảng đạo lý cho người khác được!” [42, tr. 194].
Tiếp cận thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ góc
độ cấu trúc, chúng tôi xin dẫn ra một số bài nghiên cứu tiêu biểu dưới đây
Diệp Minh Tuyền trong Nguyễn Huy Thiệp, một tài năng mới nhận định: “Sự
kết hợp giữa hiện thực và huyền thoại cũng là nét mới trong cách dựng truyện của
anh: rõ ràng ở đây ta thấy dấu ấn của văn học hiện đại châu Mỹ La – tinh. Nhưng sự
tiếp thu này ở Nguyễn Huy Thiệp không sống sượng, bởi nhờ trước đó anh đã có
vốn tư duy huyền thoại thuần thục biểu hiện trong chùm truyện Những ngọn gió
Hua Tát (mười truyện trong bản nhỏ) [42, tr. 399]. Nhà nghiên cứu cũng nhấn mạnh
thêm: “Năng lực tưởng tượng mạnh mẽ, tài chọn lựa chi tiết độc đáo sống động,

tính lô – gich trong cách bố cục đã giúp nhiều trong cách dựng truyện đầy biến hóa
của anh” [42, tr. 399].
Vương Anh Tuấn trong Lịch sử trong quan niệm của Nguyễn Huy Thiệp
cũng khẳng định: “Với kết cấu phức tạp, đa dạng trên nguyên tắc quan niệm thế giới
quan có tính triết lý lịch sử, truyện lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp mang nhiều tầng
ngữ nghĩa. Nó gợi mở (vì chưa phải là giải quyết triệt để) vừa trực tiếp vừa gián tiếp
nhiều vấn đề. Những điều anh viết đây xuất phát từ một tiền giả định là lịch sử (hay
chính sử) là hiện thực có tính chất khác với hiện thực khách quan chúng ta đang
chứng kiến hôm nay” [42, tr. 337]
Còn Đông La trong bài Về cái ma lực trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp
nhận định: “Truyện của anh thường không có cốt truyện, là chuyện của nhiều vấn

12


đề. Nó chảy như một dòng chảy tự nhiên” [42, tr. 137]. Nhà nghiên cứu cũng chỉ ra
rằng: “Cấu trúc truyện của anh dường như còn rất ít bóng dáng cái kết cấu chặt chẽ,
khuôn mẫu của truyện ngắn cổ điển…Truyện ngắn của anh không như vậy, nó có
kết cấu như kết cấu của tiểu thuyết, nó lỏng lẻo như chính cái lỏng lẻo của cuộc
sống. Chúng phản ánh được cái không khí của thời hiện đại: sôi động, nhiều thông
tin, đồng hiện, đan xen nhau…”[42, tr. 138].
Đoàn Hương – tác giả cuốn sách Văn luận lại ví von Nguyễn Huy Thiệp là
“Người kể chuyện cổ tích hiện đại”. Đoàn Hương nhận định truyện của Nguyễn
Huy Thiệp hấp dẫn độc giả chính là ở “cái cách kể chuyện đơn giản bằng chính
ngôn ngữ của nhân dân là một thi pháp đã có từ trong truyền thống như đã từng có
trong truyện cổ tích Việt Nam” [13, tr. 621]
Cũng theo nhà nghiên cứu Đoàn Hương, dấu ấn của truyện cổ dân gian trong
sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp còn biểu hiện rõ qua cách thức mở đầu và kết thúc
truyện. Đoàn Hương nhận thấy rằng nhà văn Nguyễn Huy Thiệp “vốn ưa cấu trúc
một cốt truyện đơn giản như chẳng có gì”. Bởi thế mà truyện của ông có những “cái

kết thúc đẹp đẽ mang tính biểu tượng của một kết thúc có hậu của truyện cổ tích”
[13, tr. 622].
Nguyễn Vy Khanh trong Nguyễn Huy Thiệp những chuyện huyền kỳ núi,
sông và nước cho rằng một số truyện của Nguyễn Huy Thiệp sáng tạo từ thể huyền
thoại dân gian nên nhà văn hay “úp mở, gợi tưởng tượng. Hay không thật sự kết
thúc, vì không có kết; hay kết cũng huyền hoặc như dẫn đưa của đầu và thân
truyện” [42, tr. 386]. Từ đó, tác giả đi đến nhận xét truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp
thường có những đoạn kết rất đặc biệt, tạo được sự hấp dẫn riêng.
Bài viết của Thái Hòa với Có nghệ thuật Ba - rốc trong truyện ngắn của
Nguyễn Huy Thiệp hay không? cũng nhận định: “Cấu trúc nghệ thuật trong truyện
ngắn Nguyễn Huy Thiệp dựa trên hai mảng thực và ảo, theo tỷ lệ phân phối không
đồng đều, xen kẽ nhau, chuyển hóa đột ngột, bất ngờ, nhiều ý nghĩa” [42, tr. 96].
Trên đây là tập hợp một số bài viết rải rác bàn về thi pháp huyền thoại trong
truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Nhìn chung các bài báo đều chỉ rõ mối quan hệ

13


chặt chẽ giữa huyền thoại, văn học dân gian và văn học đương đại Việt Nam, truyện
ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Tuy nhiên khái niệm huyền thoại ở đây thường được đồng
nhất với văn học dân gian (cổ tích, truyền thuyết), hoặc các yếu tố kỳ ảo, hoang
đường. Vì vậy, trên cơ sở kế thừa những ý kiến của các nhà nghiên cứu trước đó,
trong luận văn này chúng tôi đi sâu vào tìm hiểu vấn đề thi pháp huyền thoại trong
truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp với mong muốn độc giả sẽ có cái nhìn sâu sắc, tổng
quát về thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Đồng thời qua
đó mở rộng cách nhìn về huyền thoại và thấy được lối tư duy mới mẻ cũng như
phong cách nghệ thuật đặc biệt của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp – người được mệnh
danh là ông vua truyện ngắn số một ở Việt Nam.
3. Đối tƣợng, mục đích, phạm vi nghiên cứu
Luận văn khảo sát 40 truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp trong tập truyện

ngắn Như những ngọn gió do Nhà xuất bản Văn học xuất bản năm 1999.
Luận văn tập trung nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ở góc độ thi
pháp huyền thoại, do đó các phương diện chính sẽ được đề cập và đi sâu nghiên cứu
chính là: cốt truyện, nhân vật, không gian và thời gian.
Lựa chọn đề tài Thi pháp huyền thoại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp,
chúng tôi muốn đưa ra một cách hiểu mới về khái niệm huyền thoại và thi pháp huyền
thoại hiện đại, đồng thời tìm ra những biểu hiện của tư duy huyền thoại trong truyện
ngắn Nguyễn Huy Thiệp trên các phương diện: cốt truyện, nhân vật, không gian, thời
gian. Qua đó luận văn mong muốn góp phần khẳng định tài năng, cá tính sáng tạo cũng
như những đóng góp của Nguyễn Huy Thiệp trong nền văn học Việt Nam đương đại.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
`- Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Sử dụng lý thuyết về thi pháp huyền
thoại để soi chiếu vào đối tượng nghiên cứu, lấy đó làm điểm tựa lý luận cho những
kết luận của mình.
- Phương pháp tiếp cận liên văn bản: Chúng ta xem mỗi văn bản/toàn bộ
sáng tác truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp như một dãy liên kết các văn bản, đặt

14


tác phẩm của ông trong mạng lưới quan hệ với các văn bản khác (văn bản xã hội và
diễn ngôn tập thể), xem xét nó qua những quan hệ và đối thoại liên văn bản.
- Phương pháp tiếp cận văn hóa học: Vận dụng những tri thức về văn hóa để
nhận diện và giải mã các yếu tố thi pháp huyền thoại trong những truyện ngắn của
Nguyễn Huy Thiệp về các phương diện nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian
nghệ thuật.
5. Cấu trúc luận văn
Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Khái lược về huyền thoại và truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp

Chương 2: Phương thức huyền thoại hóa với nhân vật và cốt truyện
Chương 3: Không – Thời gian huyền thoại

15


CHƢƠNG 1: KHÁI LƢỢC VỀ HUYỀN THOẠI
VÀ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP
1.1

Khái lƣợc về huyền thoại

Huyền thoại là một hiện tượng trung tâm trong lịch sử văn hóa, đồng thời là
phương tiện cổ xưa để nhận thức thực tại xung quanh và bản chất của con người.
Huyền thoại cũng là mô hình đầu tiên của mọi hệ tư tưởng, là cái nôi nguyên hợp
của các loại hình văn hóa khác nhau như văn học, nghệ thuật, tôn giáo, triết
học,…Huyền thoại ra đời từ đâu, khái niệm huyền thoại được hiểu như thế nào, nó
xâm nhập vào văn học bằng những con đường nào? Đó là những câu hỏi cũng là
những vấn đề thu hút nhiều nhà nghiên cứu, phê bình văn học.
1.1.1 Huyền thoại và đặc trƣng của tƣ duy huyền thoại
Huyền thoại (tiếng Anh: myth; tiếng Pháp: mythe; tiếng Nga: mif) là thuật
ngữ được định nghĩa theo nhiều cách khác nhau. Cho đến nay, thuật ngữ này vẫn
được sử dụng một cách khá lạm phát bởi ranh giới phân định mong manh của nó
với các thể loại văn học khác.
Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn
Khắc Phi đồng chủ biên, các tác giả có xu hướng đồng nhất huyền thoại với thần
thoại. Theo đó, huyền thoại còn được hiểu là thần thoại, là khái niệm được định
nghĩa như sau: “Thể loại truyện ra đời và phát triển sớm nhất trong lịch sử truyện kể
dân gian các dân tộc. Đó là toàn bộ những truyện hoang đường, tưởng tượng về các
vị thần hoặc những con người, những loài vật mang tính chất thần kì, siêu nhiên do

con người thời nguyên thủy sáng tạo ra để phản ánh và lí giải các hiện tượng trong
thế giới tự nhiên và xã hội theo quan niệm vạn vật có linh hồn (hay thế giới quan
thần linh) của họ [20, tr. 298].
Cũng trong Từ điển thuật ngữ văn học, các tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử,
Nguyễn Khắc Phi còn cho rằng huyền thoại (thần thoại) có mối quan hệ gần gũi với
truyền thuyết – một thể loại trong văn học dân gian: “Truyền thuyết bắt nguồn từ
thần thoại, và có quan hệ với thần thoại về nhiều phương diện. Ở nước ta có nhiều
truyện dân gian mang tính chất lưỡng tính, tính chất trung gian quá độ giữa thần

16


thoại và truyền thuyết (ví dụ: truyện Họ Hồng Bàng, truyện Lạc Long Quân và Âu
Cơ, truyện Sơn Tinh – Thủy Tinh,…)” [20, tr. 367].
Henri Benac trong Dẫn giải ý tưởng văn chương, ở mục từ huyền thoại đã
trình bày nhiều cách diễn giải khác nhau về huyền thoại: đấy có thể là “một câu
chuyện hoang đường”, nó có khả năng “ thể hiện một tư tưởng triết học”, có thể là
“vai trò của một nhà văn”. Còn đối với nhà văn siêu thực, “đấy là một vật dụng nào
đó”. Ở một cá thể khác, “đó là đề tài luôn tái diễn” [12, tr. 582].
Phùng Văn Tửu trong Tiểu thuyết Pháp hiện đại, những tìm tòi đổi mới cho
rằng: “Có thể nói một cách khái quát huyền thoại là những hình tượng gián tiếp, có
tầm khái quát lớn và lung linh đa nghĩa. Nó là hình ảnh tượng trưng với quy mô lớn
hơn cả về bề rộng lẫn bề sâu” [52, tr. 214].
Trong Từ điển giải thích tiếng Nga, V.I.Dal‟ cho rằng huyền thoại là lĩnh vực
của cái phi thường, kỳ lạ, hoang đường; huyền thoại được hiểu như là cái kỳ lạ,
hoang đường bao phủ lên câu chuyện. Hiểu theo hướng này, nhà nghiên cứu có xu
hướng đồng nhất huyền thoại với cái kì ảo (fantasic), cái thần kì (magical) [xem 81]
Trong công trình nghiên cứu Thi pháp của huyền thoại, E.M.Meletinsky xem
xét huyền thoại từ những hình thức cổ xưa nhất của nó đến những biểu hiện của
“chủ nghĩa huyền thoại” trong văn học thế kỷ XX. Ông cho rằng huyền thoại là một

hiện tượng trung tâm trong lịch sử văn hóa, đồng thời là phương tiện cổ xưa để
nhận thức thực tại xung quanh và bản chất của con người. Huyền thoại cũng là mô
hình đầu tiên của mọi hệ tư tưởng, là cái nôi nguyên hợp của các loại hình văn hóa
khác nhau – văn học, nghệ thuật, tôn giáo và ở mức độ nào đó, cả triết học, thậm chí
khoa học. Theo E.M.Meletinsky, về nguyên tắc, huyền thoại nguyên thủy là những
câu chuyện về nguồn gốc của thế giới. Nó là yếu tố cấu thành của ý thức tập thể,
được dùng làm phương tiện hài hòa hóa quan niệm về thế giới xung quanh và vị trí
của con người trong đó. Nhưng trong văn học hiện đại chủ nghĩa thế kỷ XX, huyền
thoại khi biến thành phản huyền thoại đã không hướng tới việc sáng tạo các thần mà
chỉ là phương tiện tưởng tượng, hư cấu nghệ thuật nhằm phản ánh thái độ ghẻ lạnh
về xã hội và tình trạng cô đơn của các nhân.

17


Như vậy, trong các cuốn Từ điển văn học, các công trình nghiên cứu, thuật
ngữ huyền thoại được định nghĩa theo nhiều hướng khác nhau nhưng tựu chung lại
có ba cách hiểu chính về huyền thoại. Thứ nhất, huyền thoại đồng nhất với thần
thoại hoặc truyền thuyết – những thể loại trong văn học dân gian. Thứ hai, huyền
thoại được hiểu là cái kỳ lạ, hoang đường. Hiểu theo hướng này, khái niệm huyền
thoại bị đồng nhất với cái kỳ ảo (fantasic), cái thần kì (magical). Tuy nhiên theo
chúng tôi, kỳ ảo là một yếu tố trong huyền thoại nhưng không phải là yếu tố duy
nhất, trong nó còn bao hàm nhiều yếu tố khác nữa. Thứ ba, huyền thoại được hiểu là
một kiểu tư duy, tri nhận về thế giới và xã hội, nó lần lượt xâm nhập vào các thể
loại, tạo ra những biến đổi mạnh mẽ về mặt cấu trúc cho các thể loại văn học.
Xem huyền thoại như một kiểu tư duy xâm nhập vào văn học, tạo ra những
tác động và biến đổi về mặt cấu trúc thể loại, tư duy huyền thoại mang trong mình
những đặc trưng riêng của nó.
Trước hết, huyền thoại không đặt trọng tâm vào các vấn đề thiết cốt của cuộc
sống đời thường của con người mà hướng sự quan tâm đến mối quan hệ giữa con

người và vũ trụ, thông qua việc miêu tả cái đối lập, hỗn loạn để nhấn mạnh sự hài hòa.
Thứ hai, huyền thoại nghiêng về trực giác và cảm nhận chứ không theo kiểu
định tính khoa học. Mọi đối tượng thường được khúc xạ dưới ánh sáng của cái nhìn
mang tính chủ quan.
Thứ ba, huyền thoại hướng đến những phạm trù kép mang tính đối lập: sống
- chết, may - rủi, trên - dưới, cái cao cả - cái thấp hèn,…
Thứ tư, huyền thoại đặc biệt nhấn mạnh đến sự phá vỡ mối liên hệ nhân quả,
kết hợp song hành giữa hiện tại và quá khứ. Quá khứ và hiện tại vừa phân định rõ
ràng vừa xếp chồng lên nhau, trong đó quá khứ là phương tiện để giải thích hiện tại
và tương lai.
Thứ năm, tư duy huyền thoại được nhận diện qua các cổ mẫu bởi cổ mẫu là
thứ thường được tái tạo, sử dụng theo nhiều phương thức và mức độ khác nhau đối
với từng giai đoạn văn học.

18


Trong Thi pháp của huyền thoại, E.M.Meletinsky nhấn mạnh tới vấn đề
huyền thoại hóa và giải huyền thoại. Huyền thoại hóa (Mystification) là quá trình
tạo lập huyền thoại. Rolland Barthes cho rằng huyền thoại hoá là một vận hành có
nhiệm vụ biến những hiện tượng ngẫu nhiên mang tính lịch sử trong một nền văn
hoá thành những câu chuyện, những điều thiêng liêng, thần thánh, hoặc những chân
lý hiển nhiên, không còn gì thắc mắc hay đáng ngờ. Ngược lại với quá trình huyền
thoại hoá là giải huyền thoại (Demystification). Trong huyền thoại có phần không thực,
vì vậy, Platon cho rằng huyền thoại làm cho con người lạc lối, lầm đường. Và giải huyền
thoại là xoá bỏ, hoá giải điều sai lầm để tìm ra sự thật đích thực. Theo R.Barthes, giải
huyền thoại là một kỹ thuật, một phương pháp tạo ra sự thức tỉnh, một thủ pháp vệ sinh
tinh thần để tẩy rửa những huyền thoại chính trị, văn hoá, xã hội đã được chế tạo ra.
1.1.2 Huyền thoại với văn học dân gian
Trong những định nghĩa về huyền thoại, một bộ phận không nhỏ có xu hướng

đồng nhất huyền thoại với các thể loại trong văn học dân gian như thần thoại, truyền
thuyết, truyện cổ tích, sử thi. Trong Từ điển thuật ngữ văn học do ba tác giả Lê Bá
Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên định nghĩa thần thoại như sau:
“Còn gọi là huyền thoại. Thể loại truyện ra đời và phát triển sớm nhất trong lịch sử
truyện kể dân gian các dân tộc. Đó là toàn bộ những truyện hoang đường, tưởng
tượng về các vị thần hoặc những con người, những loài vật mang tính chất thần kì,
siêu nhiên do con người nguyên thủy sáng tạo ra để phản ánh và lí giải các hiện
tượng trong thế giới tự nhiên và xã hội theo quan niệm vạn vật có linh hồn (hay thế
giới quan thần linh) của họ” [20, tr. 298]. Bên cạnh đó, một thể loại khác trong văn
học dân gian là truyền thuyết cũng có những mối liên hệ mật thiết với huyền thoại ở
nhiều phương diện: “Truyền thuyết bắt nguồn từ thần thoại, và có quan hệ với thần
thoại về nhiều phương diện. Ở nước ta nhiều truyện dân gian mang tính chất lưỡng
tính, tính chất trung gian quá độ giữa thần thoại và truyền thuyết” [20, tr. 367].
Bên cạnh thần thoại, truyền thuyết, sử thi dân gian cũng là một hình thức có
quan hệ gần gũi với thần thoại. Trong Thi pháp của huyền thoại, E.M.Meletinsky đã
chỉ ra mối liên hệ giữa huyền thoại với sử thi bằng các dẫn chứng chứng minh

19


nguồn gốc chủ yếu của việc hình thành các sử thi cổ đại là các truyện cổ tích tráng
ca, đặc biệt là huyền thoại và truyện cổ tích nói về các anh hùng văn hóa – nhân vật
trung tâm của văn học dân gian thời nguyên thủy. Mặt khác, Meletinsky cũng chỉ ra
điểm tương đồng trong thời gian huyền thoại và thời gian sử thi. Thời gian trong sử
thi thường trùng khít với các mốc thời gian khai tạo huyền thoại. Nói cách khác,
thời gian sử thi được xây dựng theo kiểu thời gian huyền thoại. Về mặt cốt truyện,
các dấu vết của mô típ huyền thoại được tìm thấy trong nhiều sử thi anh hùng. Nhân
vật trong sử thi cũng có nhiều mối liên hệ với huyền thoại. Chẳng hạn trong sử thi
Ramayana của Ấn Độ, nhân vật Rama lưu giữ các đặc điểm của anh hùng văn hóa
với sứ mệnh tiêu diệt bọn quỷ, khiến ta nhớ đến Branda và một số nhân vật khác

trong huyền thoại Dravidian. Cuối cùng, E.M.Meletinsky khẳng định: “Như vậy, cơ
sở huyền thoại được bảo tồn trong các hình thức cổ điển của sử thi. Nhưng các hình
thức cổ điển được phát triển trong điều kiện thống nhất các dân tộc – những đại diện
của truyền thống sử thi, thành quốc gia rõ rệt, đã hoàn thành những bước tiến quan
trọng trên con đường giải huyền thoại hóa” [34, tr. 374]
Như vậy, huyền thoại ít nhiều có mối quan hệ mật thiết với các thể loại trong
văn học dân gian. Dưới đây, chúng tôi muốn đi vào kiến giải chi tiết về mối quan hệ
giữa huyền thoại với truyện cổ tích – một thể loại được xem là có nhiều điểm tương
đồng với huyền thoại.
Huyền thoại và truyện cổ tích có phải là hai thể loại đồng nhất với nhau? Giữa
hai thể loại này có những tiêu chí nào để phân biệt? Đó là những câu hỏi mà không
ít người băn khoăn và cố gắng đi tìm lời giải đáp đích thực. Trong Thi pháp của
huyền thoại, E.M.Meletinsky nhận định: “Các khó khăn của việc phân biệt huyền
thoại với truyện cổ tích trong văn học dân gian của các xã hội tương tự đã được nói
đến nhiều lần bởi các học giả nổi tiếng như Franc Boas, Steve Thompson và nhiều
người khác. Cùng một văn bản có thể được một bộ lạc hoặc một nhóm người trong
bộ lạc xem như huyền thoại, còn số khác coi là truyện cổ tích, nó có thể được đưa
vào hoặc bị gạt ra khỏi hệ thống nghi lễ thiêng liêng nào đó” [34, tr. 354].
E.M.Meletinsky cũng nhấn mạnh: “Sự phân biệt chủ yếu ở đây diễn ra theo tuyến

20


thiêng liêng/không thiêng liêng và tính chân xác nghiêm ngặt/tính chân xác không
nghiêm ngặt, chứ hoàn toàn không thể có những sự khác nhau về cấu trúc…Vấn đề
này rất quan trọng vì bên cạnh sự gần gũi tối đa về ngữ nghĩa – cốt truyện và mặc
dù tốn tại ở dạng truyền khẩu, nhưng so với huyền thoại, truyện cổ tích mới là “văn
học nghệ thuật” xét về đặc trưng của nó”[34, tr. 354].
Truyện cổ tích có nguồn gốc từ huyền thoại, có mối liên hệ mật thiết với
huyền thoại ở nhiều phương diện. Trong Thi pháp của huyền thoại E.M.Menletinsky

đã khẳng định: “Truyện cổ tích thoát thai từ huyền thoại, đó là một điều chắc chắn”
[34, tr. 355]. Nhà nghiên cứu cũng lí giải mối quan hệ mật thiết giữa huyền thoại và
truyện cổ tích ở sự vay mượn các motip, biểu tượng, những điểm tương đồng trong
cốt truyện, nhân vật…
Mối quan hệ chi phối và ảnh hưởng giữa huyền thoại với truyện cổ tích được
nhìn nhận ở nhiều khía cạnh khác nhau
Nhìn từ phương diện nhân vật, nhân vật trong truyện cổ tích không có sức
mạnh ma thuật vốn có ở các nhân vật huyền thoại. Nhân vật trong huyền thoại có
được những sức mạnh ấy nhờ nghi lễ thụ pháp, qua thử thách của các thầy phù thủy,
nhờ sự bảo trợ đặc biệt của các thần. Ngoài ra, hàng loạt các mô típ và biểu tượng
trong truyện cổ tích được giải thích thông qua các tục lệ và nghi lễ, suy cho cùng
các biểu tượng ấy cũng bắt nguồn từ các nghi lễ huyền thoại khá cổ xưa.
Về mặt cốt truyện, trong truyện cổ tích sử dụng nhiều cốt truyện có nguồn
gốc từ huyền thoại: cốt truyện tìm kiếm, đánh cắp vật lạ, rượu thuốc, các vật thần.
Ngoài ra, truyện cổ tích còn sử dụng rộng rãi các mô típ huyền thoại đi kèm với các
nghi lễ kiểu hiến sinh. E.M.Meletinsky khẳng định: “Vì thế cũng không lấy làm lạ
rằng truyện cổ tích thần kỳ chịu ơn các nghi lễ hiến sinh bởi một loạt biểu tượng,
mô típ và cốt truyện hết sức quan trọng và một phần bởi cấu trúc chung của nó như
V.Ya.Propp đã chỉ ra” [34, tr. 356].
Về mặt cấu trúc, trong Thi pháp của huyền thoại, E.M.Melentinsky khẳng
định cấu trúc của huyền thoại là cấu trúc dạng chuỗi của cái được và cái mất, khẳng
định – phủ định, có – không,…Các nhân vật trong huyền thoại và truyện cổ tích đều

21


phải trải qua chuỗi hành trình được – mất để đi tới một kết thúc có hậu: người tốt,
người nghèo khổ, bất hạnh sẽ được hưởng một cuộc sống an lành, hạnh phúc.
Về cách tổ chức không gian và thời gian, trong Luận án Những đặc điểm thi
pháp của tiểu thuyết huyền thoại hiện đại qua Nghệ nhân và Margarita của

M.Bulgakov, Nguyễn Thị Như Trang nhận định: “Bóng hình của huyền thoại phảng
phất trong cổ tích: thời gian trong huyền thoại và thời gian trong cổ tích thường là
thời gian của quá khứ. Dòng chảy thời gian quá khứ luôn có sự tô điểm của thời
gian huyễn hoặc, huyễn tưởng” [80, tr. 29]. Vì vậy mà trong huyền thoại, cổ tích,
không – thời gian tưởng chừng như không có giới hạn và hướng đến một không
gian vĩnh hằng – không gian hoang đường, đầy rẫy những yếu tố kỳ ảo.
Ngoài ra E.M.Meletinsky trong Thi pháp của huyền thoại còn đặc biệt nhấn
mạnh đến các bậc thang chủ yếu của quá trình chuyển huyền thoại thành truyện cổ
tích đó là: “giải nghi lễ hóa và giải thiêng, sự suy giảm lòng tin vào tính chân xác
của các sự kiện huyền thoại, sự phát triển trí tưởng tượng có ý thức, sự mất tính cụ
thể về dân tộc học, việc thay thế các nhân vật huyền thoại bằng những con người
bình thường, thay thời gian huyền thoại bằng thời gian cổ tích vô định, làm yếu
hoặc làm mất hẳn tính chất suy nguyên luận, việc chuyển sự chú ý từ các số phận
tập thể sang các số phận các nhân, và từ các số phận của vũ trụ sang các số phận của
xã hội có liên quan đến sự xuất hiện của hàng loạt cốt truyện mới và một số giới hạn
về mặt cấu trúc” [34, tr. 357]
Tuy nhiên, cổ tích vẫn là một thể loại có những đặc trưng riêng biệt. Mối liên
hệ giữa huyền thoại với truyện cổ tích chỉ dừng lại ở mức chi phối, ảnh hưởng chứ
không làm thay đổi đặc trưng thể loại. E.M. Meletinsky trong cuốn Thi pháp của
huyền thoại đã có những dẫn chứng chứng minh rằng cổ tích thoát thai từ huyền
thoại, mặt khác ông cũng thừa nhận, trong cấu trúc tự sự của cổ tích, quá trình “giải
huyền thoại” diễn ra vô cùng quyết liệt và mạnh mẽ. Huyền thoại và cổ tích mang
trong mình những đặc trưng riêng của nó. Nếu như huyền thoại hướng đến mối
quan hệ giữa con người và vũ trụ thì truyện cổ tích hướng đến những vấn đề mang
tính xã hội trong mối quan hệ giữa con người với con người. Nếu như huyền thoại

22


luôn được gắn kết với bộ lạc, cộng đồng thì truyện cổ tích hướng đến những con

người cụ thể với số phận riêng biệt. Ngoài ra, nếu thời gian của huyền thoại là thời
gian mang tính chất thiêng liêng thì thời gian của truyện cổ tích là thời gian phiếm
định, tính trực giác và cảm nhận của huyền thoại chuyển dần sang xu hướng
nghiêng về lý tính…
Như vậy, huyền thoại, truyền thuyết, thần thoại, sử thi, truyện cổ tích là các
thể loại có những đặc điểm chung đồng nhất, có mối liên hệ ngầm ẩn với nhau ở
nhiều phương diện. Văn học dân gian đặc biệt là cổ tích thực sự là “hình thức bảo
lưu và hình thức vượt qua huyền thoại”. Bằng nội lực truyền thống cộng với tố chất
mạnh mẽ của thể loại, cổ tích vẫn luôn định hình trong nó những đặc trưng riêng
biệt, khó có thể trộn lẫn với bất kỳ thể loại văn học nào. Có thể nói huyền thoại thực
sự là mảnh đất màu mỡ cho truyền thuyết, thần thoại, sử thi, truyện cổ tích tìm đến
để ươm mầm, “lai tạo” nên những huyền thoại mới.
1.1.3 Huyền thoại và văn học hiện đại
Trên thế giới, nhắc đến những nhà văn tiêu biểu sáng tác theo phương thức
huyền thoại hóa phải kể đến Kafca. Trong những tác phẩm của mình, ông miêu tả
tình trạng mâu thuẫn không thể giải quyết nổi giữa cá nhân và xã hội cũng như
những mâu thuẫn bên trong tâm hồn nhân vật. Nhà văn coi bản chất của thế giới và
con người như là một cái gì “phi lý, quái dị”, không nhận thức được. Ông không
miêu tả những sự việc có thật mà chú ý miêu tả những cái không cụ thể (khu phố,
giới công thương…). Ngay cả nhân vật của tác phẩm cũng không được miêu tả cụ
thể, không có một cái tên cụ thể. Đó là một con người tên K, tự nhiên bị kết án. K.
không hiểu bị kết án tội gì, ông tìm đến những vị chức trách tìm cách biện minh cho
mình nhưng không ai biết, không ai giải đáp. Thực chất các chi tiết, sự việc trong
tác phẩm của Kafca không có gì mang tính chất kỳ ảo, hoang đường nhưng lại
mang tính chất biểu trưng cao. Biểu trưng chính là đặc điểm quan trọng của huyền
thoại. Sự không hòa hợp giữa con người và vũ trụ đã tạo ra tình trạng cô đơn của
bản thân các nhân vật, tạo thành tính chất phi lý trong tác phẩm. Điều này cũng
được thể hiện trong rất nhiều tác phẩm khác của nhà văn. Ngoài những sáng tác của

23