Khảo sát các phương tiện từ vựng, ngữ pháp biểu đạt tính tình thái nhận thức trong tiếng Anh và tiếng Việt : Luận văn ThS. Lý luận ngôn ngữ: 5.04.08

DAI HOC QUÒC GIÀ HA NÓI
TRUÒNG DAI HOC KHOA HOC XA HÒI VA NHÀN VÀN

NGÙ THIEN HUNG

KHÀO SÀT CÀC PHUONG TIÈN TÌT VUNG,
G\J PHÀP BIÉU DAT TINH TÌNH THÀI NHÀN THÙC
'

TRONG TIÈNG ANH VA TIÈNG VIÈT

Chuyén ngành: LY LUÀN NGÒN NGÙ
Ma so : 5.04.08
LUÀN ÀN TIÉN Sì N G 0 VÀN

Nguòi liuóng dÀn khoa hoc:
1. GS. TSKH NGUYÈN LAI
2. TS. NGUYÈN CHI HÒA

•'Li'

^
HA\ NOI,
2003


LÒI CAM DOAN

Tòi xin Cam doan day là cóng trình ng/iién cù'u aia riéng tòi. Tàt ed
nlìi/ng vali de dwac trình bay va gidi quyet, nhung két liign tvoiig
luqn àn déii cìnta duac cóng bótrong bàt ky cóng trình nào khàc.

Tàc già liiàn àn

Ngu Thién Hùng


BÀN VIÈT TÀT, KY HIÈU VA QUI UÒC TRICH DAN
A. Vièt tàt va kv hiéu
BN

Bó ngu (Obiect/ Complement)

C

Tap hgp ngu cành (Context)

CN

Chii ngu (Subject)

DN

Danh ngù (Noun Phrase)

DT

Danh tir (Epislemic Noun)

HK

Huii két (Teiic)

DKPT

Diéu kien phàn thuc

DT,ING

Dong tir huu tan -ING

DT^T

Dòng tùnguyén the (Infinitive verbs)

DTTG

Dong tir tri giàc

DTTT

Dong tir tình thài

H

Nguòi nghe, nguòi nhan phàt ngòn (hearer)

HT

Hien tai

MDBN

Ménh de bó ngu (complement clause)

MDCXD

Ménh de chua xàc dinh (Non-finite clause)

MDXD

Ménh de xàc dinh (Finite clause)

NC

Nén hòi thoai chung (Common conversation background)

P

Noi dung ménh de (proposition)

PN

Phàt ngòn (utterance)

QK

Qua khu

S

Nguòi nói/ chii the phàt ngòn (speaker)

TA

Tiéng Anh

TDTTT

Tra dong tir tình thài nhan thuc (Epistemic modal auxiUary)

TGpn

The giói phàt ngòn (World of utterance )

Tpn

Thòi diém phàt ngòn (Time of utterance)

TGtc

The giói tham chiéu (World of reference)


TRT

: Trang tir tình thài nhan thuc (Epislemic Adverbs)

Tst

: Thòi diém su tình (Time of event)

Ttc

: Thài diém tham chiéu su tình (Time of reference)

TT

: Tinh tir nhan thuc (Epistemic adjective)

TTcx

• Tinh tir thuc hiru chi càm xuc

TTKN

• Tinh tir chi khà nàng

TTNT

: Tinh thài nhan thirc (Epistemic modality)

TV

: Tiéng Viet

<

: som han hay phia truóc (anterior)

>

: muon han (posterior)

=

: dong thòi (coincide)

>

: muon han hay dong thòi

<

: som han hay dong ihòi

:

: sam han hoac dòng thài hoac muon han

(-)

: Càu khòng chap nhan ve ngu phàp/ càu khòng thuan lai

(H-)

: Càu co thè chàp nhan ve ngu phàp/ càu thuan lai

?

: Truàng hap chua xàc dinh

B. Qui dinh càch ghi nguón trìch dàn va xuàt xiir càc vi du
Trong phàn "Tài liéu tham khào va xuàt xu càc vi du "tir trang 201 dén
trang 212, chùng tòi dành so thir tu tir phàn A (tài liéu tham khào) dén phàn B
(xuàt xù càc VI du) tir so (1) dén (166). Trong qua trình trich dàn tài liéu tham
khào, chùng tòi bào cào nguón bang nhung so thù tu chi tàc già còng trình va
sau do là so trang trong ngoac vuòng.
Trong qua trình trich dàn vi du, chung tòi bào nguón bang so thu tu, sau
dò là so trang trong ngoac dan. Trong truàng hap co 3 so thì so a giua là so
tàp. Mot so VI du chùng tòi thiét ké nén phia sau khòng dugc ghi chù nguón
xuàt xù'.


BIÈU BANG VA SO DÒ TRONG LUÀN AN

Biéu 1.2T.

Su dói làp gitra tình thài nhan thùc va càc y nghTa
tình thài khàc

Biéu 2T.1.1.

Càu trùc cu phàp-ngiJ nghla cùa càc DT tri tue

47

Sa dò 2.1.1.2.

Di chuyén DT tri giàc ra phia truòc

68

Biéu 2.3.1.1.a.

Càu trùc cu phàp ngiJ nghla cùa DT tri tue trong TA

125

va TV
Biéu 2.3T.l.b.

Càu trùc cu phàp ngu nghìa cùa DT va TRT trong

125

TA va TV
Biéu 2.3.1.1.e.

Tàm tàc dòng cùa hiéu lue tình thài vói yéu tò phù

126

dinh

Sa do 3.1.1.6.

Phuang thùc tri nhan va huóng thòi gian cùa shoidd

154

Biéu 3.1.2.1.

Càu trùc ngù nghla cùa càu diéu kien phàn thuc

162

Biéu 3.3.1.

Càu trùc cu phàp ngù nghTa ca bàn cùa TDTTT va

188

VTYY
Biéu 3.3.1.2.

Phàn bò càc chùc nàng ngù nghia tình thài cùa càc

192

phuang tien ngù phàp a khu vuc tình thài thuc huu
va tình thài tiém nàng
Biéu 3.3.2.2.

Mò hình càu trùc càu DKPT Hien tai va DKPT Qua
khù

195


MUC LUC

Trang
MÒ DAU

^

1. Ly dochon de tài

1

2. Muc dich nghién cùru

3

3. Dói tugng va pham vi nghién cùu

3

4. Phuang phàp nghién cùu

4

5. y nghla khoa hoc va thuc tién cùa de tài

^

6. Bò cuc cùa luan àn

5

Ciiirang I: NhOfng vàn de ly luan lién quan dén de tài

6

1.1. Khài nieni tìnli thài

6

1.1.1. Khài niem tình thài trong logie hoc

7

1.1.2. Khài niem tình thài trong ngòn ngù hoc

8

1.2. Su pliàn gioì càc kiéu tìnli thài

12

1.2.1. Su phàn giói càc kiéu tình thài cùa càc tàc già di truòc

13

1.2.2. Su phàn giòi càc kiéu tình thài theo huóng tién dung trong

16

luan àn
1.3. Khài niem tình thài niian thùrc
1.3.1. Quan niem cùa nhan thùc luan truyén thòng va quan niem

16
16

cùa Givòn
1.3.2. Quan niem cùa mot so nhà ngù hoc ve tình thài nhan thùc

18

1.3.3. Tinh thài nhan thùc va chùng cu

19

1.3.4. Tinh chùng cu trong quan he vói tinh khàch quan va tinh

21

chù quan trong tình thài nhan thùc
1.3.5. Khài niem tình thài nhan thùc theo huóng tién dung trong

23

luan àn
1.4. Càc phuang tien biéu hien tinh tình thài nhan thùc
1.4.1. Phuang tién ngù àm

25
27

1.4.2. Phuang tién ngu phàp

29

1.4.3. Phuang tién tiì vung

35

1.5. Khung miéu tà càc phirong tién biéu hien tình thài nhan thiic

37

1.5.1. Phàt ngòn va càu

37

1.5.2. Càc quan he giua càc yéu to' thuòc càu trùc PN va yéu td

38

thuc tai, khòng gian va thòi gian
1.5.3. Huòng miéu tà

40

1.6. Tiéu két

45

Chirong II: Càc phuang tién tir vung biéu dat tinh tình thài nhan

46

thùc trong Tiéng anh va Tiéng viét
2.1. Càc phuang tién tir vung biéu dat tinh tình thài nhan thirc

46

trong Tiéng anh
2.1.1. Cau truc tình thài vói DT nhan thirc trong TA

46

2.1.2. Càu truc tình thài vói Tinh tir

74

2.1.3. Cau trùc tình thài vói Danh tir

77

2.1.4. Càu trùc tình thài vói Trang Tir

81

2.2. Càc phuang tién tir vung biéu dat tình tình thài nhan thirc

95

trong Tiéng Viét

2.2.1. Càu trùc tình thài vói DT nhan thùc

95

2.2.2. Càu trùc tình thài vói Trang tir P/ Tiéu tir P

106

2.3. Mot so tuong dong va di biét giira càc phuang tién tir vung

124

biéu dat tình thài nhan thùrc Tiéng Anh va Tiéng viét
2.3.1. Tuang dong

124

2.3.2. Di biét

129

2.4. Tiéu két

134

Chuang III: Càc phuang tién ngOr phàp biéu dat tình thài nhan

135

thirc trong Tiéng Anh va trong Tiéng viét

3.1. Càc phuang tién ngu phàp biéu dat tinh tình thài nhan thuc

135

trong Tiéng Anh
3.1.1. Càc cau trùc TDTTT biéu dat y nghla tiém nàng trong TA

135

3.1.2. Thirc va càc cau trùc tình thài chi y nghla phàn thuc

159

3.2. Càc phuang tien ngu* phàp biéu dat tình thài nhan thùc

166

trong Tiéng Viét
3.2.1. Càu triic vói Vi tu tình thài

167

3.2.2. Cau trùc tình thài chi diéu kien phàn thuc

183

3.3. Mot so tuoìig dong va di biét giua càc phuoìig tién ng& phàp

187

biéu dat tình thài nhan thùc trong TA va TV
3.3.1. Tuang dong va di biet giCra càc phuang tien biéu dat y

187

nghla tình thài thuc huii, tiém nàng trong TA va TV
3.3.2. Càc tuang dong va dj biet giua càc phuang tien biéu dat y

193

nghia tình thài phàn thuc trong TA va TV
3.4. Tiéu két

195

KÉT LUAN

197

DANH MIJC CAC CÒNG TRÌNH CUA TÀC GIÀ LUÀN ÀN

201

TÀI LIEU THAM KHÀO VA XUAT XLTCÀC VI DU

202

MÒDAU
1. Ly do chon de tài
1.1. Trong giao tiép ngòn tu hàng ngày, con nguòi khòng chi iruyén dcn nhau
nhung thòng diep mang tinh thuan tùy miéu tà the giai. Chùng ta thuòng gùi
kèm theo càc thòng diep thài dò dành già cùa mình doi vai tinh chan xàc cùa
diéu nói ra, doi vói hien thuc quanh mình va cà dói vói nguòi nghe. Ben canh
noi dung thòng tin miéu tà, bao giò cung co mot loai thòng tin giùp hình thành
lue ngòn trung, tao ra hieu qua tàc dong dén nguòi nghe va giùp nguòi nói
hién lo y djnh giao tiép cùa mình. Thành phàn thòng tin ngù nghTa này, duói
góc dò lién quan dén kié'n thùc va niém tin cùa nguòi nói dói vói tinh chàn xàc
cùa noi dung menh de duac goi là tinh tinh thài nhàn thùc va duac hién lo bai
nhung phuang tien ngòn ngù da dang.
1.2. Xem xét càc còng trình cùa càc tàc già di truóc, chùng tòi nhan thày buóc
dàu, càc lóp phuang tien biéu dat tình thài nhan thùc chua duac quan tàm dong
déu va thich dàng. Càc tàc già chi chù trong nghién cuu càc phuang tien này
trén bình dien ngù nghla va chù yéu là ngu phàp. Trong tiéng Anh (TA), càc
nghién cuu thuòng tàp trung vào lóp tra dong tu tình thài (TDTTT), va hàu nhu
càc tàc già chi xem càc dan vi tu vung nhu là càc khùc giài cùa càc phàt ngòn
(PN) chùa TDTTT trong qua trình phàn tich. Trong khi dò, càc nhà Viet ngù
hoc chù y nhiéu han dén lóp tu vung biéu dat y nghTa này ngoài lóp dong tu
tình thài va hu ti^ nhung chù yéu a khung nghién cuu tu loai. Tu nhùìig nàm 80
tra ve sau, vàn de tình thài nhan thùc dà duac càc nhà ngòn ngù hoc quan tàm
nhiéu han. O mot so còng trình, vàn de tình thài dà duac dàu tu nghién cùu
trén cà 3 phuang dien: két hoc, nghTa hoc, dung hoc.
Tuy nhién, do tinh chat va dàc trung cùa còng trình nghién cùu, hàu nhu
càc tàc già chi chuyén vào loai phuang tién tu vung vói càc kiéu tinh thài khàc
nhau, hoac lóp dong tur tình thài chi tình thài dao nghTa. Luan vàn Thac sT cùa
Ngù Thién Hùng [114] khào sàt càc dau hiéu tình thài nhan thùc trong TA va

TV trén mot dien ròng vói càc phuang tién biéu dat. Tuy vày, ó còng trình này,
ranh giói tu vimg, ngu phàp va càc dac trung cùa càc phuang tien trén càc bình
dien két hoc, nghTa hoc, dung hoc vàn chua duac làm ro, cu thè là a phuang
dien tiép nhan, giài ma - suy doàn cùa nguòi nghe ve mat nhan thùc. Còng
trình gàn day nhàt co cùng mot huóng di vói chùng tòi là Luan vàn l^hac sT cùa
Le Thi Cam Thanh [52] khào sàt càc phuang tien tu vung, ngu phàp nhung chi
vói y nghTa tình thài khòng thuc huu va khòng di vào càc chùc nàng dung hoc.
Mat khàc, tu thuc tién day hoc TA vói tu càch là mot ngoai ngù, va trong
giao tiép vói nguòi nuóc ngoài bang tiéng Viet (TV), chùng tòi nhan thày ràng:
- Trong dién ngòn cùa nhùng nguòi này hàu nhu Ihiéu vàng càc yéu tò
ngòn ngù biéu dat y nghTa tình thài nhan thùc. Càc PN thuòng co hình thùc cùa
càu tran thuat nàng ve chùc nàng miéu tà, thòng bào.
- Mot so' hoc vién chi su dung mot loai phuang tien "uà thich" co dinh ò
mot vi tri. Chàng han nhu / think, maybe a vi tri dàu phàt ngòn (PN) hoac may
a vi tri mot TDTTT.
Tinh hình này dói vói nguòi nuóc ngoài thuòng là do "mài lo dói phó vói
thè hien thanh diéu" va noi dung phàt ngòn, ma khòng tan dung duac su phong
phù cùng sàc thài tinh té cùa càc dan vi biéu dat tình thài. Vói nguòi Viet hoc
tiéng Anh, co le là do quan niem lech lac ve "dò luu loàt" (fluency) thè hien
ngòn ngu trong giao tiép. Càc dàu hiéu tu vung chi tình thài nhan thùc vói mot
kiéu ngu diéu riéng ngàn càch vói phàn noi dung thòng bào bi hiéu nhàm là
càc yéu tò ngap ngùng càn tra dò luu loàt cùa nguòi nói. Nguòi hoc cùng co
thè chua y thùc day dù ve chùc nang quan trong cùa càc yéu tó này trong vai
trò biéu dat thài do dành già cùa nguòi nói dói vói noi dung PN va trong viec
tao làp càc mói quan he ngoài ngòn ngù.
1.3. Xuat phàt tijr tình hình trén, chùng tòi cho ràng vàn de phàn còng chùc
nàng biéu dat càc y nghTa tình thài nhan thùc giua càc lóp phuang tien va càc
chùc nàng dung hoc cùa chùng vàn con mò ngò cho càc nghién cùu càc
phuang tién biéu dat trén mot dien ròng. Viec khào sàt càc phuang tien tu

vung, ngù phàp biéu dat tinh tình thài nhan thùc phài xuàt phàt tu quan niém
két hap bò ba két hoc (syntax), nghTa hoc (semantics) va dung hoc
(pragmatics), va phài duac tién hành trén bình dien lién ngòn ngù de nhàm
dóng góp cho viec day va hoc tiéng.
Nhung vàn de trén dà thòi thùc chùng tòi tién hành de tài này.
2. Muc dich nghién cuu
Day là mot nghién cùu co tmh chat lién ngòn ngù nén luan àn co gang:
1) Tim càc dac trUng ve két hoc, nghTa hoc va dung hoc cùa càc phuang
tién biéu dat tinh tình thài trong TA va TV;
2) Tim nhùng tuang dóng va di biet giua càc phuang tién biéu dat tinh
tình thài nhàn thùc cùa hai ngòn ngù này trén càc bình dien dà de càp.
3. Doi tuang va pham vi nghién cuu
3.1. De tài tién hành khào sàt trén mot pham vi ròng càc phuang tien biéu dat
tinh tình thài nhàn thùc de co dugfc mot cài nhìn ro han su phàn còng chùc
nàng, vai trò cùa mòi lóp phuang tien. Càc phuang tien tu vung là càc hình
thùc dién dat y nghTa tình thài thuòc càc lóp tu nhu dòng tu, tinh tu, danh tu,
trang tu trong TA va dòng tu, tinh tu, danh tu, tiéu tu tình thài va quàn ngù
trong TV. Dac trung hành chùc cùa càc lóp tu này thè hién ò chò chùng thuòng
tón tai trong su tuang tàc vói càc yéu tó thuòc càc càu trùc cu phàp-ngù nghTa
de tao thành mot chinh thè càu trùc ma chùng là thành tó trung tàm. Càc
phuang tién ngù phàp là càc hình thùc gàn vói khung vi ngù nhung khòng dién
dat y nghTa két tri dòng tu ma dién dat y nghTa tình thài nhàn thùc. Càc hình
thùc này co thè là phàn tich tinh nhu càc tra dòng tur tình thài, càc tu hu hay
tóng hap tinh nhu thuc già dinh.
3.2. Càc thài dò dành già cùa nguòi nói dói vói noi dung ngòn liéu thuòng
phàn anh mói quan he cùa nguòi nói vói thuc tai, vói tình huóng truc tiép, vói
nguòi nghe. Càc thài dò gàn lién vói càc trang thài tri nhàn cùa nguòi nói va
hiéu lue dành già phài duac xét tai thòi diém nói nang. Nhu vày, mòi truòng de

khào sàt càc dan vi ngòn ngù biéu dat tinh tình thài nhàn thùc phài là PN, mot
dan vi cùa ngòn pham vón gàn lién tinh khòng gian va thòi gian. PN phài
thuòc mot chù thè phàt lòi nhàt dinh va duac xàc dinh trong mot ngù cành nhat
dinh. Ve mat cu phàp, PN duac xày dung trén càu nhung khòng hoàn toàn
dóng nhàt vói càu. Trong thuc tién thu thap tu liéu, càc PN co thè xuàt hien
duói dang mành doan ngòn bàn, va thuòng khòng co tinh hoàn chinh ve ngù
phàp. Chùng là càc trich dàn lù càc doan hòi thoai, chù khòng phài là càc càu
vàn trong càc doan miéu tà, tir su ma dói tugng tiép nhàn khòng dugc xàc dinh
ro tai mot ngù cành giao tiép.
3.3. De tài khòng khào sàt càc phuang tien ngù àm ma chi de càp dén khi càn
thiét trong qua trình phàn tich.
4. Phuang phàp nghién ciiu
Luan àn dà su dung phói hgp càc phuang phàp nghién cùu sau:
Phuang phàp thóng ké, phuang phàp miéu tà dinh tinh, phuang phàp so
sành dói chiéu, phuang phàp qui nap, trong dò phuang phàp chù dao là miéu
tà dinh tình.
De xàc làp càc hàng thè ngù nghTa cùa càc càu trùc tình thài, chùng tòi
quan sàt va phàn loai mot so lugng lón ngù cành co càc phuang tien biéu dat
tình thài nhàn thùc, va phàn tich nghTa cùa dan vi biéu dat tình thài vói càc
thao tàc cài bién.
Sau khi quan sàt, phàn tich va phàn loai de xàc làp dugc net nghTa 6n
dinh nhàt cùa càu trùc tình thài, chùng tòi thuc hien khàu phàn tich ca che
boat dòng cùa càc cau trùc tình thài tu nhung net nghTa mang tinh he thóng
(hàng thè ngù nghTa) dén càc net nghTa mang tinh boat dòng (bién thè tình
huóng).
Vói két qua phàn tich, miéu tà, chùng tòi tién hành so sành, dói chiéu
de tìm ra su tuang dóng, di biet giùa càc phuang tien biéu dat tinh tình thài
nhan thùc trong TA va TV.

5. Y nghia lihoa hoc va thuc tién cùa de lai
5.1. Ve phuang dién ly luan:
- Luan àn góp phàn nghién cùu bàn chat va dac trung cùa càc phuang tien
biéu dat y nghTa tình thài nhàn thùc trén bình dién nghTa hoc, két hoc va dung
hoc trong tiéng Anh va tiéng Viét. 0 phuang dien lién ngòn ngù luan àn góp
phàn ly giài càc tuang dóng va di biet giùa càc phuang tien biéu dat cùa hai
ngòn ngù này trén càc bình dien dà de càp.
5.2. Ve phuang dien thuc tién:
Két qua cùa luan àn sé góp thém nhùng tu liéu xàc dàng cho viec bién
soan giao trình, tài liéu giàng day tiéng Anh va tiéng Viet co lién quan dén
pham vi de tài. Luàn àn cùng co thè bd sung nhùng kién thùc càn thiét cho
nguòi Viet hoc tiéng Anh va nguòi nuóc ngoài hoc tiéng Viet, giùp ho su dung
co hiéu qua càc phuang tien biéu dat tinh tình thài nhàn thùc trong giao tiép
hòi thoai.
6. Bó cuc cùa luan àn
Luan àn dugc trình bay trong ba phàn
1) Ma dàu: Giói thieu luan àn
2) Noi dung chinh: góm ba chuang nhu sau:
Chuang 1: Nhirng vàn de ly luan lién quan dén de tài
Chuang 2: Càc phuang tién tir vung biéu dat tinh tình thài nhan thuc
trong tiéng Anh va tiéng Viét
Chuang 3: Càc phuang tién ngu phàp biéu dat tình tình thài nhàn thùc
trong tiéng Anh va tiéng Viét
3) Két luan
Phàn này dua ra nhùng due két ve càc dàc trung cùa càc càu trùc tình
thài, càc tuang dóng cùng nhu càc di biét ve mat két hoc, nghTa hoc va dung
hoc trong hai ngòn ngù TA va TV.

Chirang I
NHUNG VAN DE LY LUAN LIÉN QUAN DEN DE TÀI
1.1. KHÀI NIEM TÌNH THÀI
Theo càc nhà ngù hoc, khài niem tình thài dugc hiéu nhu là mot pham
trù ngù nghTa chùc nàng phàn ành càc quan he da dien giùa nguòi nói vói diéu
nói ra, giùa noi dung PN vói hien thuc khàch quan va giùa nguòi nói vói nguòi
nghe. Tuy nhién, day chi là nhùng due két dàc trung chung nhàt ve khài niém
tình thài. Viec dua ra mot dinh nghTa rach ròi va co sue khài quàt toàn bò càc
vàn de phùc tap lién quan là mot diéu khòng phài de. Nhan dinh ve tình hình
này, Jongeboer dà phàt biéu:
So sành càc ngUphàp lién quan va càc chuyén khào ve càc dui de cùa
càc bình dien tình thài nói chung, ngitài ta kinh fìgge khi thày ditòng
nhu khòng co mot Unii vUe ngil phàp nào ma si/ thiéu nhàt tri lai noi
ro nhi( trong cài ma tòi tóm liCo'e ditó'i tén goi tình tliài. Day dung
ngliia là mot me cung trong do càc nhà ngù phàp dang tìm kiém con
difàng ella mình [Jongeboer, dàn theo Wynmann, 135, 14].
Thuc trang này cùng dugc Perkins khàng dinh "Nghién cùu tình thài
cùng nhu là co" di chuyé)i trong mot càn pliòng qua chat ehgi ma khòng ddm
lén bude chàn nguòi khàc" [120, 4].
Co tình trang này là vi: thu nhàt, tình thài là dói tugng cùa nhiéu ngành
khoa hoc, cu thè là logie hoc, gàn vói nhiem vu nghién cuu càc qui luàt cùa tu
tuang va ngòn ngù hoc - gàn vói nhiem vu trung tàm là dién dat tu tuòng; thù
hai, viec nghién cùu ngòn ngù cùng chju ành huòng àp lue cùa quan niém
logie tình thài mac dù nghién cuu, tiép càn tình thài duói góc dò ngòn ngu, ve
ca bàn khàc vói viec nghién cùu tình thài duói góc dò logie.


1.1.1. Khài niém tình thài trong logie hoc
Trong logie hoc truyén thóng, Aristotle dugc coi là nguòi dàu tien xàc
lap càc khài niem tàt yéu (necessity), khà nàng (possiblity) va phi khà nàng

(impossiblity), cùng vói nhùng quan he tón tai giùa chùng tao co sa cho ngành
logie tình thài. Dén nhùng nàm 50, càc nhà logie phàt trién y tuòng trén va cho
ràng hai khài niém tàt yéu va khà nàng co thè dugc dién dat theo tiéu chi càc
thè giói khà nàng. Dua vào hai quan he ca bàn này co thè tao ra ba kiéu phàn
doàn chinh lién quan dén mùc dò phàn ành hien thuc nhu sau:
-

Phàn doàn hien thuc dan thuàn xàc nhàn su tón tai hay khòng tón tai mot
dac trung nào dò cùa dói tugng nhu là mot hien thuc;

-

Phàn doàn tàt yéu cho biét dac trung dugc néu dùng vói dói tugng trong
moi thè giòi khà nàng;

-

Phàn doàn khà nàng phàn ành xàc suàt tón tai hoac khòng tón tai mot dàc
trung nào dò cùa dói tugng trong it nhàt mot thè giói khà nàng.
Nhàm miéu tà va dinh lugng chinh xàc càc trang thài thè giói khà hùu,

càc nhà logie hoc thiét làp va su dung mot he thóng miéu tà nhàt quàn vói càc
ky hieu nhu D chi quan he tàt yéu va 0 chi quan he khà nàng, 3 chi lugng tu
tón tai, va V chi lugng tu phó quàt. Nhu vày, khàc biet ma logie tình thài thuc
hién so vói ngòn ngù hoc thè hien ò viec trình bay càc phàn doàn theo càch
hình thùc hóa, nhàm do dac va dinh lugng chùng mot càch ehmh xàc.
Co thè thày ràng, vói mot he thóng nhàt quàn va dóng km nhu vày, logie
tình thài chi quan tàm dén cài dugc thòng bào vói thuc té a bình dién hien thuc
tinh va phi hien thuc tinh ma khòng xét dén nhàn tó thuòc nguòi nói cùng càc
yéu tó thuòc hoàn cành PN. Do vày, co thè nói tình thài trong logie là tình thài

khàch quan xay dung trén ca sa ly thuyét xàc suàt dói làp vói tình thài chù
quan xày dung vói mot he thóng ma va phi nhàt quàn phu thuòc vào nguòi nói.


8

1.1.2. Khài niém tình thài trong ngòn ngiì hoc
Trong khi khài niém tình thài cùa logie chi giòi han a mot so kiéu quan
he chung nhàt cùa phàn doàn vói hien thuc, hoàn toàn tàch khòi nhùng nhàn
tó thuòc muc dich, nhu càu, y chi, thài dò, tình càm, dành già cùa con nguòi
nói chung, thì viec nghién cùu tình thài trong ngòn ngù truòc hét nhàn manh
dén nhàn tó dung hoc này. Qua vày, con nguòi khòng chi co nàng lue xem xét
su vat nhu nò là hay nhó lai su vat theo càch thùc no dà là ma con co khà
nàng suy nghT va tuang tugng càc su vat co the là hay phài là. dóng thòi gùi
gàm nhùng dành già chù quan cùa mình vào thòng diep. Diéu này thè hien
trong càc nhàn dinh cùa càc nhà ngù hoc nhu Bally "tình thài là linh hón cùa
PN" [Bally, dàn theo 78, 36]; Lyons "chù quan linh là yéu tó quan trong nhàt
de hiéu dugc tinh tình thài" [111, 739], Kiefer "Tinh thài là su tuang dói hoà
cài già tri thuc càch cùa y nghTa càu nói dói vói mot tap hgp càc thè giói khà
nàng" [108; 2515]. Stubbs "là su cam két hay thò a cùa nguòi nói" [125, 1].
1.1.2.1. Hàu nhu càc nhà ngù hoc, ò càc mùc dò khàc nhau, déu bòc Io quan
diém dung hoc cùa mình khi de càp dén yéu tó nguòi nói trong càc dinh nghTa
cùa mình ve tinh tình thài:
"Tinh thài là thài dò cùa nguòi nói dói vói noi dung menh de ma càu
biéu thi hay cài su tình ma menh de dò miéu tà" [Lyons, 111, 425 ].
"Tinh thài là thòng tin ngù nghTa cùa càu thè hien thài dò hoac y kién cùa
nguòi nói dói vói diéu dugc nói dén trong càu" [Palmer, 116, 14].
Trong càc nghién cùu TV, càc dinh nghTa cùa càc nhà Viet ngù hoc
cùng nhàn manh yéu tó chù quan cùa nguòi nói tu góc dò dung hoc.
Hoàng Trong Phién trong khi khàng dinh tinh tình thài nhu mot thuòc

tinh co huu cùa càu, cùng hàm y mot góc dò tri nhàn cùa nguòi nói vói viec
biéu dién thè giói, thè hien ò viec bién dói mòi truòng tri nhan ò nguòi nghe:


9

"Tinh thài là pham trù ngù phàp cùa càu a dang tiém tàng, nò co màt
trong tàt cà càc kiéu càu. Diéu này thè hien a chò càc càu co già tri thòi su, nò
co tàc dung thòng bào mot diéu mài me. Qua dò, nguò'i nghe hieu ràng ngUòi
nói co thài dò the nào dòl vói hién thuc" [45, 30].
Tu góc dò dung hoc, Dò Hùu Chàu dà nhàn manh tmh chat dòng cùa
thành phàn ngù nghTa này vói phàt biéu:
"Tinh thài bao góm toàn bò nhùng y nghTa thuòc pham vi dung hoc va
hg^p lai thành thòng diep bòc lo kèm loi P cùa càu" [3, 16].
Cùng vói tinh thàn trén, Hoàng Tue da nhan dinh cu thè han ve thành
phàn thòng tin lién nhàn này
"Tinh thài là mot khài niem trong su* phàn tich theo càch nhìn tìm dén
thài dò cùa nguòi nói trong boat dòng phàt ngòn, tue cùng là tìm dén tàc dòng
ngù dung, tàc dòng ma nguòi nói mitòn tao ra a nguò'i nghe trong thuc tién
boat dòng ngòn ngù." [59]
1.1.2.2. Càc quan niém tiéu biéu ve tình thài dà dàn ò trén déu phàn ành thài
dò dành già cùa nguòi nói vói diéu nói ra, vói hién thuc va vói nguòi nghe.
Theo dò tình thài dugc khàc boa rò dàn nhu là mot dói tugng quan tàm khòng
chi cùa nghTa hoc ma cà dung hoc trén bình dien tuang tàc lién nhàn.
Tuy nhién, nhu dà trình bay, tu nhùng góc dò tiép càn khàc nhau va do
ành huòng cùa quan diém logie tình thài, ma càc nghién cuu tình thài trong
giói ngù hoc co nhiéu diém khàc nhau. Cu thè càc nhà ngù hoc nhu Frawley
[85] Kiefer [108], Lyons [ I H ] , va Perkins [120] it nhiéu thè hien quan diém
theo huóng ngù nghTa hoc thè giói khà nàng (possible worìd semantics). Diéu
này thè hien trong co gang cùa Lyons nhàm hình thùc hóa càc y nghTa tình

thài nhàn thùc, va trong dinh nghTa ve tình thài cùa Kiefer.
Màt khàc, mùc dò quan tàm dén khia canh dung hoc cùa vàn de tình
thài cùng tao ra càc dién nghién cùu ròng hep cùng nhùng vàn de lién quan


10

dén càc ITnh vuc nghién cùu khàc nhu trìét hoc, tàm ly hoc, ngòn ngù hoc nhàn
thùc va ly thuyét hành vi lòi nói. Tu càc góc dò tiép càn khàc nhau va càch
giài quyét khàc nhau, càc nhà nghién cùu tình thài dà phàn lap càc nhóm y
nghTa thuòc pham trù tình thài nhu sau:
Jespersen phàn biet hai muai tiéu pham trù tình thài lién quan dén viec
biéu dat càc thài dò cùa nguòi nói dói vói noi dung càu. Mac dù con co su
chóng chéo giùa càc pham trù khàc nhau, diéu co y nghTa ò day là su thùa
nhan hai kiéu tình thài ca bàn: kiéu "chùa dung yéu tó mong muón "will", va
kiéu "khòng co yéu tó mong muón" ùng vói su phàn biét ca bàn giùa tình thài
dao nghTa (deontics) va tình thài nhàn thùc (epistemics) ma ve sau dugc còng
nhàn ròng rài cùa càc nhà ngù hoc nhu Von Wrighl, Rescher, Lyons, Frawley
... [Jespersen, dàn theo Hoye, 100, 41].
Von Wright phàn biet bón thài (modcs/ modalities) góm hai kiéu dao
nghTa va nhàn thùc dà nhàc dén ó trén:
-

thài khàch quan logie (alethic modes), hay thài chàn nguy;

-

thài nhàn thùc (epistemic modes), hay thài cùa su hiéu biét;

-

thài dao nghTa (deontic modes), hay thài cùa su bàt buòc;

-

thài tón tai (existential modes), hay thài cùa su hien hùu [Von Wright,
dàn theo Palmer, 116, 10-11].
Dira trén ca so triét hoc va logie, ngoài 4 pham trù ma Von Wright da

chi ra, Rescher bó sung thém 4 loai nùa là: nhóm tình thài thòi gian (temporal
modalities); nhóm tình thài vgng uòc (boulomaic modalities); nhóm tình thài
dành già (evaluative modalities); nhóm tình thài gay khién (causai modalities)
[Rescher, dàn theo Perkins, 120].
Lyons [111], néu ra ba loai y nghTa tình thài:
-

Tinh thài tàt yéu va khà nàng, bàt nguón tu su phàn chia cùa càc nhà
logie;


11

-

Tinh thài nhàn thùc, lién quan dén tmh thuc té, tmh hién thuc;

-

Tinh thài dao nghTa gàn vói mot ITnh vuc cùa logie tình thài, do là logie
ve nghTa vu va cho phép.

Dàc biet, tàc già này dà dua ra su phàn biet y nghTa tình thài khàch quan

va y nghTa tình thài chù quan ó nhóm y nghTa tình thài nhàn thùc.
Palmer [116] dua ra hai loai tình thài :
- Tình thài nhàn thùc vói ba tiéu loai:
+ Tinh thài thuc hùu (factual)
4- Tinh thài phi thuc hùu (non-factual)
+ Tinh thài phàn thuc hùu (counter-factual)
- Tình thài dao nghTa (deontics): thè hién dò àp dat cùa nguòi nói ve tràch
nhiem ve màt dao ly cùa nguòi thuc hien hành dòng nhu bàt buòc, càm doàn,
dugc phép, khòng dugc phép.
Bue tranh tình thài vói bang màu phong phù này cùng dugc thè hién
trong tiéng Viet vói càc còng trình nghién cùu cùa càc tàc già nhu Dò Hùu
Chàu [xem [3]], Le Dòng [xem [14][15]], Doàn Tliu Ha [xem [24]]; Nguyèn
Vàn Hiep [xem [28] [29]]; Hoàng Phé [xem [41]], Nguyén Thi Thuan [xem
55]], Nguyén Nggc Tram [xem [58]], Dàc biet, Cao Xuàn Hao xuàt phàt tu
góc dò ngù nghTa chùc nàng, xàc djnh tình thài cùa càu dugc biéu thi trong cu
phàp ca bàn (càu trùc De - Thuyét) góm co:
-

Nhan dinh cùa nguòi nói ve già tri chàn nguy cùa diéu dugc nói ra trong
càu (khàng dinh, phù dinh, ngò vuc, néu ro pham vi giòi han va diéu kien
cùa tinh chàn ly);

-

Ve tinh khà nang hay tat yéu cùa diéu do (co thè hay khòng co thè , tàt
nhién hay khòng tàt nhién, mùc dò cao hay thàp cùa tmh khà nàng, linh
tàt yéu);

-

Càc dành già cùa ngUòi nói dói vói su tình dugc truyén dal (dàng mùng
hay dàng tiéc, dàng hy vong hay e ngai, nén co hay khòng nén co ...);

-

Su giói thieu cùa nguòi nói ve tinli chat cùa càu nói (tfnh thành that, don
gian, àng chùng hay ehmh xàc ...);

-

Mói quan he giùa càu nói vói tình huóng dói thoai hay dói vói ngòn cành
va nhiéu noi dung khàc thuòc ITnh vuc logie va siéu ngòn ngù [25, 175].
Trong bue tranh toàn cành ve pham trù tình thài nhu vày, that khó co thè

xàc lap dugc mot danh sàch day dù va chi tiét càc nhóm y nghTa cùng su nhàt
tri cao cùa tàt cà càc nhà nghién cùu. Tmh hình này, qua that, dùng nhu
Perkins da nhàn xét "con so càc y nghTa tình thài ma nguò'i ta dinh ra, trong
mot chùng mi/c nliài dinh, chi là vàn de càc càch thùc khàc nhau cita còng
viec cài cùng mot chiec bcìnli" [120, 10].
Tuy vày, co thè thày ràng tình thài dao nghTa va tình thài nhàn thùc hai kiéu tình thài nguyén thùy nhàt - dugc quan tàm va co vi tri quan trong
trong tàt cà càc còng trình nghién cùu. Dén day, vi tri va y nghTa cùa tình thài
nhan thù'c dà dugc xàc dinh trong su phàn chia càc nhóm y nghTa tình thài.
Tuy vày, trong pham vi luan àn này, vàn de phàn giói càc kiéu tình thài càn
dugc làm rò thém.
1.2. SI/PHÀN GIÒI CÀC KIÉU TÌNH THÀI
Truóc tién, chùng tòi trình bay càc quan niem cùa mot so nhà nghién
cùu ve su dói làp giùa càc kiéu tình thài, trong dò kiéu tình thài nhàn thùc

dugc xàc dinh thuòc ve mot nhóm nhàt dinh trong thè dói lap. Sau dò, trén co'
sa tóng hgp càc y kién, chùng tòi co gang dua ra mot bue tranh chung trong
dò kiéu tình thài nhan thùc, theo quan niém cùa mòi tàc già, co thè thuge ve
pham trù này hay pham trù khàc. Cuòi cùng, de tién làm viéc, chùng tòi dua ra
su phàn giói cùa mình trén ca sa nhùng dàc trung chung va su phù hgp vói
thuc tién khào sàt.


13

1.2.1. Sir phàn giói càc kiéu tình thài cùa càc tàc già di truóc
1.2.1.1. Dai làp giua tình thài noi tai va tinh thài ngoai tai
Co thè ké dén dàu tién là su phàn lap 3 càp y nghTa tình thài cùa Quirk
[121, 219] vào 2 nhóm noi tai (intrìnsic) va ngoai tai (exlrìnsic). Mac dù
khòng de càp dén bò 3 dao nghTa - nhàn thùc - nàng dòng, vò hình trung,
Quirk da xép tình thài dao nghTa vào nhóm noi tai va tình thài nhàn thùc vào
nhóm ngoai tai, theo dò tình thài nhàn thùc dugc phàn làp thành khà nàng
ngoai tai va tàt yéu ngoai tai.
Theo Biber, tình thài nói tai chi càc hành dòng va su kien ma con nguòi
(hay càc tàc nhàn khàc) truc tiép diéu khién: day là càc y nghTa lién he vói su
cho phép, su bàt buòc, hay uòc muón (y dinh) va dóng nghTa vói tình thài dao
nghTa . Tinh thài ngoai tai dugc hiéu nhu tình thài ngoài menh de, biéu dat thài
dò nguòi nói vói noi dung ménh de. Tinh thài này bao góm càc bình dien cùa
tình thài nhàn thùc. Tàc già này cho ràng kiéu tình thài này "chi qui che logie
cùa su kién hay trang thài, thuòng là lién he vói càc dành già tmh hien thuc:
khà nàng, tàt yéu, hay tién doàn" [70, 485].
1.2.1.2. Bòi làp giùa tinh thài huóng tàc thè] tinh thài huóng nguòi nói va
tinh thài nhàn thùc
Bybee [77] de xuàt mot siéu pham trù tình thài huóng tàc thè (agentoriented modalities) de chi tàt cà càc tình thài trong dò càc diéu kien thuc hien
dugc dat ra cho mot tàc thè (su* bàt buòc, mong uòc, nàng lue, cho phép va khà

nàng càn bàn ). Pham trù này dói làp vói tình thài huóng nguòi nói (speakeroriented) chi càc hành vi nhàm truyén khién de hoàn thành mot "menh lenh, su
cho phép ..." va dói làp vói tình thài nhan thùc àp dung cho toàn bò noi dung
menh de va chuyén dat lap truòng thài dò nguòi nói dói vói tinh xàc thuc cùa
menh de. Theo mò hình này, tình thài dao nghTa cùng vói tình thài nàng dòng
(dynamic) vói y nghTa càn ban thuòc nhóm huóng tàc thè va huóng nguòi nói
dói lap vói tình thài nhan thùc.


14

1.2.1.3. Bòi làp giùa tinh thài huóiig nguòi nói vói tinh thài huóng chù ngù
Theo Huddleston kiéu tình thài huóng chù ngù (subject-orìented
modality) "càp cho chù ngù cùa càu mot thuòc tmh nào dò" dói làp vói tình
thài nhàn thùc va tình thài dao nghTa [102, 78-9]. Palmer cùng cho ràng tình
thài nàng dòng co huóng chù ngù, vi nò chi nàng lue, y chi cùa chù ngù, han
là y kién (tình thài nhan thùc) hay càc thài dò (tình thài dao nghTa) cùa nguòi
nói (va nguòi nghe). Cùng theo Palmer tình thài nhàn thùc va tình thài dao
nghTa thuòc nguòi nói (speaker-oriented) vi lién quan tòi nguòi nói cùng càc
dành già va mong uòc cùa ho [116, 7]. Tlieo do, tình thài nhàn thùc va tình
thài dao nghTa dói lap vói tình thài nàng dòng.
1.2.1.4. Bòi lap giùa tinh thài thuc hành va tinh thài ly thuyét
James xàc làp 2 kiéu tình thài thuc hành (practical modality) va tình thài
ly thuyét (theoretical modality) [105, 13].
Tình thài thuc hành góm càc kiéu tình thài ma y nghTa gàn vói thùc
ménh lenh va bang thài ("thuc hién (doing) va huóng tuang lai (forwardlooking), khóp hién thuc vói lòi) va vói y nghTa càn bàn, góm tình Ihài dao
nghTa va nàng dòng.
Tinh thài ly thuyét gàn vói nghTa cùa thùc tran ihuàt lién quan dén "xem
xét" (viewing) va "huóng qua khù" (backward-looking), khó^p lòi vói hien thuc
vói y nghTa khà nàng, chàc chàn. Day chinh là kiéu tình thài nhàn thùc.
1.2.1.5. Tinh thài nhan thùc va tình thài dao nghìa

Tinh thài dao nghTa (deontics) (nguyén tu tiéng Hy Lap "deon" co nghTa
là "bón phàn, tràch nhiem") lién quan dén tinh tàt yéu hay khà nàng cùa càc
hành dòng thuc hién vói nghTa vu va su cho phép. Palmer cho ràng tình thài
dao nghTa là tình thài phi nhan thùc huòng dién ngòn (discourse-oriented nonepistemic modality). Khòng nhu tình thài nhàn thùc, nò chi càc hành dóng chù
khòng phài càc noi dung ménh de nói chung [116].


15
d

o
G-

X!

3

-B

tu

e

X
.Cd

•Ti

-1

C/3

s

^t3
4—•

>

:3

x:

*—>

£
rt

N—5

X

•g.
G
o

o
X )

x:
e

^c3
X

-ri

^
^

^ ^

LTong n
nói
nhàn ih

CJ)

X
H

^

.^rt

G
•Ti

c

X
o

C

CJ

-73
X
CJ

ex

,_,
V

-•o

x:

t3

GX

G
•OJ-

e

X

>

G

CJ
••o
D(J

^>*
'^5
>

CJ

bJ)
G

^__^
o

f-;

DJ)

'§
OD

.'3H

a
u

s

G

3

O

^

e:
o

C

^

\_^
-G

c^

x:
o

3 o

co.

£^

o
ex
^?3
O

DA

DO

o£
DJ)
C

DJ)

x:
^G

'<(!>
>.

•CTS-

x:

'-'

bee

C

'G
l-H

x:

^5

G
T3

ra

^ 0
t- -z;

' ^
Di)

e

o

'2
^

. . H

>
•

- H

W)

O

G-

x:
•a

x:
G
/03

u

ex
CI,

^

X ^2 g.
'O

'e?
J::

••OJ

0/:
p

O

CJ
•o3
X3

,..^

M:^

:3

o

'03

3-

S

1 — <

t)0

o

X)

^ o

00
G
irf
G

ex

VOJ

x:

OH

ci^

j : :

• « — •

G
<:^

C
O

S e:
e 3

r> - 3

CJ
CJ

t3-

O-

<u- -> ->

:=s- +

n

2; :i: n: F

e
o

-G

&r)*

e

Cd
^G

X

o

O

e

•*a ^c3

o
x;
o
X
G

e

GO
C
^O tj;) 03

•B s

X

G

s
O

'rt

Ì3

3
OS)

a
j : ^
G

' l i

3

'2

/O

e e

03-

C

X

•4-»

s

03
' 3
CJ

>

^

:=i

x:

> •

.fi
fi

x:
o

*^o ^c

DO

13

Z.

cS

G
'03
G

^CT3

••G

x:
CdT3
G

i—>

>

G

O

G-

4—*

tÌ3

ri-

CJ

x:

o
^3

fi

O/J

'5b ^t)
G
^c«

=3

rt
fin

,^
CJ

^>—'
OJ)
G

103
G

^^
CJ

'•O
bO

e

il

'03-

a.

4-J

-J

—

-^
t^
S

^o

DJ)
C
i:C
G
'Cd

x:

Qui]

:^

G

o

_^-

-~»^

G
~'0

O

•o
G

c
'?3
C

C

-oi

H

H

Cd

"c3^

leb i j

fN

ex
^

( j

•o-

-1)

G

03-

H

5

C

X3

O
^

3

''Cd

U

CQ

t)

E

JZ

'O

M ^
4—1

^
''CU

^c^

'3J

n thùc
òi nói

,—

cho t
ac nh

e

G

•^5

'c5-

X

•S

-5
^

•ij-

IH

G

x:
DI

s
DJ)

OD

- C

X
OD

<7Ì-

03-

If

v ^

CU

-^^

>

.s
E.
e

.

03h n
Olì

-03

CQ

^
r-

^

+

o

"D

x: oi)
a a
OD

OD

a e
^t) ^t)

4—•

'CU

-s

n

4—>

z te X
1

,

1

1

16
1.2.2. Su phàn gioì càc kiéu tình thài theo huóìig tién dung trong luàn àn
Theo chùng tòi, co the vach ra su dói lap giùa mot ben hi tình ihai nhan
thùc - lién quan dén cac tuyén bó kién thùc, hiéu biét cùa nguòi nói vói mot
ben là tình thài dao nghTa - lién quan dén càc hành dòng cùa nguòi nghe. Duói
góc dò ly thuyét hành vi ngòn ngù, co the cho ràng co su khac nhau trong
phàn bó mòi truòng xuàt hien cùa hai kiéu tình thài này. Tinh thài nhan thùc
xuàt hien trong càc hành dòng trình bay, xàc nhan (represenlative/ assertive)
co huòng ghép lòi: lòi khóp vói hién thuc thè giói trong khi tình thài dao nghla
xuàt hien trong nhóm hành dòng khuyén lenh (imperative) vói huóng ghép lòi:
hién thuc khóp vói lòi.
Cuoi cùng, co thè xàc lap mot su phàn biet chung nhàt va co le là su dói
lap ma hién nay duac chàp nhan ròng rai là su dói lap giùa càc y nghTa tình
thài nhan thùc (epistemics) va càc y nghTa tình thài phi nhàn thùc (nonepistemics) góm tình thài dao nghTa va tình thài nàng dòng. Co thè vàn dung
càc tiéu chi cùa Coates [82] de làm ro su dói lap giùa hai kiéu tình thài này.
Dò là su hién dien hay vàng màt càc thuóc tfnh ngù nghTa nhu lue (Force) chi
su mong muón, tàc thè (Agent), tfnh nàng dòng cùa su tình (Dynamic), thòi
diém sau PN (Later), mùc dò xàc suàt xày ra cùa su tình (Probability) va chù
quan tfnh (Subjectivity). Theo dò tình thài càn bàn dugc xàc dinh vói + F, + A,
+ D, + L, + P, - S; con tình thài nhan thùc vói - F, - A, - D, + L, + P, + S.
Trong pham vi luan àn, su phàn biet này là càn thiét va co y nghTa vi do
tình trang su dung chung mot vò ngù àm de dién dat nhiéu y nghTa tình thài
khàc nhau. Chàng han, mot don vi ngòn ngù nhu can vùa co thè chi y nghTa
cho phép viìa co thè chi y nghTa nang lue va doi khi con chi y nghTa nhan thùc.
1J. KHÀI NIEM TÌNH THÀI NHÀN THÙC
1.3 J , Quan niem cùa nhan thùc luan truyén thòng va quan niém
cùa Givón


17

Theo nhan thùc luàn truyén thóng, y nghTa thuc chat cùa càc cau chi là
vàn de cùa tinh chàn nguy. Càc noi dung ménh de hoac là dùng hoac là sai va
chi dugc xem xét tàch biét vói càc ménh de khàc theo tfnh chàn-nguy. Quan
niém này da co tu thòi Aristotle vói 4 tình thài ménh de sau:
i)

Chàn ly tàt yéu: dùng theo dinh nghTa;

ii)

Chàn ly su kién: dùng theo su kién;

iii)

Chàn ly khà nàng: dùng theo già thuyét;

iv)

Phi chàn ly: già nguy

Su phàn biét giua i) va ii) trong mot chùng muc nhàt dinh, trùng vói su
phàn biét giua càu phàn tfch va càu tóng hgp. Mot ménh de dùng theo phàn
tfch néu nò kco theo bòi dinh nghTa tu càc thuòc tfnh noi tai cùa he thóng ngòn
ngù. Trong khi dò, mot ménh de là dùng theo tóng hgp néu nò biéu dat mot
chàn ly vói su chùng thuc tùy thuòc vào kién thùc ve su kien trong thè giói.
Chàn ly phàn tfch tfnh ò (i) theo Givón [89], rò ràng là mot kiéu tinh
thài dung hoc- dn (crypto-pragmatic) vi tfnh phàn tfch dua trén càc qui uòc,
dugc chia sé va cam két bòi càc dói tàc cùa mot hgp dóng giao té. Khfa canh
xà hòi này bi che dàu bòi vai trò cùa càc dói tàc hgp dóng nhu nguòi nói,

nguòi nghe khòng he dugc xem xét. Càc phàn doàn chàn nguy dugc qui vào
mot y kién don nhàt. Vói su giói han tùy tién này cùa càc nhà triét hoc truyén
thóng, tàt cà nhùng gì lién quan dén tình thài nhan thùc chi con là vàn de
thuòc ménh de.
Ngoài ra, su phàn biét kién thùc phàn tfch va kién thùc tóng hgp cùng là
su phàn biét càc thài tri nhan, chi ra nguón thòng tin cùa mot nguòi: hoac dat
dugc qua ITnh hòi càc qui uóc ngòn ngù, logie, hoàc qua viec khàm phà thè
giói. Trong ngòn ngù tu nhién, nhan thùc ve nguón kién thùc dugc hiéu là
nhàn thùc ve chùng cu, tao cho noi dung menh de mot vi thè trong giao tiép.
Nhu vày, co thè cho ràng, ''àn" trong 4 thài nhan thùc truyén thóng dà co
bóng dàng cùa 4 tình thài nhàn thùc trong ngòn ngù tu nhién. Tuy nhién.

\/-L2h3