Tổng quan về ung thư

Tổng Quan Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005

HIỂU BIẾT HIỆN NAY VỀ BỆNH UNG THƯ
Nguyễn Chấn Hùng*

MỞ ĐẦU
Muốn phòng chống ung thư hiệu quả, mọi người
cần hiểu rõ căn bệnh này. Vài thập niên vừa qua,
thành quả nghiên cứu ở nhiều lónh vực đã đem lại sự
hiểu biết rất sâu rộng về ung thư. Các phương thức xử
trí hợp lý hơn, đa diện hơn và hiệu quả hơn. Tài liệu
này cố gắng cập nhật được các thành tựu nóng hổi,
làm tăng niềm tin vào cuộc chiến đấu chống căn
bệnh này. Bài báo cáo này chỉ xin đề cập đến vài
thành tựu nổi bật:
- Dòch tễ học ung thư hay là tình hình mắc bệnh
ung thư trên toàn thế giới và ở nước ta.
- Cơ chế sinh bệnh ung thư: gen và ung thư.
- Các phương pháp điều trò ung thư: các liệu pháp
mới được bổ sung vào kho vũ khí chống ung thư.
DỊCH TỄ HỌC UNG THƯ
Con người thường bò các loại ung thư
gì? Hay là tình hình bệnh ung thư trên
toàn thế giới
Cơ quan quốc tế nghiên cứu ung thư (IARC) đã
cho một cái nhìn toàn diện về tình hình bệnh ung
thư trên thế giới phỏng đònh có khoảng 8,1 triệu
người mới bò ung thư vào năm 1990. Vào năm 1985
con số này là 7,6 triệu. Các loại ung thư thường gặp
tính chung hai giới nam nữ là : phổi 13%; dạ dày
10%; vú 10%; đại trực tràng (ruột già) 10%; gan 5,4%;

tuyến tiền liệt 5%; cổ tử cung 4,6% và thực quản 4%.
Các ung thư đại trực tràng và tuyến tiền liệt thường
gặp ở các nước phát triển, còn ở các nước đang phát
triển thì chủ yếu là bò các ung thư cổ tử cung, hốc
miệng họng, gan và thực quản.
Các loại ung thư thường gặp trên toàn
cầu (%)
Theo D.Maxwell Parkin, the Lancet
Oncology, 2001, 533-543

Ung thư phổi:
Chiếm tỉ lệ cao nhất trên toàn cầu: Ung thư này
còn được gọi là ung thư phế quản (cuống phổi) luôn
chiếm tỷ lệ cao nhất ở các nước phát triển và đang
phát triển.
Nữ Số ca
mới
Tư
suất
Nam Số ca
mới
Tử
suất
Vú
Cổ tử cung
Đại – Trực tràng
Phổi
Bao tử
Gan
Buồng trứng

Thực quản
Lymphôm không
Hodgkin
Tụy tạng
Bệnh bạch cầu
Hốc miệng
Bọng đái
Các cơ quan khác
22
10
9
7
7
4
4
3
3

2
2
2
2
21
14
9
9
11
9
6
4

4
3

4
3
2
1
20
Phổi
Bao tử
Tuyến tiền liệt
Đại –Trực tràng
Gan
Thực quản
Bọng đái
Bệnh bạch cầu
Lymphôm không
Hodgkin
Hốc miệng
Tụy tạng
Thận
Các cơ quan khác
17
11
10
9
8
5
5
3

3

3
2
2
22
23
12
6
7
11
6
3
3
3

2
3
2
19
Ung thư dạ dày (bao tử)
Có khoảng 780.000 ca mới hàng năm trên
hành tinh chúng ta. Vi khuẩn Helicobacter Pylori
nhân gấp đôi nguy cơ ung thư bao tử, khoảng 30%
số ca xuất hiện ở các nước phát triển và 47% ở các
nước đang phát triển được coi là liên hệ với bệnh
nhiễm trùng này.
Ung thư vú
Được phỏng đònh là có khoảng 796.000 ca mới
vào năm 1990 và có cơ nguy là sẽ lên tới con số 1,2

triệu hàng năm trong vòng hai mươi năm.
Ung thư đại trực tràng
Chiếm 10% tổng số các loại ung thư, thường
gặp ở các nước công nghiệp hơn là các nước đang
phát triển.
Ung thư gan
Ước tính là có 437.000 ca mới, nên 50% được coi
là liên quan đến viêm gan siêu vi B và 25% dính líu
đến viêm gan siêu vi C.
Ung thư tuyến tiền liệt
(396.000 ca mới hàng năm) sẽ tăng lên gấp đôi
trong vòng 20 năm tới do sự gia tăng số người cao
Ung Thư
115
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005 Tổng Quan

tuổi; sự gia tăng tử suất có liên hệ mật thiết với số
tuổi. Ở Hoa Kỳ loại ung thư này chiếm tỉ lệ cao nhất
ở đàn ông.
Ung thư cổ tử cung
(371.000 ca mới hàng năm trên toàn cầu) có liên
hệ mật thiết với virút HPV (Human Papillomavirus).
Người ta cho là nguy cơ do HPV khoảng 82% ở các
nước đang phát triển. Phỏng đònh là loại ung thư này
sẽ gia tăng 32% trong vòng hai mươi năm.
Nhìn chung, số người bệnh ung thư tăng đều
hàng năm: 6 triệu người năm 1975; 7,6 triệu vào
1985 và 8,1 triệu vào năm 1990 (phỏng đònh sẽ có 13
triệu ca mới vào năm 2010). Có thể giải thích bằng sự
gia tăng dân số và sự lão hoá. Mặt khác, nếu vào năm

1990, sự phân phối tỉ lệ ung thư giữa các nước giàu và
các nước nghèo là 50%, thì tỉ lệ nầy sẽ là 40% cho
nhóm trên là 60% cho nhóm dưới vào 2010.
Những loại ung thư thường gặp ở nước ta
Từ năm 1995, chúng ta đã có được số liệu ghi
nhận ung thư quần thể tại Hà Nội và TP.Hồ Chí
Minh. Kết quả của việc ghi nhận này cho biết được có
bao nhiêu người mới được chẩn đoán ung thư trên
100.000 dân hàng năm hay là xuất độ (XĐ) ung thư
- Hai bản sau đây cho thấy mười loại ung thư thường
gặp ở Hà Nội và TP.HCM:
Møi Vò Trí Ung Thư Thường Gặp Tại Hà Nội Và TPHCM, 1998
TP. HỒ CHÍ MINH HÀ NỘI
Nam Nữ Nam Nữ
Số TT
Vò trí XĐ Vò trí XĐ Vò trí XĐ Vò trí XĐ
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Gan
Phổi
Dạ dày
Đại trực tràng

Tuyến tiền liệt
Hốc miệng
Vòmhầu
Thực quản
Lymphôm KH
Bệnh bạch cầu
26.6
25.6
17.0
14.8
4.8
4.6
4.5
4.3
3.9
3.6
Cổ tử cung
Vú
Đại trực tràng
Phổi
Dạ dày
Gan
Buồng trứng
Tuyến giáp
Thân tử cung
Bệnh bạch cầu
28.6
16.0
10.0
8.7

8.2
5.6
5.2
3.8
3.1
3.0
Phổi
Dạ dày
Gan
Đại trực tràng
Vòm hầu
Thực quản
Da
Thanh quản
Tuyến tiền liệt
Khoang miệng
34.0
26.7
17.0
9.5
6.5
4.1
2.1
2.0
1.5
0.8
Vú
Dạ dày
Phổi
Đại trực tràng

Cổ tử cung
Buồng trứng
Gan
Thân tử cung
Tuyến giáp
Khoang miệng
20.3
13.0
8.6
6.4
4.6
4.3
4.0
3.4
2.0
0.3

Có sự tương tự ở nam giới ở phía Bắc và phía Nam:
Các ung thư thường gặp nhất là ở phổi, gan, bao tử và
ruột già. Ung thư phổi liên hệ rõ ràng với thói quen hút
thuốc lá; viêm gan siêu vi giải thích tỉ lệ cao của ung
thư gan; ung thư bao tử vẫn còn hoành hành ở các
nước đang phát triển, nơi người dân vẫn còn thói quen
ăn các thức dự trữ lâu như khô cá muối, thức ăn hun
khói, các thức dưa muối. Ung thư ruột già, các thầy
thuốc chuyên khoa gọi là ung thư đại - trực tràng, có lẽ
cũng bắt đầu gia tăng theo chế độ dinh dưỡng ở xã hội
công nghiệp hóa: ngày càng nhiều thức ăn nhanh (fast
foods) và ăn ít rau quả.
Có sự khác biệt rất có ý nghóa ở phụ nữ ở hai

thành phố: Ở Hà Nội, ung thư vú là loại thường gặp
nhất. Hàng năm có xuất độ là 20.3, nghóa là có thêm
21 người bệnh mới trên 100.000 phụ nữ. Ở Thành
phố Hồ Chí Minh, loại ung thư này có xuất độ thấp
hơn nhiều 16.0, đứng hàng thứ hai. Ung thư cổ tử
cung là loại thường gặp nhất ở TP.HCM, với xuất độ
rất cao, vượt trội tất cả các loại ung thư ở nữ giới và
nam giới khác. Loại ung thư này hiện nay rất ít ở phụ
nữ miền Bắc. Chúng tôi đang cố gắng lý giải sự khác
biệt quan trọng và thú vò này bằng các công trình
nghiên cứu sắp tới.
Các loại ung thư thường gặp ở nam giới là các
loại khó trò, hầu hết được phát hiện trễ và cho tỉ lệ tử
vong cao: ung thư phổi, gan, bao tử. Nhưng các loại
này thì lại có thể phòng ngừa được: phòng chống tác
hại thuốc lá, loại bỏ viêm gan siêu vi gồm việc điều trò
và chủng ngừa. Đối với ung thư bao tử thì chế độ
dinh dưỡng có nhiều rau quả và thức ăn tươi được coi
là phòng ngừa. Điều này cũng đúng với ung thư đại –
trực tràng.
Đối với phụ nữ, ung thư cổ tử cung và ung thư vú
Chuyên đề Ngoại Chuyên Ngành
116
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005

đều có thể phát hiện sớm và có thể trò tốt. Hiện nay
chúng ta có đủ phương tiện để chẩn đoán sớm và
điều trò rất hiệu quả. Ung thư cổ tử cung có thể phòng
ngừa được.

GEN VÀ UNG THƯ
Vài mươi năm trở lại đây, các nhà khoa học đã
tiến rất xa trong việc khám phá và ứng phó với căn
bệnh ung thư.
Bác só Bert Vogelstein, nhà nghiên cứu về gen
ung thư nổi tiếng, làm việc tại Đại học John Hopkin ở
Baltimore (Hoa Kỳ) đã tuyên bố: “Tế bào ung thư là
cái hộp đen, nay cái hộp này được mở ra; với tư cách
là các nhà nghiên cứu, chúng tôi cảm thấy tràn đầy
hy vọng”.
Các tiến bộ mới đây của di truyền học và sinh
học phân tử đã cải tiến sự hiểu biết của chúng ta về
các sinh hoạt bên trong của tế bào, các cấu trúc cơ
bản của cơ thể. Hơn bao giờ hết điều này đưa chúng
ta đến gần sự khám phá chính xác tại sao và cách nào
các ung thư có thể phát triển. Ung thư có khuynh
hướng liên hệ đến đa đột biến: Các ung thư thì phát
sinh do sự tích lũy các đột biến liên hệ đến các
oncogen, các gen đè nén bướu và các gen sửa chữa tế
bào. Nói cách khác muốn tạo ra tế bào ung thư cần
phải có sự thả lỏng cái thắng của sự tăng trưởng tế
bào (các gen đè nén bướu) đồng thời với việc đạp líp
ga (các oncogen).
Các oncogen là gì ?
Các oncogen (gen ung bướu – oncogenes) là
các dạng đột biến của gen, chúng khiến các tế
bào bình thường tăng trưởng quá đà (thoát khỏi
sự kiểm soát). Chúng là các đột biến từ vài gen
bình thường của tế bào gọi là prôtôoncogen hay là
tiền oncogen, tiếng Anh là protooncogenes. Các

prôtôoncogen là các gen mà bình thường thì có
vai trò kiểm soát sự sinh sản của tế bào và sự
chuyên biệt hóa của tế bào (các nhà chuyên môn
gọi là sự biệt hóa của tế bào). Khi một
prôtôoncogen bò đột biến (thay đổi) thành
oncogen, nó trở thành hoạt hóa thường xuyên mà
lẽ ra thì không được phép làm như vậy. Một khi
điều này xảy ra thì tế bào sinh sản quá nhanh, từ
đó dẫn đến ung thư, giống như cái đạp ga xe,
dính chặt không nhả ra được.
Người ta đã biết nhiều oncogen. Sau đây là các
oncogen được hiểu rõ nhất :
HER 2/NEU : Tên khác là ERB_B2, gặp ở vài loại ung thư vú
RAS : Gặp ở vài loại ung thư đại tràng, phổi…
MYC : Thấy ở vài loại ung thư phổi, lymphom
BCR – ABL : Cần cho sự phát triển của bệnh bạch cầu tủy
mạn
Nhờ các nhà khoa học biết thêm về các oncogen,
họ có thể làm ra các loại thuốc để ức chế hoặc ngăn
Ung Thư
117
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005 Tổng Quan

chận chúng. Có vài loại nhằm vào các oncogen đang
được triển khai như là các thuốc chống ung thư.
Các gen đè nén ung thư là gì ?
Các gen đè nén (hay kềm chế – tumor
suppressor genes) ung thư là các gen bình thường có
nhiệm vụ làm chậm sự phân bào, sửa chữa các lỗi
lầm của DNA và truyền lệnh cho tế bào khi nào thì

chết (một quá trình được biết như là cái chết được
chương trình hóa của tế bào). Một khi các gen đè nén
ung thư không hoạt động đàng hoàng, các tế bào có
thể tăng trưởng không kiểm soát được, từ đó đưa đến
ung thư. Có khoảng 30 gen kềm chế ung thư đã được
biết rõ, kể cả p53, BRCA1, BRCA2, APC và RB.
Có thể dùng oncogen và gen đè nén
ung thư để phòng bệnh không ?
Một thế hệ thuốc đặc trò được điều chế nhắm tới
các gen bất thường đã tạo ra các tế bào ung thư ngay
từ lúc còn “trứng nước”. Bác só Denns Slamon, Đại học
UCLA (bang California-Hoa Kỳ) rất phấn khởi: “Bây giờ
chúng tôi bắt đầu nhìn rõ cái gì rạn vỡ, cái gì hư hỏng
trong tế bào ung thư và cố gắng nhắm vào đó”.
Vì mỗi gen cầm chòch cho một protein, nên các
gen hư hỏng sẽ cho các protein hư hỏng; như vậy có
khi một protein được chế tạo quá yêu cầu, có khi một
protein nào khác quá ít hoặc một protein lầm lạc
không làm đúng chức năng. Thế hệ thuốc mới nhắm
vào các protein bệnh hoạn này để trói tay chúng lại,
để bẽ gãy chúng bằng rất nhiều cách. Các thuốc điều
trò ung thư thế hệ mới khác với phương pháp hóa trò
đang dùng, đó là các loại “chặn đứng ung thư” chứ
“không giết bỏ ung thư”.
Vài sự thay đổi của gen (các đột biến) có thể di
truyền và làm tăng nguy cơ bò ung thư ở người nào
đó. Vậy thì có thể dùng các sự đột biến của các loại
gen này để tiên liệu cho một số người có thể có nguy
cơ cao bò vài loại ung thư nào đó.
Các oncogen và các gen đè nén ung

thư nào có thể được dùng để hướng
dẫn điều trò ung thư ?
Các xét nghiệm phát hiện oncogen hoặc các đột
biến của các gen đè nén ung thư có thể giúp các bác
só xác đònh được người bệnh bò loại ung thư nào. Một
sự thay đổi đặc hiệu của gen có thể giúp tiên liệu
bệnh nhân nào có thể có dự hậu tốt hoặc xấu và bệnh
nhân nào nên được chọn loại trò liệu nào thì tốt hơn.
Một số xét nghiệm về các đột biến thì rất nhạy để tìm
xem ung thư có còn sót hay tái lại sau khi điều trò.
Các oncogen và các gen đè nén ung thư
có thể được dùng điều trò ung thư ?
Việc khám phá và hiểu rõ được các loại gen này
đã hướng tới việc phát triển các liệu pháp mới cho
ung thư. Nhiều nhà nghiên cứu rất lạc quan về tương
lai của các liệu pháp dùng oncogen và các gen đè nén
ung thư. Hiện có rất nhiều thử nghiệm lâm sàng
đang tiến hành và hi vọng sẽ có nhiều liệu pháp tốt
hơn nữa.
CÁC LIỆU PHÁP CHỐNG UNG THƯ THẾ
HỆ MỚI
Hiện nay, phẫu trò, xạ trò và hóa trò là ba liệu pháp
chuẩn trong điều trò bệnh ung thư. Phẫu trò ung thư
được Halsted hệ thống vào cuối thế kỷ 19; xạ trò bắt
đầu với Henri Becquerel, Marie Curie vào đầu thế kỷ
20 và hóa trò chỉ mới manh nha sau Thế chiến II. Ba
liệu pháp này mỗi lúc được phát huy mạnh mẽ và đã
chứng tỏ là càng lúc càng có hiệu quả tốt cho người
bệnh. Nguyên lý kết hợp nhuần nhuyễn phẫu – xạ –
hóa trò hay là liệu pháp đa mô thức được vận dụng

cho kết quả tối ưu.



Chuyên đề Ngoại Chuyên Ngành
118
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005

Mới đây, kho vũ khí chống ung thư lại được tăng
cường những liệu pháp mới, đã ra khỏi các labô, và
một số đang được thử nghiệm lâm sàng, rất hứa hẹn
trong tương lai gần và một số đã thực sự được dùng
điều trò có chỉ đònh rõ ràng với hiệu quả phấn khởi.
Chúng ta thử điểm qua hiện tình của một số liệu
pháp mới.
Các liệu pháp sinh học
Một phương pháp điều trò đầy hứa hẹn được thêm
vào kho vũ khí chống bệnh ung thư là liệu pháp sinh
học hay là liệu pháp miễn dòch. Liệu pháp này dùng khả
năng miễn dòch của cơ thể để chống lại bệnh ung thư.
Ngày nay liệu pháp miễn dòch cũng được xem
như là “mô thức thứ tư” hay là vũ khí thứ tư chống
bệnh ung thư. Ba mô thức kia là phẫu trò, xạ trò và
hóa trò. Liệu pháp miễn dòch có khi được dùng riêng
lẻ, nhưng thường thì được sử dụng như một liệu
pháp hỗ trợ (nghóa là dùng cặp với hoặc dùng tiếp sau
liệu pháp khác), để giúp thêm tác dụng chống ung
thư của liệu pháp chính. vài năm trở lại đây, đã có
tiến bộ đáng kể trong lónh vực này và nhiều nhà

nghiên cứu lấy làm lạc quan là các liệu pháp miễn
dòch hiệu quả hơn đang được triển khai.
Các vacxin kháng ung thư (các liệu pháp
miễn dòch chủ động đặc hiệu)
Hiện nay, các vacxin này đangđược thử nghiệm
lâm sàng với các bệnh nhân bò mêlanôm ác (ung thư
da loại hắc tố) ung thư tế bào thận, ung thư đại và
trực tràng, ung thư tuyến tiền liệt và các lymphôm
(ung thư hạch).
Các liệu pháp kháng thể đơn dòng hay là
liệu pháp miễn dòch thụ động
Trong loại liệu pháp miễn dòch thụ động này, các
kháng thể được sản xuất với số lượng lớn ở bên ngoài
cơ thể. Liệu pháp kháng thể đơn dòng (KTĐD) là liệu
pháp miễn dòch thụ động vì các kháng thể được sản
xuất tại các la-bô chớ không phải do hệ thống miễn
dòch của người bệnh và cũng vì chúng có thể vẫn có
hiệu quả ngay cả khi hệ thống miễn dòch của bệnh
nhân quá yếu. Các kiểu điều trò nầy không đòi hỏi hệ
thống miễn dòch của người bệnh có vai trò chủ động
chống lại ung thư.
Các KTĐD trơn
Cơ quan thức ăn và thuốc (FDA) của Hoa Kỳ đã
chấp thuận cho dùng các thuốc Rituxan (rituximab)
và Herceptin (trastuzumab). Rituxan được dùng điều
trò lymphô không Hodgkin tế bào B (một loại ung thư
lymphô). Herceptin được dùng cho ung thư vú giai
đoạn nặng. Đã có những kết quả phấn khởi. Liệu
pháp miễn dòch loại nầy đã giúp được một số người
bệnh khi các cách điều trò chuẩn hết hiệu quả. So với

các phương pháp hóa trò qui ước thì kháng thể đơn
dòng ít gây tác dụng phụ hơn.
Các KTĐD có gắn thuốc hoặc chất phóng xạ
Các kháng thể đơn dòng loại này được dùng như
các phương tiện chuyên chở mang các loại thuốc
chống ung thư hoặc chất phóng xạ đi thẳng đến tế
bào ung thư để giết nó.
Liệu pháp miễn dòch dùng điều trò một số loại ung
thư
Tại Hoa Kỳ một số liệu pháp miễn dòch được cho
phép chính thức dùng cho một số loại ung thư. Các
liệu pháp miễn dòch đó gồm BGG, các cytokin. IFN
alpha và Interleukin-2, các KTĐD rituximab (Rituxan)
dùng cho lymphôm không Hodgkin và trastuzumab
(Herceptin) dùng cho các ung thư vú tiến xa/ di căn.
Các liệu pháp miễn dòch khác cũng cho thấy hiệu quả
hứa hẹn và đang được đánh giá qua thử nghiệm lâm
sàng ở pha I, pha II và pha III.
Các liệu pháp nhắm trúng đích
Các liệu pháp nhắm trúng đích (LPNTĐ) là gì?
Các liệu pháp này dùng các loại thuốc để khóa sự
tăng trưởng và lan tràn của ung thư. Chúng can thiệp
vào các phân tử đặc hiệu trong cơ chế sinh ung và sự
tăng trưởng của khối bướu. Vì các nhà nghiên cứu gọi
các phân tử này là “ các đích phân tử”; nên các liệu
pháp này được gọi là các liệu pháp nhắm trúng phân
tử hay là các liệu pháp nhắm trúng đích. Đa số các
liệu pháp này còn ở giai đoạn thử nghiệm tiền lâm
sàng; nhưng vài loại cũng đã ở giai đoạn thử nghiệm
lâm sàng và một số thì đã được phê chuẩn (đặc biệt

do FDA) để tung ra thò trường. Các LPNTĐ được
nghiên cứu để dùng riêng lẽ hoặc kết hợp với nhau,
Ung Thư
119